Qazırgı zamannyŋ bükıl älem boiynşa ekojüielerge, ekonomikaǧa jäne adamdardyŋ ömırıne qauıp töndırgen eŋ özektı mäselelerınıŋ bırı - klimattyŋ özgeruı.
Temperatura men teŋız deŋgeiınıŋ köterıluı, ekstremaldy aua-raiy qūbylystar sanynyŋ artuy jäne tırşılık etu ortasynyŋ joiyluy bügıngı taŋdaǧy nazar audarukerek negızgı mäsele ekendıgı bärımızge aidan anyq bolyp otyr. Oǧan dälel 2023 jyly jeltoqsanaiynda Dubaida ötken klimattyŋ özgeruı jönındegı konferensiiasy. Oǧan elımızdıŋ prezidentı Toqaev Qasym-Jomart Kemelūly qatysqan bolatyn. Iаǧni klimattyŋ özgeruı tek Qazaqstan üşın ǧana emes,älem üşın negızgı problemalardyŋ bırı ekendıgındäleldeidı. BŪŪ ūiymy ūsynǧan «Tūraqty damu maqsattarynyŋ» 13-maqsaty da osy klimat özeruımen küreske arnalǧan. Iаǧni, mūndaklimattyŋ özgeruı boiynşa şūǧyl şaralar qabyldau turaly aitylǧan.
Keŋ aumaǧy men aluan türlı landşafty bar Qazaqstan älemnıŋ aluan türlı aimaqtarynyŋ bırı bolyp tabylady. Dala men şölderden bastap tau jotalary men bai tabiǧi resurstarǧa deiın eldıŋ ekologiialyq jäne ekonomikalyq tūrǧydan erekşe orny men maŋyzy bar. Alaida, köptegen basqa öŋırler siiaqty, Qazaqstan da klimattyŋ özgeruıne ūşyrauda, būl onyŋ ekologiiasyna, ekonomikasyna jäne äleumettık tūraqtylyǧyna eleulı zardaptar äkelude.
Qazaqstan üşın klimattyŋ özgeruınıŋ eleulı saldarynyŋ bırı ortaşa temperaturanyŋ artuy bolyp tabylady. Būl mūzdyqtardyŋ eruıne, qar sularynyŋ öz merzımınen erte eruıne, soǧan oraiözender men kölderdegı su deŋgeiınıŋ köterıluıneäkeledı. Oǧan mysal elımızdıŋ 3 öŋırde, Aqtöbe, Atyrau jäne Soltüstık Qazaqstan oblystaryndabolyp jatqan su tasqyny.
Su tasqyny – qar men mūzdyqtyŋ tez eruınen jäne mol nöser jaŋbyrdan özen deŋgeiınıŋ qysqa merzımde kürt köterıluı. Paida bolu sebepterıne bailanysty su tasqynyn şartty türde üş topqa böluge bolady:
Būl oraida Qazaqstan aumaǧynda su tasqynynyŋ bolu sebebın Qazgidromet RMK Ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ direktory Abaev Nūrlan Nüsıpbaiūly bylai tüsındırdı: «Elımızdıŋ batys jäne soltüstık öŋırlerınde bolyp jatqan su tasqynynyŋ negızgı sebebı, būl topyraqtyŋ joǧary ylǧaldylyǧyna bailanysty, sonymen qatar qys mezgılınde paida bolǧan mūz qyrtysynyŋ erıp ülgermeuı nätijesı bolyp otyr. Sebebı, erıgen qarmen jaŋbyr sulary topyraqqa sıŋe almai, eldı-mekenderge jaiylyp qolaisyzdyq tuǧyzuda. Jänede sol qar sulary özen, köl arnalaryn tudyryp, su tasqyny qauıpın ūlǧaituda» dep tüsındırdı.
Su tasqyny elımızge ekonomikalyq ülken şyǧyn alyp kelgenı anyq. Ükımet su tasqyny saldarynan öŋırlerge kelgen şyǧyndy ekı aidan berı älı eseptep bıtpedı. Su tasqynyna bailanysty 120 myŋǧa juyq adam evakuasiialanǧan. Su tasqyny jaǧdaiynyŋ qorytyndysy boiynşa elımızde 12 908 tūrǧyn üi su astynda qalǧan. 3 öŋırde, Aqtöbe, Atyrau jäne Soltüstık Qazaqstan oblystarynda 264 üi älı de su astynda. Sondai-aq, 25 921 saiajai uchaskesı su astynda qalǧan.
Klimattyŋ özgeruı su tasqynynyŋ jiılıgı men qarqyndylyǧynyŋ artuyna äser etetın maŋyzdy faktor bolyp tabylady. Teŋız deŋgeiınıŋ köterıluı, jauyn-şaşyn ülgılerınıŋ özgeruı jäne ekstremaldy aua raiy jaǧdailary jiılıgınıŋ artuy, būl proseske aitarlyqtai yqpal etedı.Bıraq, bızdıŋ klimattyŋ özgerısıne äser ete almaityndyǧymyz anyq. Sondyqtan bızge osy klimatqa beiımdele ömır süruımız qajet. Iаǧni aldyn alu şaralaryn qarastyryp, mäselelerdıŋ şeşımın tabuǧa äreketter jasauymyz kerek. Su tasqyny qaupın tiımdı basqaru üşın de osy aspektılerdıŋ barlyǧyn eskeru jäne klimattyŋ özgeruın jäne basqa faktorlardy azaituǧa baǧyttalǧan keşendı strategiialardy äzırleu qajet. Tek osylai ǧana su tasqynynan bolatyn ziiandy azaituǧa jäne halyq pen infraqūrylymdy osy tabiǧi apattyŋ joiqyn äserınen qorǧauǧa bolady.Sondai-aq, osy jaǧdai elımızde osy salada jūmys jasaityn gidrolog jäne meteorolog mamandardyŋaz ekendıgın jäne mamandary köptep daiyndauymyz qajet ekenın körsettı. Jastarymyzdy osy salaǧa beiımdep, myqty mamandardy daiarlau - osyndai klimattyŋ özgeruı äserınen bolatyn qauıptı qūbylystardy aldyn aluǧa jasalǧan ülken qadam bolary haq.
Rahmatulla Nūrqanat Erǧaliūly
Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı,
meteorologiia jäne gidrologiia kafedrasynyŋ 2 kurs magistranty
