توي-تومالاق، ءتۇرلى تىلەۋ جاساۋ-جاساماۋ اركىمنىڭ ءوز ەركىندەگى شارۋا دەي تۇرساق تا، اتتاپ باسقانىڭ اقشاعا مۇددەلى بولىپ، تورتكۇل الەم بولجاۋسىز جاعدايعا ءدوپ كەلىپ وتىرعان مىنا الماعايىپ زاماندا، كىرەديتتەت كوز اشا الماي وتىرعان حالقىمىز ءۇشىن، بايلاردىڭ استا-توك داستارقانىنا، ۇلان-اسىر تويىنا كوزسىز ەلىكتەپ، ساسىق ابىروي قۋىپ، باستاپتا «دىر-دۋى» كوپ، تويدان سوڭ «قىرپۋى» جوق تىرلىكتى ايپاراداي اشاتىن توي-تىلەۋ جاساۋ بىزگە باسى ارتىق اۋىرتپالىق.
دۇنيەنى قونشىنان باسىپ جۇرگەن، ەكى كۇننىڭ بىرىندە شەتەلگە باراتىن ءبىر تانىسىم بار. بالاسىنىڭ تۇساۋ كەسەرىن اكە-شەشەسىن، قايىناتا-اپاسىن، اعا-باۋىر، اپكە-قارىنداسىن ۇيىنە شاقىرىپ، شاعىن تىلەۋ وتكىزە سالىپتى. «نەگە ەل قاتارى تويحانادا وتكىزبەدىڭ؟» دەگەنىمدە، «شاقىرسام كەلەتىن وزدەرىڭدەي دوس-جاران جەتەدى. الايدا، ءبىرى، ارتىق شاشىلۋ. ەكىنشىدەن، ءوزىمنىڭ دە وزگەنىڭ دە ۋاقىتىن الۋ بولماق. كەيىن ولار شاقىرسا، ۋاقىت شىعارىپ بارا الماي قالسام يتتىك بولماي ما» دەدى. سوندا، كىرەديت الىپ «دۇرىلدەپ» توي وتكىزىپ، قارىزىن قايتاراردا «دىرىلدەپ» وتىراتىندار ەسىمە ءتۇسىپ ەدى.
ۇرپاق تاربيەسى اتا-انا، مەكتەپ جانە قوعام تاپبيەسىنەن قۇرالادى. اقىل-ويى تۇراقتانىپ، ويسىزدىقتان ولجا تىلەپ، تاربيەسىزدىكتەن ءتالىم الماي، جان-جاعىنداعى پايدالى-پايداسىزدى پايىمداي بىلگەنگە دەيىن، اتا-انا مەن مەكتەپ بولىپ بالانى دۇرىس جولمەن جۇرۋگە ۇنەمىلىك جەبەپ، قاداعالاپ وتىرماسا، قىزىعى دا شىجىعى دا مول قوعامنىڭ ەكى ءجۇزدى ءۇنسىز تاربيەسىنىڭ ۇنامسىز جاعىن تەز قابىلداپ كەتۋى بەك مۇمكىن. ۇلاعاتتى ۇل-قىز ءوسىرىپ وتىرعان اتا-انالاردىڭ ۇرپاق تاربيە امالياتىنان ەستىگەندەرىم جانە دامىعان ەلدەردىڭ وقۋ-اعارتۋىنان كورگەن-بىلگەندەرىمە ساي وسى ماقالانى جازدىم. سانالى وقىرمان قاۋىزىن تاستاپ ءدانىن الار.
وتباسىندا:
«تاربيە تال بەسىكتەن». «قىزعا قىرىق ۇيدەن تيىم». «ۇلتتى بىلىكتى ەتەم دەسەڭ ۇرپاعىڭدى ۇلاعاتتىلىققا باستا». اتا-انا بولعان ادام بالانى كىتاپتى كوپ وقۋعا جەتەلەپ، سالت-داستۇرلەر مەن پايدالى ىرىم-تيىمداردى، وتانشىلدىقتى قۇلاعىنا قۇيىپ وترۋ كەرەك. ءوزىڭىز تەلەديدار كورىپ، تەلەفونعا تەلمىرىپ وتىرىپ، بالاعا «كىتاپ وقى»،- دەسەڭىز، ءونىمى بولا قويمايدى-اۋ. بالامەن بىرگە كىتاپ وقۋ كەرەك. بالامەن كوپ سىرلاسۋ ءتيىس. دوس بولا ءبىلۋ قاجەت.
وتباسىنداعى كىمدە-كىمنىڭ تۋعان كۇنى كەلگەندە، دوس-جاران، تۋىس-تۋعانداردى شاقىرىپ، ەلدى اۋرەلەپ، ءوزى قانجىلىك بولىپ دەگەندەي باسى ارتىق دىر-دۋ جاساماۋ، بالانى شەشىلە توست سويلەۋگە باۋلىپ، تۋعان كۇندى شەكتەن تىس دابىرالى قۇتتىقتاۋعا جەتەلەمەگەن ءجون. پالەن ايدىڭ تۇگەن كۇنى اق تۇيەنىڭ قارىنى جارىلىپ بوبەك دۇنيەگە كەلگەندە اكە-شەشە بولعان وزدەرىنىڭ شەكسىز شاتتانعاندارىن، سول ءۇشىن وسى ءبىر كۇندى اتاپ وتۋگە مىندەتتى ەكەندىكتەرىن ايتىپ، قۇندى سالت-داستۇرلەردى ۇيرەتىپ، بالاعا عىلىم-ءبىلىم الۋ، ماڭىنداعىلارمەن سىيلاسىمدى، اتا-اناعا وپالى، جۇرتقا سيىمدى، ادامعا مەيىرىمدى بولۋ جونىندە تاربيە جۇرگىزۋ، «تۋعان كۇنىڭدى دوستارىڭمەن تويلاپ كەل» دەپ ەركىنە جىبەرگەنگە قاراعاندا الدە قايدا پايدىلى ءھام دۇرىس. تۋعان كۇنىنە وراي بالامەن بىرگە تەاتر، كينو كورۋ، ساۋعاعا كىتاپ سىيلاۋ دەگەندەر دە تاماشا شارا. كىتاپ وقۋعا قىزىقپايتىن بالا جوق، قىزىقتىرا المايتىن اتا-انا بار. «بالاپان ۇيادا نەنى كورسە ۇشقاندا سونى الادى» دەگەن حالىقدانالىعىن ەستەن شىعارمايىق!
مەكتەپتە:
قازىر مەكتەپتەردە اعاي-اپايلاردىڭ تۋعان كۇنىن تويلاۋعا توپتاسا قالۋ، كلاستاستاردىڭ تۋعان كۇنىن باس سايىن تۇگەندەپ وتكىزۋ دەگەندەردىڭ بارلىعى ويى ورنىقپاعان، بەيىمدەلگىشتىگى كۇشتى بالانى دالباسالىققا جەتەلەيدى. «ءومىردىڭ قىزىعى وسى ەكەن-اۋ» دەگەن وي وڭاي قالىپتاسادى. سوندىقتان، مەكتەپ تاراپىنان مۇنداي نىسايلارعا قاتاڭ شەكتەۋ قويۋ كەرەك. اتا-اناعا دا، وتانعا دا، ۇلتقا دا كەرەگى توي ەمەس وي قۋاتىن سانالى، بىلىكتى ۇرپاق.
مەكتەپ—كەمە. مەكتەپ باسشىسى—كاپيتان. تولقىنى كوپ، ءيىرىمى مول زامان اعىمىندا وسى كەمەنى ءساتتى جۇرگىزۋگە جەتەكشىلىك ەتە الۋ-الماۋ، تويعان قوزىداي تومپىيعان كەمە تولى ۇرپاقتاردى ساپالى بىلىممەن سۋسىنداتىپ، ولاردى الداعى ەندى ءبىر كەمەگە امان-ەسەن، ناتيجەلى جەتكىزىپ سالۋ-سالا الماۋ وسى كاپيتانعا بايلانىستى. ەگەر، مەكتەپ باسشىسى مۇعالىمدەردەن پارا الاتىن، مەكتەپكە پەداگوگيكا مەن پسيحولوگيادان حابارسىز، ماماندىعى تاياز، بىلىكتىلىگى شاناقتى تۋىس-تۋعانىن، تامىر-تانىسىن جينايتىن، ماڭايىنا «بىلىكتى ديزاينەرلەردى» جيناۋدان «الاڭدايتىن»، «كىمنىڭ تارىسى پىسسە سونىڭ تاۋىعى بولاتىن» بولسا، وندا بۇل مەكتەپتىڭ بارىنان جوعى پايدالى.
كەي مەكتەپتەردەگى مەرەكە-مەيرام سايىن اتا-انالاردان اقشا جياتىن ناشار ادەتتى پىشاقپەن كەسكەندەي توقتاتۋ كەرەك. بالا—قالامشا. مەكتەپ—باقشا. وقىتۋشى—باعىبان. والاي بولسا، وسى قالامشانى ءتۇزۋ نەمەسە قيسىق ءوسىرۋ مەكتەپتىڭ ءبىلىم بەرۋ ورتاسىنىڭ ساپاسىنا، مادەنيەت اتموسفەراسىنا، ءار مۇعالىمنىڭ بىلىكتىلىگىنە، جاناشىرلىعىنا تىكە بايلانىستى. ساباقتان سىرت قوسىمشا ءبىلىم بەرەتىن ورىنداردىڭ جاڭبىردان كەيىنگى جاۋقازىنداي قاپتاۋى، اتا-انالاردىڭ ۇرپاق تانبيەسىنە قۇلىقتى، بىزدەگى مەكتەپ وقىتۋىنىڭ ءالسىز ەكەنىن ءبىر قىرىنان دالەلدەيدى. مەكتەپتەر كەي مۇعالىمدەردىڭ (مۇمكىن، كوپساندى شىعار) «ءوزىم جەمەگەن كوتەن بوعىمەن ءبىتسىن» دەگەن ويمەن ساباعىن سەلقوس ءوتىپ، ايلىعىن تولىق الۋدىڭ قامىن عانا جەيتىن ادەتتەرىن تۇبەگەيلى جوعالتۋعا قام جاساۋلارى كەرەك. قىزمەت جاۋاپكەرلىگى كۇشتى مۇعالىمدەر شىر-پىر بولىپ بالاعا بارىن بەرىپ، ءۇيىپ-توگىپ تاپسىرما تەكسەرىپ جۇرسە، «اۋىردىڭ ۇستىمەن، جەڭىلدىڭ استىمەن جۇرگەندەر» ايلىقتى ولارمەن تەڭ، ءتىپتى اۋەلى ارتىق السا، مۇنىڭ نەسى ادىلەت!؟ قابلەتتىلەر قاعىلىپ، مەكتەپ باسشىسىمەن جەڭ ۇشىنان جالعاساتىن جىلپوستار جىلى ورىنىن سۋىتپاسا، مەكتەپتى پاراقورلىق جايلاسا وندا ونىڭ قاي جەرى اعارتۋ ورتاسى بولماق؟ ساباق ءوتۋ سانىنا ساي ايلىقتى كوپ بەرۋدى عانا ەمەس، از بولسا دا ساز، ساپالى ءوتۋدى نەگىز ەتىپ، وقۋشىلاردىڭ ءتۇرلى ەمتيحان ناتيجەسىن جانە ءبىلىم الۋ دەڭگەيىن مۇعالىمدەردىڭ ايلىعىمەن، وزاتتاردى باعالاۋمەن ىلىكتەستىرۋ كەرەك. «بىلىكتى ۇستازدان ورەلى شاكىرت شىعادى».
مەكتەپتەر ۇلتتىق عۇرىپ-ادەت، سالت-سانا، تاربيە ءرولى كۇشتى ىرىم-تيىمدار جونىندە بايقاۋلار وزدىرىپ وتىرۋلارى كەرەك. بۇل «وبال بولادى»، «ۇيات بولادى»، «جامان بولادى»مەن ۇرپاعىن ادام بولۋعا تاربيەلەگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇرپاق تاربيەلەۋ يدەيالارىنا مۇراگەرلىك ەتىپ، ۇرپاق ساناسىنا ادامدىقتىڭ ءنارىن ءسىڭىرىپ، ۇلتتىق بولمىسىمىز بەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى كەمىتپەي ساقتاۋعا ابدەن پايدالى.
شارت-جاعداي جار بەرگەندە وسىنداي مازمۇنداعى وقۋلىقتار قۇراستىرۋ اۋاداي قاجەت. ادەبيەتتى تالاي جىل وقىعان وقۋشى ءبىر بەت ءوتىنىش-ارىز جازا بىلمەسە; فيزيكانى بەس جىل وقىعان وقۋشى بەس مەتىر جەرگە توك سىم تارتىپ، لامپا ورناتا الماسا; حيميا وقىعان بالا قازانداعى مايعا وت كەتكەندە قاقپاعىن جابا قويۋدى بىلمەسە، وندا ءبىزدىڭ وقىتۋىمىزدىڭ ءساتسىز بولعانى. ەسىمدە قالۋىنشا Thomas Alva ەdison-اۋ دەيمىن: «قىزىعۋ—ەڭ تاماشا ۇستاز» دەگەن ەكەن. وقۋلىقپەن عانا شەكتەلمەي، وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋ اۋەسىن جەتىلدىرىپ، دارالىق وزگەشەلىگىن دامىتىپ، تۇرمىس-تىرلىكتەرىنە سەپتىگى تيەتىن قولدانبالى تەحنيكاعا باۋلۋ گرۋپپالارىن قۇرۋ كەرەك. مۇنداي قىزىعۋشىلىق گرۋپپالارى ارقىلى وقۋلىقتىڭ وقۋشىنىڭ ءوسىپ-جەتىلۋىنە، تۇرمىس-تىرلىگىنە قاجەتتى بىلىمدەردى تولىق بەرە الماۋ جەتەرسىزدىگىن ءونىمدى تولىقتاۋعا بولادى.
قوعامدا:
قىتايدا جاستارعا كەرى تاربيە بەرىپ، ازاماتتاردىڭ جولدان ازۋىنا سەبەپ بولاتىن، ادامداردىڭ پيسحيكاسىن بۇزاتىن «بادىك ءفيلىم» سايىتتارىنا تۇگەلدەي شەكتەۋ قويىلىپ، بۇعاتتالعان. قالاي ىزدەسەڭ دە «بۇل سىلتەمەنى اشۋ مۇمكىن بولمادى، زاڭسىز سايىت. اشساڭىز، تاراتساڭىز زاڭ بويىنشا جازا تاعايىندالادى» دەپ شىعا كەلەدى. نەمەسە، وسىنداي سايىتتارعا قاسكەرلىك ۆيرۋس قوسىلعان. ءبىر-ەكى رەت اشساڭ كومپيۋتەرىڭ نەمەسە تەلەفونىڭ كەرەكتەن شىعادى. ال، بىزدە بۇلاي ىستەلمەگەن نەمەسە كەمەلدى ەمەس. بادىك فيلىمدەر مەن بادىك جازبالار جىلىستاپ كىرىپ، ءتان اقاۋسىزدىعىن باتپانداپ بۇزار زاھار. جەلىلەردە كىم كورىنگەنمەن جاساعان جىنىستىق قاتىناس بارىسىن ۇيالماي ايتىپ، «قوشقار» ىزدەپ وتىراتىن قىزدار از ەمەس. قۇزىرەتتى ورگاندار عالامتور كىرشىكسىزدىگىن قالىپتاستىرۋعا كۇش سالىپ، بادىك تۇسىرىلىمدەردى مىندەتتى تۇردە، باتىل شەكتەپ، الەۋمەتتىك جەلىدە مۇنداي «رۋحانىي دەرتتەندىرگىش» تاراتقانداردى قاتاڭ جازالاۋ كەرەك.
دەموكراتيا دەگەنىمىز كوزدى تارس جۇمىپ الىپ، اۋىزعا كەلگەندى كۇيسەۋ ەمەس، قوعامعا جۇيەسىز، نەگىزسىز، جاعىمسىز اقپارات تاراتۋ ەمەس. زاڭ ارقىلى باسقارىلاتىن وركەنيەتتى قوعامدا «جۇيەلى قارعىس جۇيەسىن، جۇيەسىز قارعىس يەسىن»، ءسوزسىز، تابۋى كەرەك.
ءار ازاماتىمىز «وبال بولادىنى» ساناسىنا ءسىڭىرىپ، جاناشىرلىق تۇنىپ تۇرعان قوعام قالىپتاسسا، ءار اتا-انا جۇدىرىقتاي ۇل-قىزىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنەن الاڭداماس تا ەدى!
وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي ءۇش جاق تاربيەسى ءوزارا ساپالى ءارى بەرىك ۇشتاسقاندا عانا ۇرپاقتارىمىز ۇلاعاتتى بولادى دەپ سەنەمىز!
قاۋسىلحان قاسىمحانۇلى
قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، جوعارى ساناتتى اعا وقىتۋشى، جازۋشى، اۋدارماشى
