Qazaqstandaǧy ihtiofaunasy lastanbaǧan jalǧyz su aidyny - Alaköl kölder jüiesı. Degenmen, būl da lastanuda. Atalǧan kölden jaiyn men şortan syndy jyrtqyş balyqtar tabylǧan. İhtiolog būl qauıptı deidı. Osy jaiynda “Adyrna” ūlttyq portalyna ihtiolog Meirambek Pazylbekov aityp berdı.
– Meirambek myrza, äleumettık jelıdegı paraqşaŋyzǧa Alaköl kölder jüiesınıŋ lastanuy turaly jazdyŋyz. Būl turaly qaidan bıldıŋız?
— Käsıbi balyq aulauşylardyŋ bırı habarlasyp, Alakölde özderınıŋ auyna tüsken şortan men jaiyn balyǧy turaly aqparatpen bölıstı. Men aqparattyŋ şyndyǧyna köz jetkızıp, halyqqa ūsyndym.
Alaköl kölder jüiesındegı antropogendık äserge ūşyrauy soŋǧy 40-50 jylda ekojüienıŋ aitarlyqtai özgeruıne alyp keldı. Qazırgı kezde antropogendık faktorlardyŋ äserınen kölder jüiesındegı ihtiofaunanyŋ sapalyq qana emes, sandyq qūramy da özgerude.
Käsıptık tūrǧyda qūny tömen balyq türlerınıŋ (möŋke, tyran, torta) köbeiuı, qūndy balyq türlerınıŋ (kökserke, sazan jäne t.b) kürt azaiuy bırnşe jyl qatarynan baiqaluda. Al aborigendı ihtiofaunanyŋ ökılderı sumen qamtamasyz etuşı özenderdı, tūşy suly öskındı biotopta jäne Alaköldıŋ tūzdy bölıkterınde ǧana mekendeuı baiqalǧan.
Alaköl kölder jüiesınıŋ ihtiofaunasy şamamen 7 tūqymdasqa jatatyn 26 türlı balyqtan tūrady, onyŋ 12 türı aborigendı jäne 14 türı jersıngen (introdusientter) balyqtar. Būl türlermen şektelmei aldaǧy uaqytta jaŋa türlermen tolyǧuy äbden mümkın.
Käsıptık balyq türlerıne negızınen 6 türlı balyq jatady. Käsıptık maqsatta qazırgı uaqytta 5 türlı balyq aulanady: kökserke, tyran, torta, möŋke jäne alabūǧa. Aita ketetın jäit – Balqaş-Ile su alabynda Qazaqstannyŋ Qyzyl kıtabyna engızılgen Balqaş alabūǧasy Alakölde käsıptık türde aulana beredı. Sebebı ekeuı ekı bölek populiasiiany qūraidy.
Sazan populiasiianyŋ qalpyna kelgenşe äzırge aulauǧa ūsynylmaǧan, iaǧni moratoriide.
Alaköl kölderınıŋ aborigen türlerınıŋ ışınen älı bır de bır balyq türı Qazaqstannyŋ Qyzyl kıtabyna engızılmegen.
«JAUAPTY BAR – MINDETIN ATQARYP JATQANDAR JOQ»
– Alaköl kölder jüiesınıŋ lastanuy qalai baiqalady?
– Men Alaköl kölder jüiesın 5-6 jyl qatarynan ǧylymi qyzmetker retınde zerttegen ǧalymdardyŋ bırımın. Sol kezde Alaköl kölder jüiesın tügelımen jylyna üş märte ainalyp, qarap, keşendı ǧylymi-zertteu jūmysyn jürgızemız. Jalpy, Alaköl kölı Şyǧys Qazaqstan oblysy men qazırgı Jetısu oblysynyŋ aimaǧynda jatyr. Ainalasynda jaǧalai halyq ornalasqan. Sonymen qatar, mausymdyq demalysqa bailanysty suynyŋ sapasy men tūzdylyǧyna bailanysty demalys aimaqtaryna qarai otandyq jäne şeteldık turistar köptep keledı. Sonymen qatar, käsıptık balyqşylardan bölek, būl jerde äuesqoi balyqşylar da bar. Däl qazır şortannyŋ qaidan kelgenı turaly mende naqty derek joq. Ony arnaiy zertteu kerek. Alaida, eşteŋe qūrdan-qūr bolmaidy. Iаǧni, osy adamdardyŋ äserınen paida boluy mümkın. Bıreuler ol jerge äuestenıp jıberedı, bıreuler qasaqana jıberuı mümkın. Sondyqtan būnyŋ däl qazır neden paida bolǧanyn döp basyp aitu mümkın emes. Bıraq būl jerde kezdespeitın jyrtqyş balyqtardyŋ tırı küiınde balyqşylardyŋ auyna ädettegı balyqtarmen qatar tüskenı - naqty fakt.
Atalǧan jyrtqyş balyqtardyŋ qanşa danasy suda bar ekenı turaly äzırge naq basyp aitatyn aqparat joq. Jylda balyqşylar käsıptık balyq aulaidy. Alaköl kölder jüiesı balyq şaruaşylyǧy maŋyzy bar kölder qatarynan bolǧandyqtan ony balyq uchaskelerıne bölıp belgılı bır käsıpkerlerge konkurs nätijesıne sai kelısım şart negızınde bekıtılıp berıledı. Olardy tabiǧat paidalanuşylar dep ataidy. Olar öz kezegınde sol jerde käsıptık balyq aulaumen ainalysady. Özderınıŋ jyldaǧy mındettemesıne sai, jylda balyqtyŋ qoryn toltyryp tūru üşın balyqtandyrudy küz aiynda jürgızedı. Sol kezde bız ylǧi ūsynys jasaimyz. Qazırgı taŋda Alaköl kölder jüiesı balyqtyŋ böten türlerımen lastanbaǧandyqtan, ony jergılıktı balyqpen jersındırudı ūsynǧanbyz. Iаǧni, ol jerge jıberıletın sazan balyǧy sol jergılıktı jaǧdaida ösırıluı kerek. Öitkenı, ärbır su qoima belgılı qalyptasqan tarihi ihtiofauna qūramymymen belgılı. Degenmen, basqa oblystan jıbergen kezde sol jerde mekendeitın balyqtar kelıp su qoimaǧa kezdeisoq tüsıp ketu yqtimaldyǧy joǧary.
Endı jaiyn balyǧynyŋ keluınıŋ bır sebebı turaly ülken boljam bar. Iаǧni, balyqtandyru kezınde Almaty oblysynan aparǧan sätte tüsken boluy mümkın. Öitkenı, būl turaly tabiǧat paidalanuşylardyŋ özderı rastap otyr. Kezınde keŋes däuırınde ärbır su aidynynda bır-bır pitomnik bolǧan. Iаǧni, ärbır su aidyny özın qamtamasyz etıp otyrǧan. Bügınde ol pitomnikterdıŋ köpşılıgı öz jūmysyn toqtatqan. Sondyqtan tabiǧat paidalanuşylar öz mındetın atqaru üşın qai jerde qoljetımdı şabaq bar, sony satyp äkeledı. Ony baqylaityn bızde bırneşe jauapty organnan qūralǧan komissiia bar. Iаǧni, ol komissiiaǧa töraǧalyq etetın auylşaruaşylyǧy ministrlıgınıŋ qūramyndaǧy balyq şaruaşylyǧy komitetınıŋ ärbır öŋırdegı basseindık balyq şaruaşylyǧy inspeksiiasy bar. Bızdıŋ jaǧdaida Balqaş-Alaköl balyq şaruaşylyǧy aumaqtyq inspeksiiasy. Sol balyqtandyru jüiesın tügel qadaǧalaityn, töraǧalyq etetın memlekettık organ bolyp tabylady. Komissiianyŋ qūramyna elımızdıŋ balyq şaruaşylyq ǧylymy, jergılıktı atqaruşy organ, iaǧni äkımşılıkten bır ökıl kıredı jäne balyq şaruaşylyǧy salasyndaǧy akkreditasiiadan ötken assosiasiia kıredı. Ötken jyldan bastap, baqylauǧa qoǧam belsendılerı jäne kez kelgen Qazaqstan Respublikasynyŋ azamattary da qatysa alady. Sol komissiia kelgen balyqty sanap, salmaǧyn ölşep, türlerın anyqtap, böten balyqtar kırıp ketpeuıne jauapty. Alaida, jauapty bar – mındetın atqaryp jatqandar joq. Iаǧni, mındetın atqaruşylar jauapkerşılıktı tolyq sezınbei tūrǧandai.
«JYRTQYŞTARDY TÜBEGEILI JOIý MÜMKIN EMES»
— Alaköl kölder jüiesıne engen jyrtqyş balyqtardan qandai qauıp bar?
— Balyqtar ekıge bölınedı: jyrtqyş jäne beibıt balyqtar. Tabiǧatta ihtiofauna qūramynda beibıt balyqtar men jyrtqyş balyqtardyŋ özara balansy tūraqty boluy kerek.
Soŋǧy aqparatqa säikes, Alaköl kölder jüiesınde kezdesken şortan men jaiyn jyrtqyş balyq bolyp sanalady.
Ekeuı de su qoimasynda qolaily jaǧdai tauyp, özınıŋ qoryn köbeitıp ösetın bolsa, būl ihtiofauna qūramyna kerı äserın tigızuı mümkın. Sebebı, būl jerde onsyz da ekı jyrtqyş balyq bar. Olar Balqaş alabūǧasy men kökserke balyǧy. Ekı jyrtqyş balyq käsıptık maqsatta aulanady. Al beibıt balyqtardyŋ tört türı kezdesedı. Olar sazan, torta, möŋke, tyran. Endı Balqaş alabūǧasy men kökserkege taǧy ekı jyrtqyş balyq qosylatyn bolsa, demek, käsıptık ihtiofauna qūramynda beibıt pen jyrtqyş balyqtar 50/50 bolady. Mūnyŋ özı ihtiofauna qūramyndaǧy belgılı bır balanstyŋ auytquyna äkelıp soǧuy mümın. Iаǧni, biologiialyq balanstyŋ būzyluyna, ihtiofauna qūramynyŋ qaita qūryluyna, san men balyqtyŋ biomassasynyŋ özgeruıne, qorektık bäsekelestıktıŋ artuyna, balyqtyŋ ösu qarqyndylyǧyn tömendeuıne jäne sol siiaqty basqada sapalyq körsetkışterınıŋ būzyluyna alyp keluı yqtimal. Jyrtqyş balyqtar ülken su aidynyna bır tüskennen keiın ony tübegeilı joiu mümkın emes.
«ALAKÖLGE ENSE, BALQAŞ-ILE SU ALABYNA DA QAUIP BAR»
— Aldyn-alu üşın ne ısteu qajet edı?
– Halyq arasynda osy kezdeisoq balyqtardy, jergılıktı ihtiofaunaǧa jat türlerdı jıberudıŋ dūrys emesın, ol biologiialyq lastanuǧa alyp keletının BAQ arqyly, äleumettık jelı arqyly, tüsındırme jūmystary arqyly turisterge, demaluşylarǧa tüsındıru kerek. Ekınşıden, jylda jasalatyn balyqtandyru, şabaq jıberu kezınde komissiia özıne ülken jauapkerşılıktı sezınıp, osyndai jaǧdailarǧa jol bermei, jıtı qadaǧalau kerek.
Atalǧan balyqtardyŋ Alaköl kölıne beiımdelıp, öz sanyn köbeituge barlyq mümkındıgı bar deuge tolyq negız bar. Sebebı, ekı tür de özge su aidynynda kezdesedı, käsıptık maqsatta aulanady. Mysaly, Balqaş-Ile su alabynda, Aral-Syrdariia su alabynda būl balyqtar keŋınen taralǧan. Al şortan bolsa, Aral-Syrdariia basseinınde, Ertıs-Zaisan su alabynda keŋınen taralǧan. Äzırge şortan Balqaş-Ile su alabynda joq. Būl jerge de ol jat tür bolyp esepteledı. Bıraq ol jat tür özımızdıŋ ihtiofaunasy lastanbaǧan jalǧyz ǧana su aidyny Alaköl kölder jüiesıne enıp, qoryn köbeitetın bolsa, bolaşaqta da Balqaş-Ile su aidynyna da tüsu qauıpı bar. Sondyqtan osyndai jaǧdai bolmas üşın bırınşı kezekte halyq arasyndaǧy biologiialyq-ekologiialyq mädeniettı köteruımız kerek. Joǧaryda aitqan tızımdegı komissiia müşelerı osyndai jaǧdaidy boldyrmau üşın baqylaudy küşeitu kerek.
Būǧan kınälı taraptar eş jazalanbai "biologiialyq qylmystan" oŋai qūtylyp ony körşı Qytaiǧa nemese kezdeisoq jaǧdaiǧa jaba saluy mümkın. Ärbır su aidyny oqşaulanǧan aǧza siiaqty ekojüienı qūraidy. Säikesınşe ärqaisysynyŋ özıne tän ihtiofauna qūramy bar. Ony būzuǧa bolmaidy, būl zaŋmen tiym salynǧan.
– Sūhbat bergenıŋızge rahmet!
Dana Nūrmūhanbet
“Adyrna” ūlttyq portaly
