Ортақ түркі әліпбиі жөніндегі декларация жарияланды. Онда неге осы нұсқа таңдалғанына жан-жақты түсіндірме берілген, деп хабарлайды “Адырна” ұлттық порталы.
Айта кетейік, 11 қыркүйекте Әзербайжан астанасы Бакуде Түркі әлемі ортақ әліпбиі комиссиясының үшінші отырысы өткен. Онда 34 әріптен тұратын түркі әлеміне ортақ әліпбидің үлгісі таныстырылды. Алайда оның соңғы нұсқасы әлі жарияланған жоқ.
Бүгін жарияланған декларацияда неге осы нұсқа таңдалғанына жан-жақты түсіндірме берілген.
«Біз, Түркі әлемі ортақ әліпби комиссиясының мүшелері Нахчыван келісімшарты мен Turkic World Vision 2040 бағдарламасында атап көрсетілген және түркі халықтары арасында тілдесуді одан әрі жеңілдету үшін әліпби және терминологияда бірізділікке қол жеткізуді көздейтін мақсаттарға сәйкес, түркі әлемінің лингвист ғалымдары, ағартушылары мен мәдениет өкілдерінің түркі халықтарына ортақ әліпби әзірлеу бойынша осы уақытқа дейін атқарған орасан зор еңбегін мойындай отырып, түркі халықтары арасында бірлік, өзара түсіністік пен ынтымақтастық рухын нығайтуды көздей отырып ортақ түркі әліпбиін пысықтап, соңғы нұсқасын әзірлеу жолында ыждағаттылықпен жұмыс атқардық. Пікірталас барысында ортақ әліпби бастамасына қатысты түрлі аспектілерді жан-жақты талқыладық» дейді комиссия мүшелері.
Нақтырақ айтқанда мынадай маңызды тұстар назарға алынған:
- 1991 жылы ғалымдар ұсынған, түркі тілдерінің фонетикалық алуандығы ескерілген және үйрену мен қолданудың жеңілдігін қамтамасыз ететін латын графикасына негізделген 34 әріптік ортақ түркі әліпбиі жобасы қарастырылған
- заманауи лингвистикалық зерттеулерге негізделген тұғыр ұстана отырып, 34 әріптен тұратын ортақ түркі әліпбиі жобасының күшті жақтары мен жетілдіруді қажет ететін тұстарына назар аударылған
- түркі тілдерінің әрбіріне тән тілдік ерекшеліктеріне мұқият көңіл бөле отырып, ерекше фонетикалық белгілерді бір әліпбиде қамтуға тырысқан
- бір фонемаға бір әріп деген қағиданы басшылыққа ала отырып, үйрену мен қолдануға ыңғайлы, әрі барынша анық әліпби жасауды мақсат еткен
- негізгі латын әліпбиінде таңбаланбаған дыбыстарды дәл көрсету үшін арнайы таңбаларды енгізу қажеттігін мойындай отырып, осы белгілер үшін стандарттарға сай тәсілдерді қолдануға келіскен.
«Бұл декларацияның негізгі мақсаты — комиссия қол жеткізген келісімді рәсімдеп, латын графикасына негізделген ортақ түркі әліпбиінің қабылданғандығын растау. Барлық мүдделі тараптарды осы ұсынысты белсенді түрде қолдауға шақырамыз. Декларация түркі халықтары арасындағы ынтымақтастық пен интеграцияны ілгерілету жолындағы ынта-жігердің бір көрінісі ретінде Түркі мемлекеттері ұйымына мүше және бақылаушы мемлекеттің тиісті мекемелеріне таратылады» делінген құжатта.
А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының өкілі, филология ғылымдарының докторы, профессор Құралай Күдеринова түркі халықтары үшін біртұтас әліпбиді енгізудің артықшылықтары мен мүмкін қиындықтары туралы айтып берді.
Құралай Күдеринова түсіндіргендей, өзара келісім болса, ортақ әліпбиді енгізуде ешқандай қиындық болмауы керек.
«Әзербайжанда қабылданған шешім комиссияның бұрынғы отырыстармен салыстырғанда келісілген жұмысының нәтижесі болды, соның негізінде әрбір ел әліпбиді өзінің ұлттық ерекшеліктеріне қарай бейімдей алады», - деді Кудеринова.
Оның айтуынша, ортақ әліпби барлық тілдегі 34 әріптің барлығын қолдануды білдірмейді. Әрбір ел өз тіліндегі дыбыстарға сәйкес келетін белгілерді ғана қолданады. Мысалы, жалпы алфавитте «c» және «j» әріптері бар және бұл екі әріп тек «zh» және «j» дыбыстары бар тілдерде қолданылады. Ал қазақ тіліне бір j әрпі жеткілікті.
Күдеринова ортақ әліпбидің әрбір түркі тілінің барлық фонемаларын қамтымайтынын, тек ортақ негіз беретінін баса айтты. Оның негізінде түркі елдері ұлттық әліпбиін бір ізге түсіре алады.
Сондай-ақ, ол түркі тілдерінің жазуындағы айырмашылықтар оларды түсінуді қиындататынын да еске алды.
«ХХ ғасырдың басында Елдос Омаров: «Түрік халықтары бір сөйлейді, бірақ басқаша жазады», - деп айтқан болатын. Қазақ тілі қарақалпақ, ноғай, башқұрт, татар тілдеріне жақын, бірақ орфографиялық айырмашылықтар кедергілер туғызады, осылайша қазақ тілінде «к» әрпі «аяқпен» жазылады, ал «к» әрпіне дейін басқа тілдерде дөңгелектеу белгісі қосылады.
Немесе «ә» үшін «а» әрпі жұмсақ белгі қосылып қолданылады. Ортақ әліпби жақын тілдердің жазба мәтіндерін түсінуді жеңілдетеді», - дейді профессор.
Дегенмен, жаңа әліпбиді бейімдеу қиын болуы мүмкін. Мысалы, түрік тілі латын әліпбиін 1928 жылдан бері қолданса, әзірбайжандар мен өзбектер 90-шы жылдары ғана латын әліпбиіне көшті.
«Кәдімгі емлені өзгерту, қателер болса да, әрқашан қиындықтар туғызады», - деп атап өтті Құралай Күдеринова.
Маманның айтуынша, әліпбиді әзірлеудегі даулы мәселелердің бірі – «ы», «у» дыбысы мен «ыі» әрпіне нүктесіз белгілерді қолдану, сондай-ақ әріптердің арасында таңдау жасау болды. «ә» және жоғарғы жағында екі нүкте бар «а» әрпі (умлаут). Дегенмен, талқылаулардан кейін ортақ шешім табылды.
«Ортақ әліпби жасау идеясы сонау 1991 жылы Ыстамбұлда өткен түркі халықтарының басқосуында ұсынылды, содан кейін елдер қазіргі түрік әліпбиін негізге алу туралы келісімге келді, мысалы, түркімен және қарақалпақ тілдері олардың өзіндік айырмашылықтары бар, сондықтан ортақ түркі әліпбиін құру мәселесі қайтадан талқыланды», - деп түйіндеді Күдеринова.
