Äleumettık jelılerde orys tılın nasihattaǧan videolar tarauda. Olar qazaq tılın talap etetın adamdardy ūltşyl etıp körsetıp, video jariialady. Mūndai beinejazbalardyŋ qatar-qatar tarauyna ne sebep? Būl turaly «Adyrna» tılşısı qoǧam belsendılerı men zaŋgerden sūrap bıldı.
Jelıde taraǧan videonyŋ bırınde «Qazaqtar orys tılın ǧylymdy üirenu üşın oqydy. Al orystar qazaq tılın ne üşın oqu kerek? Bızde qandai ǧylym bar? Mektepte 11 synypqa deiın qazaq tılın oqidy. Keiın ūmytyp ketedı. Tıptı, qazaqtardyŋ özı qazaq tılın bılmeidı. Bız Baiqoŋyrdy orystarǧa jalǧa berdık. Älı künge deiın solar ielık etedı. Bız ne şyǧardyq?» – deidı jelı qoldanuşysy.
Taǧy bır videoda «Men orys tılınde söileimın jäne söilei beremın» dese, endı bırı «Men orys tılın süiemın, orys tılınde oilanamyn, tüs köremın, sızder ne ıstei alasyzdar?» - deidı.
Jelı qoldanuşylary būl pıkırge kelıspeitınderın bıldırgen. Keibıreuler tıptı aşu-yzasyn da jasyrmaǧan.
«BŪL – ŪLTQA TÖNGEN QAUIP»
Tarihşy, jurnalist Tūrar Sättarqyzy mūnyŋ sebebın ideologiiamen bailanystyrady.
– Bügınde qoǧamda qazaqtyŋ basty qūndylyqtary – tılıne, dılıne, ruhani qūndylyqtaryna qarsy qarusyz soǧys jürıp jatyr. Būl jalpy ūltqa qarsy soǧys der edım. Ūltsyzdanu saiasaty jürude. Eŋ ökınıştısı, mūny elımızde tūryp jatqan özge etnos ökılderı emes, özımızdıŋ qazaqtar ıstep otyr. Qany bır ūlttyŋ ekıge ajyrap, bır-bırıne qarsy ekı şepte tūr. Öz qazaǧyŋ özınıŋ tılı men dılınen, ūlttyq qūndylyǧynan bezıp, «dombyra - haram» dep ūlt mädenietınen, ūlttyq kiımı men salt-dästürınen bezıp, arabtyŋ hidjaby men niqabyn kiıp, balasyna arabtyŋ atyn qoiatyn türı qazaq, dılı böten ūltqa ainalyp barady. Būl - ūltqa töngen qauıp, - deidı ol.
Tūrar Sättarqyzy qazaq tılı jaily auzyna kelgendı aityp jürgenderdıŋ äreketı täuelsızdıkten keiın ūlttyq ideologiia bolmaǧandyǧynyŋ nätijesı ekenın aitady.
– Memleket qūrauşy ūlttyŋ tılın, dılın, ūlttyq qūndylyǧyn joǧary qoiatyn ūlttyq ideologiia boluy kerek. Qazaq tılı turaly auzyna kelgendı aityp jürgender jaily aitsam, būl - bızdıŋ täuelsızdık alǧannan keiın ūlttyq ideologiia bolmaǧanynyŋ «jemısı». Joǧary bilıkte ūlt ruhaniiatyna, tılı men dılıne janaşyrlar az. Olardyŋ köpşılıgı orys tılınde söilegendı märtebe köredı. Barlyq memlekettık organdarda orys tılıne basymdylyq bergen. Barlyq aqparattar orys tılınde jazylyp, qazaqşaǧaaudarylady. Ol audarmanyŋ özı aqsaq-toqsaq. Ony körgen adamdar da qazaq tılınıŋ bolaşaǧyna senbeidı. Keŋesten qalǧan «orys - ädıl, orysşa jazylǧan – şyndyq» degen bır tüsınık bar, - deidı ol.
Tūrar Sättarqyzy tıl mäselesı qūndylyq retınde baǧalanbaitynyn aitady.
– Är ūlttyŋ özınıŋ töl erekşelıgı, dılı, qūndylyǧy bolady. Onyŋ barlyǧy tıl arqyly jetedı. Bala ana tılı arqyly ūlttyq qūndylyǧyn boiyna sıŋıredı. Bügınde özgenıŋ qaŋsyǧyn taŋsyq etıp, adasqandar bar. Qoǧamymyz ruhani qūldyrap barady. Ony qūtqaratyn bır-aq närse bar, ol - tuǧan tılıŋ arqyly berıletın ūlttyq qūndylyqtaryŋ, – deidı Tūrar Sättarqyzy.
«QAZAQ TILIN JİI PAIDALANYP, ZAMAN TALABYNA AINALDYRU KEREK»
Astana qalasy Tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasynyŋ basşysy Säken Esırkep mūndai pıkır aitatyndarmen salǧylaspai, bırden qūzyrly organdaǧa habarlasu keregın aitty.
– Qazaqstan zaŋnamasynda azamattardy dınıne, tılıne, jynysyna qatysty kemsıtuge, namysyna tiiuge tyiym salynǧan. Är ūltta, är kezde de sanasy taiaz, jauapkerşılıkten jūrdai, oiyna kelgenın saralamai aita beretın adamdar bolǧan. Qazır äleumettık jelınıŋ damuymen mūndai pıkırdegı adamdar köp siiaqty körınıp jür. Soŋǧy jyldary internette keŋ taralyp ketken beinejazbalar boiynşa kınälı tūlǧalar äkımşılık jäne qylmystyq jauapkerşılıkke tartylyp jürgenın bılemız. Iаǧni, zaŋ boiynşa ūltaralyq, tıldık arazdyqqa şaqyratyn pıkırlerge jauapkerşılık bar. Sondyqtan mūndai pıkır aitatyn adamdarmen salǧylaspai, qūzyrly organdarǧa habarlauǧa bolady, – deidı ol.
Astana qalasy Tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasynyŋ basşysy būl baǧytta jüielı saiasat jürıp jatyr dep esepteidı.
– Ekınşıden, qazaq tılın damytu baǧynda qyruar jūmystar jasalyp jatyr. Prezidentımız «Qazaqstan halqyn ūiystyratyn taǧy bır simvol – memlekettık tıl. Qazaq tılı mäŋgılık memlekettık tıl tūǧyrynda bolady. Qazaq tılınıŋ qoldanys aiasyn arttyra beru – memlekettıŋ mındetı. Būl jūmys toqtamaidy, jalǧasa beredı» degen bolatyn. Bır jaǧynan demografiianyŋ, ekınşı jaǧynan memlekettıŋ jüielı saiasatynyŋ nätijesınde qazaq tılınıŋ yqpaly arta beredı. Mūny zaŋdylyq dep qabyldauymyz qajet.Üşınşıden, kez-kelgen sanaly azamat, memlekettık instituttar bolsyn internette sapaly kontent qalyptastyruǧa küş salyp, bärımız kündelıktı ömırde qazaq tılın jiı paidalanyp, memlekettık tıldı zaman talabyna ainaldyru kerek, – deidı Säken Esırkep.
«EKI JYLDAN JETI JYLǦA DEIIN BAS BOSTANDYǦYNAN AIYRYLUY MÜMKIN»
Al zaŋ jüzınde ūlttar arasyna arazdyq salyp, qazaq tılın kemsıtkenderge qandai jaza qoldanbaq? Būl jönınde belgılı zaŋger Tıleujan Kışkenebaev aityp berdı.
– Mūndai äreketter Qylmystyq kodekstıŋ 174 baby boiynşa jazaǧa tartyluy mümkın. Iаǧni, äleumettik, ūlttyq, rulyq, näsildik, tektık-toptyq nemese dini alauyzdyqty qozdyruǧa, azamattardyŋ ūlttyq ar-namysy men qadir-qasietin ne dini sezimderin qorlauǧa baǧyttalǧan qasaqana äreketter, sol siiaqty azamattardyŋ dinge közqarasy, tektik-toptyq, ūlttyq, rulyq nemese näsildik qatystylyǧy belgileri boiynşa olardyŋ erekşelıgın, artyqşylyǧyn ne tolyqqandy emestıgın nasihattau, eger būl ıs-äreketter jariia nemese būqaralyq aqparat qūraldaryn, telekommunikasiia jelılerın jäne onlain-platformalardy paidalana otyryp, sol siiaqty äleumettik, ūlttyq, rulyq, näsildik, tektık-toptyq nemese dini alauyzdyqty nasihattaityn ädebiettı nemese özge de aqparat jetkizgişterdi daiyndau nemese taratu jolymen jasalsa, ekı myŋnan jetı myŋǧa deiıngı ailyq eseptık körsetkış mölşerındegı aiyppūl saluǧa nemese ekı jyldan jetı jylǧa deiingi merzimge bas bostandyǧyn şekteuge, ne sol merzimge bas bostandyǧynan aiyruǧa kesıluı yqtimal, – deidı zaŋger.
– Jalpy, bızde azamattyq ısterdıŋ köbı orys tılınde ötedı. Sonyŋ saldarynan osyndai oqiǧalar bolyp, tılımızdı qūrmettemei jatyr. Adamdar arasynda alauyzdyq tudyru, olardyŋ yzasyn keltıru saldary janjalǧa ūlasyp ketuı mümkın. Sondyqtan zaŋda mūnyŋ jauaby körsetılgen, iaǧni jazalanady, - deidı zaŋger Tıleujan Kışkenebaev.
Aita keteiık, būǧan deiın qazaq tılın «mämbetşe» dep kemsıtken äieldıŋ üstınen ıs qozǧalǧany turaly habarlaǧan edık.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
