Ruhaniiat mäiegıne ainalǧan Abai Qūnanbaiūlynyŋ mūralary bügıngı ūrpaqqa amanat edı. Al amanatqa qiianat jasalmady ma? Būl turaly ”Abai akademiiasy” ǧylymi zertteu ortalyǧynyŋ direktory, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent, “Qūrmet” ordenınıŋ iegerı Jandos Äubäkır “Adyrna” ūlttyq portalyna bergen sūhbatynda aityp berdı.
- Jandos myrza, Abai Qūnanbaiūly mūrasyn qanşa uaqyttan berı zerttep kelesız. Ǧylymi ızdenısıŋızdıŋ baǧyty jaily aityp berseŋız.
- Men Abai tuǧan Şyŋǧystauda, Kökbai ömır keşken auylda düniege keldım. Sondyqtan aqyn mūrasy maǧan öte ystyq. Abai oblysy aumaǧyndaǧy alǧaşqy resmi medreselerdıŋ bırı bolyp aşylǧan, arab, türkı, orysşa sabaq ötkızgen Kökbai ūstazdyŋ bılım ordasynyŋ jalǧasyndai Kökbai atyndaǧy orta mekteptı tamamdaǧan soŋ, ūlylar mūrasyna degen qyzyǧuşylyǧymnyŋ negızınde qazaq ädebietı mamandyǧyn taŋdap, Semei qalasyndaǧy qazırgı Şäkärım atyndaǧy universitetke oquǧa tüstım.
Studenttık ömırdıŋ alǧaşqy jyldarynyŋ özınde Abai mūrasyna, aqynnyŋ daryndy şäkırtı Kökbaiǧa qatysty äjem Şärban Botaǧazyqyzynan jazyp alǧan estelık-äŋgımelerım oblystyq gazetterde basylyp jatty. Student bolsam da respublikalyq konferensiialarda Abaidyŋ aqyndyq mektebı, aqyn şäkırtterı turaly baiandama jasap, ǧylymi maqalalarym türlı jinaqtarǧa ene bastady. Iаǧni özımnıŋ bolaşaqtaǧy zertteu baǧytym Kökbai aqyn mūrasy bolatyndyǧy naqty josparlana bastady. Sol sebepten de diplomdyq jūmysymdy osy taqyrypta qorǧadym.
Ūstazym, jetekşım filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Arap Espenbetov Kökbai taqyrybyn ary da tereŋ zertteu qajettıgın ūsynǧan-dy. Şyndyǧynda da ädebiet zertteuşılerınıŋ Kökbai ömırı men şyǧarmaşylyǧy jönınde arnaiy dissertasiialyq zertteu jūmysy bızge deiın bolmaǧan edı. Sol sebepten 1996 jyly universitettıŋ aspiranturasyna tüsıp, Kökbaidyŋ ädebi mūrasyn Abai şyǧarmaşylyǧymen bır bailanysta alyp, onyŋ körkemdık, janrlyq erekşelıkterı men ideialyq - taqyryptyq arnalaryn aşyp körsetudı, ömırı men qoǧamdyq qyzmetıne bailanysty derek közderın tolyqtyra otyryp, onyŋ azamattyq tūlǧasyn aiqyndaudy, Abaidyŋ aqyndyq dästürın jalǧastyrudaǧy rolın saralaudy maqsat etıp alyp, dissertasiialyq jūmysqa kırısıp kettık.
Aqyrynda 1999 jyly 24 jasymda Ūlttyq Ǧylym akademiiasy Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynda «Kökbai Janataiūlynyŋ ädebi mūrasy» taqyrybyndaǧy kandidattyq dissertasiiany sättı qorǧap şyqtyq.
Aityp ötkenımdei, student kezımde aqynnyŋ 150 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda älemnıŋ tükpır-tükpırınen kelgen qonaqtarǧa arnaiy ekskursovodttyq qyzmet atqaryp, dübırlı toiǧa aqyn-jazuşylar men akademikterdı, ǧylym doktorlary men ǧalymdardy, qoǧam qairatkerlerın bastap aparǧan edım. Mūnyŋ özı bır ülken tarih.
Universitte dekan, prorektor bolyp qyzmet atqaru barysynda da Abai şyǧarmaşylyǧyn nasihattau basty maqsatymyz boldy.
2010-2015 jäne 2019-2020 jyldary Abaidyŋ qaraşaŋyraǧy «Abaidyŋ memlkettık tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq-muzeiın» basqarǧan kezeŋde ūly aqynǧa qatysty tarihi-mädeni eskertkışter jaiy ǧana emes, jalpy hakım mūrasy zertteuımızdıŋ basty nysanasy edı. Almatyda, Semeide Abai ortalyqtary men instituttary, «Abaitanu» bölımderınde ıstegen jūmys kezeŋderınde negızgı jūmysymyz Abai bolǧandyǧy belgılı.
Qazırgı taŋdaǧy, iaǧni 2021 jyldyŋ 13 qaŋtarynan L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı «Abai akademiiasy» ǧylymi – zertteu institutynyŋ direktory qyzmetım tıkelei Abaidyŋ mūrasyn zertteu baǧytynda ekendıgın bılesızder. Jalpy menıŋ ömırım Abai ılımın zertteu, ony nasihattau baǧytyna arnalǧandai.
“ABAIDY TOLYQ TANYP-BILU MÜMKIN EMES”
- Aqynnyŋ qai şyǧarmasyn tüsınu özıŋızge qiynǧa soqty?
- Qazaq ädebietınıŋ klassigı Abai Qūnanbaiūlynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy degende Mūhtar Äuezov auzymyzǧa bırden oralady. Abai men Mūhtar Äuezov şyndyǧynda da egız ūǧym. Ǧūlama ǧalym Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyq mūrasyn älemge tanytsa, sol arqyly älem de ǧūlama ǧalymdy, teŋdessız jazuşyny tanydy. Zertteuşı ǧalymnyŋ basty nysanasy Abai bolsa, Abaidyŋ negızgı zertteuşısı – Mūhtar Äuezov. Al Mūhtar Äuezovtıŋ özı: «Abai mūhit bolsa, men mūhittan şömıştep ǧana aldym»,– demei me?!
Abai – tūŋǧiyq teŋız, dariia mūhit. Ony tolyq tanyp-bılu mümkın emes. Onyŋ är şyǧarmasy, eŋbegı tereŋ maǧynaǧa ie. Oǧan jeŋıl-jelpı qarai saluǧa bolmaidy.
Är jyldar, är kezeŋde abaitanuǧa qatysty qanşama sübelı zertteu eŋbekter düniege kelude. Äitse de Hakım mūrasy tügesılmeitın altyn qazyna bolǧandyqtan, ol är qyrynan älı de tereŋ zerttele beruı kerek. Bız älı Abai danalyǧynyŋ tūǧiyq teŋızıne bara almai otyrmyz. Alda abaitanudyŋ san türlı kökjiekterı aşyla beretını aqiqat.
- Abai akademiiasy ǧylymi-zertteu institutynyŋ direktorysyz. İnstitut jūmysymen bölıse ötseŋız. Abaitanuǧa qandai üles qosuda?
- Abai mūralaryn zertteu, nasihattau baǧytynda auqymdy jūmystar jasalynuda. Elımızdegı «Abaitanu» instituttary men ortalyqtar, bölımder eŋbegı joǧary. Endı bızdıŋ instituttyŋ atqarǧan ısterın aita ketsem.
2019 jyly halqymyzdyŋ ūly perzentı Abai Qūnanbaiūlynyŋ 175 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda el prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ tapsyrmasyna säikes Euraziia ūlttyq universitetınde «Abai akademiiasy» ǧylymi-zertteu instituty qūrylǧandyǧy barşaŋyzǧa mälım.
Abai akademiiasynyŋ negızgı maqsat-mındetterı – «Abai Qūnanbaiūly jäne qazırgı qazaqstandyq qoǧamnyŋ basymdyqtary», «Abai – älemdık mädeniettıŋ tūlǧasy» baǧyttary boiynşa aqynnyŋ tūlǧasy men mūrasyn jaŋa zaman konteksınde zertteu; Qazaqstan qoǧamyn Abaidyŋ ruhani ūstanymyna sai damytuǧa äser etu; ūlt ädebietı, mädenietı jäne tarihi derekterın jinaqtau, jüieleu, saralau, zerdeleu; Abaitanumen ainalysatyn ǧylymi-zertteu ortalyqtaryn akademiia töŋıregıne toptastyru, ǧylymi tūrǧydan üilestıru; Abaidy – älemdık deŋgeidegı kemeŋger tūlǧa retınde nasihattau; Abaitanudyŋ jaŋa buyn mamandaryn qalyptastyru boldy.
Akademiianyŋ bır ǧana baǧyty ǧylymi-tanymdyq zertteuler boiynşa qazırgı taŋǧa deiın 84 eŋbektıŋ jaryqqa şyǧaruynyŋ özı atqarylǧan auqymdy jūmystardyŋ erekşelıgı men kölemın baiqatady.
«Abai akademiiasy» jobasynyŋ ǧylymi jetekşısı, akademik Erlan Sydyqovtyŋ basşylyǧymen 2020 jyly Euraziia ūlttyq universitetınıŋ tıkelei öz qarjylandyruymen arnaiy jobalar jüzege asyrylyp, 20-dan astam akademiialyq basylymdar oqyrmandarǧa ūsynylǧan bolatyn.
2021 jyly Abai mūrasyn keŋınen nasihattau maqsatynda Akademiia Ǧylym komitetınıŋ tapsyrysy negızınde ekı keşendı jobany ıske asyryp, 24 ǧylymi-tanymdyq kıtap äzırledı.
2022 jyly da akademiia arnaiy seriialarmen abaitanuǧa qatysty san qyrly aspektıdegı tereŋ ızdenısterge negızdelgen ǧylymi sanattaǧy ırgelı zertteu eŋbekterın jaryqqa şyǧardy. Osy jariialanǧan 24 ǧylymi-tanymdyq kıtaptar da abaitanudyŋ özektı baǧyttaryna arnalǧan.
«Abai – älemdık mädeniettıŋ tūlǧasy» baǧytynda alys-jaqyn şeteldegı jäne respublikalyq ǧylymi basylymdar men BAQ-ta Abai mūrasy qoǧamdyq-gumanitarlyq, äleumettık-saiasi, äleumettık-qūqyqtyq, tarihi-etnografiia jäne t.b. salalar boiynşa jaŋaşa paiymdalǧan tanymdyq maqalalar jaryq kördı.
Sondai-aq «Abai Qūnanbaiūly jäne qazırgı qazaqstandyq qoǧamnyŋ basymdyqtary» baǧytymen arnaiy salalar boiynşa Qazaqstannyŋ barlyq 17 oblysynda jäne respublikalyq maŋyzy bar Astana, Almaty, Şymkent qalalarynda 6 äleumettanulyq saualnama jürgızıldı.
«Abai – älemdık mädeniettıŋ tūlǧasy» baǧytynda 14 äleumettık-tanymdyq keister äzırlendı.
2023 jyly «Abai mūrasy jäne qazaqstandyq qoǧamnyŋ mädeni qūndylyqtary», «Abaidyŋ «tolyq adam» ılımı jäne qoǧamdyq sanany jaŋǧyrtu», «Abai şyǧarmaşylyǧy jäne qazırgı qazaq ädebietınıŋ qalyptasuy», «Abai şyǧarmalarynyŋ tılı jäne qazırgı tıl bılımınıŋ mäselelerı», «Abai mūrasy kontekstınde qazaqstandyq patriotizmdı qalyptastyru» t.b. arnaiy seriialarmen 12 ǧylymi-tanymdyq zertteudaiyndaldy.
«Abai – älemdık mädeniettıŋ tūlǧasy» baǧytynda alys-jaqyn şeteldegı jäne respublikalyq BAQ-ta Abai mūrasy qoǧamdyq-gumanitarlyq, äleumettık-saiasi, äleumettık-qūqyqtyq, tarihi-etnografiia jäne t.b. baǧyttarda jaŋaşa paiymdalǧan 50-den astam maqala jaryq körıp, 22 äleumettık-tanymdyq keis daiyndaldy.
Jahandanu däuırındegı qoǧamnyŋ damu ürdısımen bırlıkte Abai Qūnanbaiūlynyŋ şyǧarmaşylyq mūrasyna tarihi taldau jürgızu arqyly zamanaui multimediialyq tehnologiialardy qoldana otyryp «Tolyq adam» ǧylymi-tanymdyq keşenı daiyndaldy.
Elımızdegı jäne şeteldegı «Abai» ortalyqtarymen bırıkken şaralar ūiymdastyryluda.
Aqynnyŋ asqaq armany men ösietın bügıngı ūrpaq täuelsız Qazaqstannyŋ qazırgı jäne bolaşaqtaǧy damu jolynda abyroimen ıske asyra alatynyna senımımız mol. Sondyqtan, Abaidy jaŋa Qazaqstannyŋ brendı retınde keŋınen tanystyru baǧytynda Abai akademiiasy öz jūmysyn ary da jan-jaqty jalǧastyra bermek.
“ABAI TURALY JAŊA DEREKTERGE SAQ BOLU KEREK”
- Ärine, Abaitanu salasynda bügınde atqarylyp jatqan ıster de, zertteuler de köp. Degenmen, Abai ılımın därıpteude ne jetpeidı?
- Abai özınıŋ gumanistık, danalyq taǧylymy arqyly älemdık deŋgeidegı oişyldar qatarynan tabyla otyryp, adam boiyndaǧy kereǧarlyqtardy joiu maqsatynda ūlaǧatty tereŋ oilaryn qaldyryp kettı. Abaitanudyŋ tūǧyrnamalyq negızı de osy boluǧa tiıs.
Küllı adamzatqa ortaq dara oi alyby Abaidyŋ ärbır danalyq sözın, qoǧamdyq mänı asa joǧary filosofiialyq tüiınderın, ǧylymi-tanymdyq közqarasyn bolaşaq ūrpaqqa, jas bılım jolyna tüsken mamanǧa, jalpy aqyn mūrasyna qyzyǧuşylyqpen qaraityn ızdenuşılerge jan-jaqty jetkıze bılu bızdıŋ basty maqsatymyz. Häkım mūrasyn tereŋ zerdelei beru baǧytynda ızdenıster jalǧasa bermek.
Qazaq ädebiettanu ǧylymy tarihynda eŋ köp zerttelgen de, şyǧarmaşylyq mūrasy jan-jaqty taldanyp, ǧalymdardyŋ tyŋǧylyqty nazaryna ılıngen da Abai ekendıgı dausyz. Ä.Bökeihanov, M.Äuezovten bastau alǧan abaitanu salasynda da häkım Abaidyŋ ömır joly barynşa keŋ jüielendı. Abaitanuda alǧaş sürleu salyp, tūŋǧyş ǧūmyrbaiandyq derekterdı negızdeuşı Käkıtai, Turaǧūl, Kökbailardan bastau alǧan eŋbekterdıŋ ışınde M. Äuezovtıŋ orny erekşe.
Eŋ aldymen, ärine, ūly aqyn ömırı men şyǧarmaşylyǧyn zertteu, nasihattau baǧytyndaǧy jūmystarǧa memlekettık deŋgeide jan-jaqty qoldau qajettıgı aiqyn. Keibır şeneulıkterdıŋ häkım mūrasyn zerttep boldyq emes pe degen saiaz közqarasynyŋ äserınen köptegen abaitanu jūmystaryna kedergıler kelıp jatqandyǧy jasyryn emes.
Ekınşıden, alǧaşqy abaitanu baspaldaqtarynan berı Abai şyǧarmalarynyŋ tekstologiiasymen ainalysyp kele jatsaq ta, būl sala älı de özektı bolyp qala bermek. Qazırgı taŋda Abai şyǧarmalaryn kez-kelgen baspa şyǧara alatyn bolǧandyqtan, türlı tekstologiialyq auytqular, orfografiialyq qateler ǧana emes, jekelegen qūrastyruşynyŋ öz oiy boiynşa ǧana özge de basqa şyǧarmalardyŋ enıp ketıp jatqanyn baiqap qalamyz. Sol sebepten de M. Äuezov bastaǧan belgılı abaitanuşy ǧalymdar bırlesıp şyǧarǧan jäne keiıngı jyldary jaryq körgen akademiialyq jinaqtardy negızge alularymyz kerek.
Üşınşıden, qazırgı taŋda Abaiǧa qatysty estelıkter men dälelsız derekter köptep şyǧyp jatqandyqtan keibır dünielerge saq boluymyz kerek. Ärine, ǧylym damuy barysynda jaŋa nätijelerdıŋ şyǧatyny anyq, bıraq naqty derektı aiǧaǧy, ne dälelı joq äŋgımelerge eş senudıŋ jäne ony oquşylarǧa jetkızudıŋ qajettılıgı şamaly. Basşylyqqa Abai turaly tabylǧan arhiv qūjattaryn, naqty tarihi derekterdı, sonymen qatar sol zamanda jazylǧan zamandastary men ūrpaqtarynyŋ estelıkterın jäne M. Äuezov eŋbekterın aluymyz kerek. Sol sebepten de abaitanuǧa qatysty jaryq körer kıtaptar, eŋbekter mındettı türde elımızdegı «Abaitanu» instituttary men ortalyqtarynyŋ, bölımderınıŋ bırınıŋ talqylauynan ötıp, ne ūsynysyn alyp, iaki bolmasa abaitanuşy ǧalymdardyŋ kelısımımen şyǧatyn bolsa, ülken nätijege qol jetkızer edık. Būl ūsynysymyzǧa ärine jeke avtor öz qūqyǧyna orai kelıse qoiuy ekıtalai. Äitse de «Abai ortalyqtarynyŋ» kelısımın alǧan eŋbekterge basymdylyq bereletındei bolar edı.
Aldaǧy uaqytta abaitanu baǧytyndaǧy jūmystarymyz jüielı ärı bırlesken ortaq baǧyttardy negızge alu maqsatynda naqty ekı ūsynys aitqym keledı:
Bırınşı, Abaitanudyŋ strategiialyq damu joldaryn qarastyru maqsatynda abaitanuşylar keŋesın qūru, ne arnaiy koordinasiialyq ortalyqqajet dep esepteimın. Memleket basşysy «Qazır elımızde abaitanumen ainalysatyn bırneşe ǧylymi-zertteu ortalyǧy bar. Osylardyŋ jūmysyn jüielep, elordamyzdaǧy Abai akademiiasynyŋ töŋıregıne toptastyrǧan jön. Akademiia barlyq zertteu mekemelerınıŋ jūmysyn ǧylymi tūrǧydan üilestıruşı mındetın atqara alady», – degenındei osy bır igı bastamany Abai akademiiasynyŋ töŋıregıne toptastyrǧandy ūsynamyz. Bolaşaqta abaitanuǧa qatysty barlyq sūraqtar, kökeikestı mäseleler men özektı taqyryptar osy keŋeste bırlesıp talqylap otyrar edı.
Ekınşı, qoldanystaǧy zaŋnamalarǧa säikes, qarjylandyru tetıkterın qarastyra otyryp Abai akademiiasy jeke zaŋdy tūlǧa retınde qūrylyp jatsa, abaitanudaǧy eŋ basty jetıstık, Abai amanatyna degen qūrmet bolar edı.
“NEGIZGI BAǦDARŞAM – ABAI SÖZDERI”
- Jandos myrza, Abai amanaty būl kezeŋde qanşalyqty aqtaldy dep oilaisyz?
- Ūlylyqtyŋ asqar şyŋyna şyǧyp, aqyl, qairat, jürektı bırdei ūstaityn «kökıregı sezımdı, tılı oramdy» eren ūrpaǧyna arnalǧan Abai sözı qaşan da örelı, ǧasyrlar damuynyŋ qai köşınde bolsyn özektı.
Qazaq halqynyŋ oi-sanasynyŋ, dünietanymynyŋ şyŋy Abaidyŋ ädebi mūrasynda jatyr. Abai älemı – tūtas bır däuırdı qamtityn ruhani mūra bolsa, oişyl aqyndy tanu – qazaqty tanu, ūlttyŋ erekşelıkterıne män beru. Ǧasyrlar köşındegı jetken jetıstıgımız ben jıbergen kemşılıkterımızge Abai Qūnanbaiūly aityp ketken tanym deŋgeiımen män bere qarau, ūly aqyn sözderınen ūlaǧat alu bügıngı künnıŋ basty ūstanymy boluy şart. Jas ūrpaq boiyna adamgerşılık mınez-qūlqyn, jalpy adamzattyq qūndylyq qasietterın qalyptastyruda negızgı baǧdarşam – Abai sözderı ekendıgı aqiqat. Endeşe halyq bolyp tärbielık maŋyzy asa joǧary, danalyq oilarǧa toly hakım mūrasyna dendep engende ǧana Abai amanatyna adaldyǧymyzdy körseterımız anyq.
Ömır joly – tar soqpaq, bır igen jaq,
İıltıp ekı basyn ūstaǧan haq.
İmek jolda tyianaq, tegıstık joq,
Qūlap ketpe, tura şyq, közıŋe baq.
Mıne, Abai ūstanymy. Qazaqtyŋ bolaşaǧynyŋ jarqyn damuyna qajettı ǧibratty söz! Qamşynyŋ sabyndai ǧana qysqa ömırde adamdyqtyŋ aq jolymen jürgennen artyq eşnärse joq. Künşıl bolmai, zamandasyna qiianat jasamai, päleqorlyqtan aulaq bolsa ǧana el bırlıgı de arta bermek. Abai synaǧan nadandyqtyŋ qaldyqtarymen qazırgı taŋda kürese beruımız qajet. Häkım sözderınıŋ ūlaǧatyna sonda ǧana jetemız, nätije şyǧaramyz. Aramdyqty boldyrmau, eldı ǧylym-bılımge ündep, yntymaqty ömır keşu bızdıŋ mındetımız. Mäŋgılık el bolamyn degen qazaǧymyzǧa qarap «qairan jūrtym» dep aitu joǧalyp, bügınımız ben bolaşaǧymyzdy tek jaqsy jaǧynan köretın, jetıstıgı men bereke-bırlıgın tek maqtap aitatyn däuırler bolsyn!
Abaidyŋ da basty maqsaty men armany da – täuelsız elımızdıŋ biık örkeniet qatarynda boluy, halqymyzdyŋ «ystyq qairat, nūrly aqyl, jyly jürek» qasietımen daralanuy. Ǧylym-bılım jolyna ündegen, adamzattyŋ bärın mahabbatpen suiuge şaqyrǧan, tolyq adamnyŋ qasietterın negızdegen, Allanyŋ hikmetın sezu joldary aitylǧan Abai mūrasynyŋ daralyǧy da, danalyǧy da älem boiynşa aldaǧy uaqytta jarqyrai bererı haq!
Bız bükıl älemdı aqyl-oi men parasatty paiym arqyly ǧana moiyndata alamyz. Zaman talabyna sai bılım alu intellektualdy ūlt qalyptastyruǧa jol aşady. Ǧylym-bılımdı tereŋ meŋgeru – bolaşaǧy mäŋgılık eldıŋ maŋyzdy baǧytynyŋ bırı. Ruhani kemeldılık te, ūlttyq tanym men tärbie de bılımmen molaia tüserı haq. Sol bılımge bastar, keleşek ūrpaqqa da, bügıngı zamandastarymyz barşamyzǧa da «öşpes ömır, tausylmas mal berelık» temırqazyqtai jol körseter «bılımdı danyşpanymyz» tūr emes pe?! Endeşe Şäkärım Qūdaiberdıūly aitqanyndai «aqylyn tegınge satqan» Abai mūrasyna ünemı süŋgi bersek, tereŋge boilai tüserımız anyq. Ruhani bailyq ta, kemeldılık te sol tereŋdıkte. Aqynnyŋ özı:
Malda da bar jan men tän,
Aqyl sezım bolmasa.
Tırşılıktıŋ nesı sın
Tereŋge bet qoimasa, –
deidı emes pe?! Al sol tereŋdık Abai mūrasynda jatyr... Endeşe, Abai amanatyna adal bolalyq!
- Aitqanyŋyz oryndalsyn! Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet,
«Adyrna» ūlttyq portaly
