Qoıan jylynyń qysy 12 jyldyq bir aınalymda qysy aıazdy, qatty bolǵanymen qary az, ekinshi bir aınalymynda qarly. Sol qarlysy bıyl ótken eken. Ertedegi qazaqtar Ulý jylyn «qut ulý», «jut ulý» dep ekige ajyratqan, sebebi Ulý jyly bir aınalymda jaıly bolsa, taǵy bir aınalymynda jaısyz bolyp qubylyp keledi. Ulý jylynyń jaısyz basy/jaısyz aınalymy da bıyl eken.
«...Ulý kelip kóterdi eldiń obalyn,
Mal jutatyp, synyn aldy qoranyń
Naq ulýdaı ulytqan joq qazaqty...» (Beıimbet Maılın).
«...Elińdi zar eńiretken «Ulý», «Qoıan»,
Seniń quryp qalǵanyń Táńirge aıan...» (Qultýma men Namaz aıtysy, 19 ǵ.).
Múmkin Ulý jylymen baılanysty da emes shyǵar, tabıǵattyń dál osyndaı apaty rasynda buryn bolmaǵan shyǵar.
Sý tasqyny eki jaqtan boldy, biri «kún raıynyń» ózgerisi, ıaǵnı tabıǵı apattan (Qostanaı, Torǵaı, Aqtóbe, BQO, t.b.), ekinshisi tehnıkalyq qaýipsizdikti saqtamaǵandyqtan (Atyraý, t.b. bóget jarylýy, sýdyń oıǵa qarqyndap túsýi). Qardyń qalyń túsip, jer tońy jibimeı turyp erıtinin bir, jarty jyl buryn boljaıtyn halyqtyq astronomııalyq bilimdi esepshiler men juldyzshylar qazir qazaq jerinde joqtyń qasy. Qazaq jerinde dástúrli juldyzshynyń sońǵy tuıaǵynyń biri Qojamseıit aǵa edi, onyń da ótkenine biraz jyl bolyp qaldy.
19 ǵasyrdan bastap oblystar qurylyp, oblystar ýezd, bolystyq, aýyldarǵa bólindi. Jaılaýlyq jerlerge qaýsyra bekinis, qalalar salynyp, turaqty aýyldar túse bastady. Sý alǵan Qostanaı, Torǵaı, Aqtóbe óńirlerindegi ózen ańǵarlary tarıhı dáýirlerde jaılaýlyq jerler bolatyn. Tarıhı dáýirlerde qar qalyń jaýyp, kóktemde qar erte erip, jerdiń tońy jibip úlgirmeı qar sýy jerdi shaıyp aǵatyn kezde qazaq kókteýde otyratyn. Qysta saıda, yqtasyn jerde, kókteýde mal aıaǵynyń shıraýyna yńǵaıly jazyqtyq, qumdaýyt jerde otyrǵan. Shyǵystaǵy taý eteginde 2 metrlik qar astynda qalatyn aýyl orny da tarıhı zamanda jaılaýlyq jer bolǵan.
Syrdarııanyń oń jaq betindegi Qyzylqum qumdaryndaǵy qum adyrlar arasyndaǵy saıda qystaǵan qazaqtar Syrdarııanyń muzy seńilmeı turyp, muz ústimen Syrdarııanyń oń jaǵynan sol jaǵynda kókteýge 1-shi naýryzdan-aq kóship alǵan. Kóktem erte túsip, muz erte seńetin jyly aqpannyń sońynda kókteýge kóship ketken. Syrdarııanyń sýy arnasynan tasyp, Qorqyt Ata qorymyn, Qorqyttyń kesenesimen qosyp sý shaıyn ketkende qazaq mal-janymen Quraqum, Arysqum, Darııalyqtaqyr jaqqa aldyn ala ótip ketken.
Qystaýǵa qar qalyń túsken jyly, kóktemniń erte keletin kún raıyn boljaý arqyly sezse, kókteýge erte kóship ketken. Mańǵystaý, Atyraý qazaqtary Dońyztaý, Soltústik Ústirt ústinde, Tasqabaq, Besbaı, Ayaıryq, Tuyaıryq, Tasastaý, Qaınar, Izenaǵash, Aqsaı, Jylybulaq basynda kókteýde otyratyn. Ertede Elek, Saryqobda, Qaraqobda, Jaıyq kóktemde arnasynan tasyǵanda halyq áli kókteýde edi, bul jerge jaılaýǵa keletin.
Zaman bir orynda turmaıdy, otyryqshy aýyldar, ýrbanızaııa damydy. Qar sýynyń tabıǵı jınalatyn oıpattary men tabıǵı jyralar ústinen de turaqty qonystar tústi, qara jol ústinen tas joldar tústi. Innovaııa, tehnıkanyń damýy dástúrli astronomııalyq bilimdi tejegeni ras, biraq odan da qashý múmkin emes. Tabıǵat apatyn da toqtatý múmkin emes. Ǵylym damydy desek te, qalyń qardy kezeń, kezeńmen eritemiz dep, "muztaý" jasap otyrý múmkin be? Átteń, bóget jarylýynyń aldyn alý múmkin edi, endi kesh.
Burynǵydaı tóbesi shatyrlanbaǵan toqaltamda otyratyn zaman emes, shatyrlap qoıǵan tóbege birin-biri súırep, órmelep shyqqan qazaǵymnyń júregi myqty eken!
Tattigul Kartaeva
