Jaqynda İrakta qyzdardyŋ nekege tūru jasyn on besten 9 jasqa tömendetu ūsynyldy. Bastama şiit partiialary arasynda qoldau tabuda. Ony jaqtauşylardyŋ aituynşa būl barlyq mūsylmandar üşın mındettı dep sanalatyn şariǧat normalaryna sai. Degenmen, synşylar mūndai özgerıster adam qūqyqtarynyŋ, äsırese äielder men balalar qūqyǧynyŋ būzyluyna äkeluı mümkın ekenın eskertedı. Qazaqstanda da ara-tūra erte tūrmysqa şyǧu nemese erte jastan qatynasqa tüsıp qalu derekterı kezdesedı.
Jaqynda Qazaqstanda belgılı änşı Abai Begeidıŋ 16 jastaǧy qyzynyŋ tūrmysqa şyǧuy köptıŋ aşuyn tudyrdy. Bırı 18-ge tolmai tūrmysqa şyǧu zaŋsyz ekenın aitsa, endı bırı erte tūrmysqa şyǧudy jarnamalap jatqanyn, tıptı İraktyŋ qabyldaǧaly jatqan jaŋa zaŋyn qoldau ekenın aitady. Būl qaidan şyqty?
BAǦDATTA NE BOLYP EDI?
İrakta būǧan deiın 1959 jyly qabyldanǧan «Jeke märtebe turaly» zaŋ İraktaǧy äielderdıŋ qūqyqtaryn ılgerıletudegı basty belgı retınde qarastyrylǧan edı. Ol otbasy mäselelerınıŋ iurisdiksiiasyn dıni organdardan memleketke berdı jäne neke jasyn 18 dep belgıledı.
Alaida soŋǧy kezderı konservativtık şiit mūsylman deputattary qoldaǧan jaŋa zaŋ jobasy dıni zaŋdardy qaita engızuge, söitıp neke jasyn taǧy da özgertuge sebep boluy mümkın. Sondai-aq, būl zaŋ jobasy ärtürlı halqy bar İraktaǧy basqa dıni toptardyŋ qūqyǧyn qarastyrmauda.
IýNİSEF mälımetı boiynşa, İraktaǧy qyzdardyŋ 28 paiyzyy 18 jasqa tolmai küieuge şyqqan, al jaŋa zaŋ jobasy ornasa būl mäsele tıptı, şielenısuı mümkın.
«9 JASTAǦY QYZǦA ÜILENU – AZǦYNDYQ»
Mädeniettanuşy ärı dıntanuşy Elnar Berıkbaev 9 jastaǧy qyzǧa üilenu Konstitusiiaǧa ǧana qaişy emes, azǧyndyq ekenın aitady.
— İrakta jäne basqa da bırqatar mūsylman elderde kışkentai qyzdarmen nekege tūru būrynnan kele jatqan dästür. Eger İrak bilıgı 9 jastaǧy qyzdarmen nekege tūrudy zaŋdastyruǧa şeşım qabyldauyn jariialamaǧanynda, qarapaiym jūrtşylyq mūny eşqaşan bılmes edı, - deidı ol.
Aituynşa, zaŋ jobasyn qoldauşylar Mūhammed paiǧambardy 9 jastaǧy Aişa esımdı qyzǧa üilengen dep esepteidı. Iаǧni, olar öz qalaularyn aqtau üşın tiıstı hadisterge jügınedı. «Şamamen ekı jyldan keiın ol Aişaǧa alty jasynda nekelesıp, toǧyz jasynda oǧan üilendı» (Sahih äl-Buhari, 3896). Olar paiǧambardyŋ amaldary men sözderı sünnet, iaǧni ärbır mūsylmanǧa ülgı dep eseptegendıkten, mūnyŋ dūrys emes ekenın tüsınse de, zaŋnyŋ özgertıluıne qarsylyq bıldırmeidı. Mysaly, islam köp äiel aludy jäne tuysqandar arasyndaǧy nekege rūqsat beredı. Bıraq būl jer betındegı barlyq mūsylmandar osy dästürdı saqtauǧa mındettı degendı bıldırmeidı. Zaman özgeredı, köp dästürdıŋ qazırgı älemde alatyn orny joq. Kışkentai qyzdarmen nekege tūru tek Konstitusiiaǧa ǧana qaişy emes, sonymen bırge adamzat qūndylyǧyna qaişy azǧyndyq, - deidı dıntanuşy.
«ARABTARDYŊ SALT-DÄSTÜRIN KÖŞIRUDIŊ QAJETI JOQ»
Sonymen qatar, dıntanuşy kışkentai qyzdardy nekege aludyŋ soŋy qaiǧyly aiaqtalǧan oqiǧalar köp kezdesetının aitady.
– Mūsylman elderde kışkentai qyzdardy ülken erkekterge küieuge beretını jasyryn emes. Köbınese, qyzdar bırınşı neke tünınde jynys müşelerınıŋ jaryluynan qaitys bolady, - deidı Elnar Berıkbaev.
Aituynşa, mūndai mysaldar islam elderınde köp kezdesedı. Mäselen, Iemende Ravanna esımdı 8 jastaǧy qyz özınen 5 ese ülken erkekke tūrmysqa şyqqan. Alǧaşqy neke tünınen keiın Iemen auyldarynyŋ bırınde ol qyzdyŋ jansyz denesı tabylǧan. Saraptama nätijesınde, 8 jastaǧy Ravanna 40 jastaǧy erkektıŋ zorlyǧynan ışıne qan ketuden qaitys bolǧan.
Sol Iemendegı 13 jastaǧy Ass İlham äl-Mahdidıŋ özınen jasy ülken erkekke üilenu toiy da qaiǧyly aiaqtaldy. Neke tünınen keiın tuystary qyzdy es-tüssız, jalaŋaş küiınde tauyp alǧan. Balanyŋ jynys müşelerınıŋ tılıgı bar ekenı anyqtaldy. Därıgerler tört kün boiy onyŋ ömırı üşın küreskenımen, aman alyp qala almaǧan.
Al Auǧanstanda 9 jastaǧy qyz 55 jastaǧy er adamǧa tūrmysqa şyǧyp, neke tünınen keiın qaitys boldy. Parvina esımdı boijetken 55 jastaǧy er adamǧa 2000 dollar üşın tūrmysqa şyqqan.
- Körıp otyrǧanymyzdai, erlı-zaiyptylardyŋ jas aiyrmaşylyǧy 30-40 jasqa deiın jetedı. Erte tūrmysqa şyǧyp, 16 jasqa tolmai ana atanu Qazaqstanda da kezdesedı. Būl Qazaqstan Respublikasynyŋ Qylmystyq kodeksi boiynşa (124-bap. Kämeletke tolmaǧandardyŋ sybailas jemqorlyǧy) jauapqa tartylatynyn aitqym keledı. Iаǧni, kämeletke tolmaǧan dep tanylǧan adamǧa küş qoldanbai, azǧyndyq äreketter jasau - jetı jyldan on ekı jylǧa deiıngı merzımge bas bostandyǧynan aiyruǧa jazalanady. Sondyqtan, men ärdaiym arabtardyŋ ädet-ǧūryptary men salt-dästürlerın köşırudıŋ qajetı joq ekenın aitamyn, - dedı Elnar Berıkbaev.
QAZAQSTANDAǦY AHUAL STATİSTİKASY
BŪŪ baǧalauy boiynşa Qazaqstanda 15 pen 19 jas aralyǧyndaǧy qyzdardyŋ 5,52 paiyzy tūrmysqa şyqqan, iaǧni, baǧalanǧan 169 eldıŋ ışınde 67 orynda tūr.
Bızde tıptı 10 jastaǧy qyz balanyŋ jüktı bolyp qalǧany turaly derekter bar. Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ mälımetınşe, jasöspırım qyzdardyŋ bosanyp qalu deregı boiynşa Qazaqstan 180 memlekettıŋ ışınde 29 orynda tūr. Keiıngı bırneşe jylda 15-18 jas aralyǧyndaǧy qyzdardyŋ bala tuu körsetkışı 50,5 paiyzǧa artty. Byltyr küzde Ranking.kz agenttıgı elde 2017 jyly – 3,4 myŋ, al 2022 jyly 5,2 myŋǧa juyq kämeletke tolmaǧan qyz jüktı bolǧanyn jazdy. Byltyrǧy körsetkış te 5 myŋǧa juyqtady.
Al 14 jastaǧy jasöspırımderdıŋ 10 paiyzy, 15-17 jastaǧy jasöspırımderdıŋ 21 paiyzy kemınde bır ret jynystyq qatynasta bolǧan dep esepteledı. Saldarynan 15-19 jas aralyǧyndaǧy jasöspırımderdıŋ 16,7 paiyzy kemınde bır ret jüktı bolǧan, olardyŋ ışınde 62 paiyzy bosanǧan, 22 paiyzy jasandy tüsık jasatqan. Al 16 paiyzynda jüktılık tabiǧi tüsık tastaumen aiaqtalǧan.
«ZAŊ ALDYNDA JAUAPTY»
Belgılı zaŋger Tıleujan Kışkenbaev Qazaqstanda 16 jasqa tolmaǧan qyzben qarym-qatynasqa tüsken er azamat zaŋdy türde jauapkerşılıkke tartylatynyn aitady.
— Qazaqstanda zaŋdy nekege tek 18 jasqa tolǧandar ǧana tūrady. Al 16 jasqa tolmaǧan qyzben qarym-qatynasqa tüsuge bolmaidy. Bızde Qylmystyq Kodekstıŋ 122 babynda, eger 16 jasqa tolmaǧan qyzben qarym-qatynasqa tüsetın bolsa, onda ol 5 jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyru jazasy qarastyrylǧan. Keide körıp jatamyz, 14-15 jasta üilenıp, 16 jasynda ana atanyp jatady. Būl boiynşa organdar tekserıp, jüktı bolǧan uaqytyn anyqtap, erte qarym-qatynasqa tüsken bolsa, küieuın qylmystyq jauapkerşılıkke tarta alady. Qanşa jerden özderınıŋ kelısımmen bolsa da, oǧan qaramaidy. Öitkenı, zaŋda körsetılgen. Eger 16 jastaǧy qyz bosanyp jatsa, onyŋ jüktı bolǧan uaqytyn anyqtap, on bes jasynda qarym qatynasqa tüskenı medisinamen däleldenetın bolsa, därıgerler qūzyrly organdardy şaqyru kerek. Nemese bıreu habar berse, aqparat organdarǧa jetetın bolsa, kınälı adam qylmystyq jauapkerşılıkke tartyluy qajet. Köp jaǧdaida bızde būl turaly bıle bermeidı. Qyzdyŋ kelısımımen bolǧanyn alǧa tartady. Alaida, qyzdyŋ kelısımımen bolsa da, zaŋ aldynda jauap beruge mındetteledı,- deidı zaŋger.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
