Jaqynda Irakta qyzdardyń nekege turý jasyn on besten 9 jasqa tómendetý usynyldy. Bastama shııt partııalary arasynda qoldaý tabýda. Ony jaqtaýshylardyń aıtýynsha bul barlyq musylmandar úshin mindetti dep sanalatyn sharıǵat normalaryna saı. Degenmen, synshylar mundaı ózgerister adam quqyqtarynyń, ásirese áıelder men balalar quqyǵynyń buzylýyna ákelýi múmkin ekenin eskertedi. Qazaqstanda da ara-tura erte turmysqa shyǵý nemese erte jastan qatynasqa túsip qalý derekteri kezdesedi.
Jaqynda Qazaqstanda belgili ánshi Abaı Begeıdiń 16 jastaǵy qyzynyń turmysqa shyǵýy kóptiń ashýyn týdyrdy. Biri 18-ge tolmaı turmysqa shyǵý zańsyz ekenin aıtsa, endi biri erte turmysqa shyǵýdy jarnamalap jatqanyn, tipti Iraktyń qabyldaǵaly jatqan jańa zańyn qoldaý ekenin aıtady. Bul qaıdan shyqty?
BAǴDATTA NE BOLYP EDI?
Irakta buǵan deıin 1959 jyly qabyldanǵan «Jeke mártebe týraly» zań Iraktaǵy áıelderdiń quqyqtaryn ilgeriletýdegi basty belgi retinde qarastyrylǵan edi. Ol otbasy máseleleriniń ıýrısdıkııasyn dinı organdardan memleketke berdi jáne neke jasyn 18 dep belgiledi.
Alaıda sońǵy kezderi konservatıvtik shııt musylman depýtattary qoldaǵan jańa zań jobasy dinı zańdardy qaıta engizýge, sóıtip neke jasyn taǵy da ózgertýge sebep bolýy múmkin. Sondaı-aq, bul zań jobasy ártúrli halqy bar Iraktaǵy basqa dinı toptardyń quqyǵyn qarastyrmaýda.
IýNISEF málimeti boıynsha, Iraktaǵy qyzdardyń 28 paıyzyy 18 jasqa tolmaı kúıeýge shyqqan, al jańa zań jobasy ornasa bul másele tipti, shıelenisýi múmkin.
«9 JASTAǴY QYZǴA ÚILENÝ – AZǴYNDYQ»
Mádenıettanýshy ári dintanýshy Elnar Berikbaev 9 jastaǵy qyzǵa úılený Konstıtýııaǵa ǵana qaıshy emes, azǵyndyq ekenin aıtady.
— Irakta jáne basqa da birqatar musylman elderde kishkentaı qyzdarmen nekege turý burynnan kele jatqan dástúr. Eger Irak bıligi 9 jastaǵy qyzdarmen nekege turýdy zańdastyrýǵa sheshim qabyldaýyn jarııalamaǵanynda, qarapaıym jurtshylyq muny eshqashan bilmes edi, - deıdi ol.
Aıtýynsha, zań jobasyn qoldaýshylar Muhammed paıǵambardy 9 jastaǵy Aısha esimdi qyzǵa úılengen dep esepteıdi. Iaǵnı, olar óz qalaýlaryn aqtaý úshin tıisti hadısterge júginedi. «Shamamen eki jyldan keıin ol Aıshaǵa alty jasynda nekelesip, toǵyz jasynda oǵan úılendi» (Sahıh ál-Býharı, 3896). Olar paıǵambardyń amaldary men sózderi súnnet, ıaǵnı árbir musylmanǵa úlgi dep eseptegendikten, munyń durys emes ekenin túsinse de, zańnyń ózgertilýine qarsylyq bildirmeıdi. Mysaly, ıslam kóp áıel alýdy jáne týysqandar arasyndaǵy nekege ruqsat beredi. Biraq bul jer betindegi barlyq musylmandar osy dástúrdi saqtaýǵa mindetti degendi bildirmeıdi. Zaman ózgeredi, kóp dástúrdiń qazirgi álemde alatyn orny joq. Kishkentaı qyzdarmen nekege turý tek Konstıtýııaǵa ǵana qaıshy emes, sonymen birge adamzat qundylyǵyna qaıshy azǵyndyq, - deıdi dintanýshy.
«ARABTARDYŃ SALT-DÁSTÚRIN KÓShIRÝDIŃ QAJETI JOQ»
Sonymen qatar, dintanýshy kishkentaı qyzdardy nekege alýdyń sońy qaıǵyly aıaqtalǵan oqıǵalar kóp kezdesetinin aıtady.
– Musylman elderde kishkentaı qyzdardy úlken erkekterge kúıeýge beretini jasyryn emes. Kóbinese, qyzdar birinshi neke túninde jynys músheleriniń jarylýynan qaıtys bolady, - deıdi Elnar Berikbaev.
Aıtýynsha, mundaı mysaldar ıslam elderinde kóp kezdesedi. Máselen, Iemende Ravanna esimdi 8 jastaǵy qyz ózinen 5 ese úlken erkekke turmysqa shyqqan. Alǵashqy neke túninen keıin Iemen aýyldarynyń birinde ol qyzdyń jansyz denesi tabylǵan. Saraptama nátıjesinde, 8 jastaǵy Ravanna 40 jastaǵy erkektiń zorlyǵynan ishine qan ketýden qaıtys bolǵan.
Sol Iemendegi 13 jastaǵy Ass Ilham ál-Mahdıdiń ózinen jasy úlken erkekke úılený toıy da qaıǵyly aıaqtaldy. Neke túninen keıin týystary qyzdy es-tússiz, jalańash kúıinde taýyp alǵan. Balanyń jynys músheleriniń tiligi bar ekeni anyqtaldy. Dárigerler tórt kún boıy onyń ómiri úshin kúreskenimen, aman alyp qala almaǵan.
Al Aýǵanstanda 9 jastaǵy qyz 55 jastaǵy er adamǵa turmysqa shyǵyp, neke túninen keıin qaıtys boldy. Parvına esimdi boıjetken 55 jastaǵy er adamǵa 2000 dollar úshin turmysqa shyqqan.
- Kórip otyrǵanymyzdaı, erli-zaıyptylardyń jas aıyrmashylyǵy 30-40 jasqa deıin jetedi. Erte turmysqa shyǵyp, 16 jasqa tolmaı ana ataný Qazaqstanda da kezdesedi. Bul Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq kodeksi boıynsha (124-bap. Kámeletke tolmaǵandardyń sybaılas jemqorlyǵy) jaýapqa tartylatynyn aıtqym keledi. Iaǵnı, kámeletke tolmaǵan dep tanylǵan adamǵa kúsh qoldanbaı, azǵyndyq áreketter jasaý - jeti jyldan on eki jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵynan aıyrýǵa jazalanady. Sondyqtan, men árdaıym arabtardyń ádet-ǵuryptary men salt-dástúrlerin kóshirýdiń qajeti joq ekenin aıtamyn, - dedi Elnar Berikbaev.
QAZAQSTANDAǴY AHÝAL STATISTIKASY
BUU baǵalaýy boıynsha Qazaqstanda 15 pen 19 jas aralyǵyndaǵy qyzdardyń 5,52 paıyzy turmysqa shyqqan, ıaǵnı, baǵalanǵan 169 eldiń ishinde 67 orynda tur.
Bizde tipti 10 jastaǵy qyz balanyń júkti bolyp qalǵany týraly derekter bar. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimetinshe, jasóspirim qyzdardyń bosanyp qalý deregi boıynsha Qazaqstan 180 memlekettiń ishinde 29 orynda tur. Keıingi birneshe jylda 15-18 jas aralyǵyndaǵy qyzdardyń bala týý kórsetkishi 50,5 paıyzǵa artty. Byltyr kúzde Ranking.kz agenttigi elde 2017 jyly – 3,4 myń, al 2022 jyly 5,2 myńǵa jýyq kámeletke tolmaǵan qyz júkti bolǵanyn jazdy. Byltyrǵy kórsetkish te 5 myńǵa jýyqtady.
Al 14 jastaǵy jasóspirimderdiń 10 paıyzy, 15-17 jastaǵy jasóspirimderdiń 21 paıyzy keminde bir ret jynystyq qatynasta bolǵan dep esepteledi. Saldarynan 15-19 jas aralyǵyndaǵy jasóspirimderdiń 16,7 paıyzy keminde bir ret júkti bolǵan, olardyń ishinde 62 paıyzy bosanǵan, 22 paıyzy jasandy túsik jasatqan. Al 16 paıyzynda júktilik tabıǵı túsik tastaýmen aıaqtalǵan.
«ZAŃ ALDYNDA JAÝAPTY»
Belgili zańger Tileýjan Kishkenbaev Qazaqstanda 16 jasqa tolmaǵan qyzben qarym-qatynasqa túsken er azamat zańdy túrde jaýapkershilikke tartylatynyn aıtady.
— Qazaqstanda zańdy nekege tek 18 jasqa tolǵandar ǵana turady. Al 16 jasqa tolmaǵan qyzben qarym-qatynasqa túsýge bolmaıdy. Bizde Qylmystyq Kodekstiń 122 babynda, eger 16 jasqa tolmaǵan qyzben qarym-qatynasqa túsetin bolsa, onda ol 5 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý jazasy qarastyrylǵan. Keıde kórip jatamyz, 14-15 jasta úılenip, 16 jasynda ana atanyp jatady. Bul boıynsha organdar tekserip, júkti bolǵan ýaqytyn anyqtap, erte qarym-qatynasqa túsken bolsa, kúıeýin qylmystyq jaýapkershilikke tarta alady. Qansha jerden ózderiniń kelisimmen bolsa da, oǵan qaramaıdy. Óıtkeni, zańda kórsetilgen. Eger 16 jastaǵy qyz bosanyp jatsa, onyń júkti bolǵan ýaqytyn anyqtap, on bes jasynda qarym qatynasqa túskeni medıınamen dáleldenetin bolsa, dárigerler quzyrly organdardy shaqyrý kerek. Nemese bireý habar berse, aqparat organdarǵa jetetin bolsa, kináli adam qylmystyq jaýapkershilikke tartylýy qajet. Kóp jaǵdaıda bizde bul týraly bile bermeıdi. Qyzdyń kelisimimen bolǵanyn alǵa tartady. Alaıda, qyzdyń kelisimimen bolsa da, zań aldynda jaýap berýge mindetteledi,- deıdi zańger.
Dana Nurmuhanbet
«Adyrna» ulttyq portaly
