جاقىندا يراكتا قىزداردىڭ نەكەگە تۇرۋ جاسىن ون بەستەن 9 جاسقا تومەندەتۋ ۇسىنىلدى. باستاما شيت پارتيالارى اراسىندا قولداۋ تابۋدا. ونى جاقتاۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا بۇل بارلىق مۇسىلماندار ءۇشىن مىندەتتى دەپ سانالاتىن شاريعات نورمالارىنا ساي. دەگەنمەن، سىنشىلار مۇنداي وزگەرىستەر ادام قۇقىقتارىنىڭ، اسىرەسە ايەلدەر مەن بالالار قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋىنا اكەلۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتەدى. قازاقستاندا دا ارا-تۇرا ەرتە تۇرمىسقا شىعۋ نەمەسە ەرتە جاستان قاتىناسقا ءتۇسىپ قالۋ دەرەكتەرى كەزدەسەدى.
جاقىندا قازاقستاندا بەلگىلى ءانشى اباي بەگەيدىڭ 16 جاستاعى قىزىنىڭ تۇرمىسقا شىعۋى كوپتىڭ اشۋىن تۋدىردى. ءبىرى 18-گە تولماي تۇرمىسقا شىعۋ زاڭسىز ەكەنىن ايتسا، ەندى ءبىرى ەرتە تۇرمىسقا شىعۋدى جارنامالاپ جاتقانىن، ءتىپتى يراكتىڭ قابىلداعالى جاتقان جاڭا زاڭىن قولداۋ ەكەنىن ايتادى. بۇل قايدان شىقتى؟
باعداتتا نە بولىپ ەدى؟
يراكتا بۇعان دەيىن 1959 جىلى قابىلدانعان «جەكە مارتەبە تۋرالى» زاڭ يراكتاعى ايەلدەردىڭ قۇقىقتارىن ىلگەرىلەتۋدەگى باستى بەلگى رەتىندە قاراستىرىلعان ەدى. ول وتباسى ماسەلەلەرىنىڭ يۋريسديكتسياسىن ءدىني ورگانداردان مەملەكەتكە بەردى جانە نەكە جاسىن 18 دەپ بەلگىلەدى.
الايدا سوڭعى كەزدەرى كونسەرۆاتيۆتىك شيت مۇسىلمان دەپۋتاتتارى قولداعان جاڭا زاڭ جوباسى ءدىني زاڭداردى قايتا ەنگىزۋگە، ءسويتىپ نەكە جاسىن تاعى دا وزگەرتۋگە سەبەپ بولۋى مۇمكىن. سونداي-اق، بۇل زاڭ جوباسى ءارتۇرلى حالقى بار يراكتاعى باسقا ءدىني توپتاردىڭ قۇقىعىن قاراستىرماۋدا.
يۋنيسەف مالىمەتى بويىنشا، يراكتاعى قىزداردىڭ 28 پايىزىى 18 جاسقا تولماي كۇيەۋگە شىققان، ال جاڭا زاڭ جوباسى ورناسا بۇل ماسەلە ءتىپتى، شيەلەنىسۋى مۇمكىن.
«9 جاستاعى قىزعا ۇيلەنۋ – ازعىندىق»
مادەنيەتتانۋشى ءارى ءدىنتانۋشى ەلنار بەرىكباەۆ 9 جاستاعى قىزعا ۇيلەنۋ كونستيتۋتسياعا عانا قايشى ەمەس، ازعىندىق ەكەنىن ايتادى.
— يراكتا جانە باسقا دا بىرقاتار مۇسىلمان ەلدەردە كىشكەنتاي قىزدارمەن نەكەگە تۇرۋ بۇرىننان كەلە جاتقان ءداستۇر. ەگەر يراك بيلىگى 9 جاستاعى قىزدارمەن نەكەگە تۇرۋدى زاڭداستىرۋعا شەشىم قابىلداۋىن جاريالاماعانىندا، قاراپايىم جۇرتشىلىق مۇنى ەشقاشان بىلمەس ەدى، - دەيدى ول.
ايتۋىنشا، زاڭ جوباسىن قولداۋشىلار مۇحاممەد پايعامباردى 9 جاستاعى ايشا ەسىمدى قىزعا ۇيلەنگەن دەپ ەسەپتەيدى. ياعني، ولار ءوز قالاۋلارىن اقتاۋ ءۇشىن ءتيىستى حاديستەرگە جۇگىنەدى. «شامامەن ەكى جىلدان كەيىن ول ايشاعا التى جاسىندا نەكەلەسىپ، توعىز جاسىندا وعان ۇيلەندى» (ساحيح ءال-بۋحاري، 3896). ولار پايعامباردىڭ امالدارى مەن سوزدەرى سۇننەت، ياعني ءاربىر مۇسىلمانعا ۇلگى دەپ ەسەپتەگەندىكتەن، مۇنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن تۇسىنسە دە، زاڭنىڭ وزگەرتىلۋىنە قارسىلىق بىلدىرمەيدى. مىسالى، يسلام كوپ ايەل الۋدى جانە تۋىسقاندار اراسىنداعى نەكەگە رۇقسات بەرەدى. بىراق بۇل جەر بەتىندەگى بارلىق مۇسىلماندار وسى ءداستۇردى ساقتاۋعا مىندەتتى دەگەندى بىلدىرمەيدى. زامان وزگەرەدى، كوپ ءداستۇردىڭ قازىرگى الەمدە الاتىن ورنى جوق. كىشكەنتاي قىزدارمەن نەكەگە تۇرۋ تەك كونستيتۋتسياعا عانا قايشى ەمەس، سونىمەن بىرگە ادامزات قۇندىلىعىنا قايشى ازعىندىق، - دەيدى ءدىنتانۋشى.
«ارابتاردىڭ سالت-ءداستۇرىن كوشىرۋدىڭ قاجەتى جوق»
سونىمەن قاتار، ءدىنتانۋشى كىشكەنتاي قىزداردى نەكەگە الۋدىڭ سوڭى قايعىلى اياقتالعان وقيعالار كوپ كەزدەسەتىنىن ايتادى.
– مۇسىلمان ەلدەردە كىشكەنتاي قىزداردى ۇلكەن ەركەكتەرگە كۇيەۋگە بەرەتىنى جاسىرىن ەمەس. كوبىنەسە، قىزدار ءبىرىنشى نەكە تۇنىندە جىنىس مۇشەلەرىنىڭ جارىلۋىنان قايتىس بولادى، - دەيدى ەلنار بەرىكباەۆ.
ايتۋىنشا، مۇنداي مىسالدار يسلام ەلدەرىندە كوپ كەزدەسەدى. ماسەلەن، يەمەندە راۆاننا ەسىمدى 8 جاستاعى قىز وزىنەن 5 ەسە ۇلكەن ەركەككە تۇرمىسقا شىققان. العاشقى نەكە تۇنىنەن كەيىن يەمەن اۋىلدارىنىڭ بىرىندە ول قىزدىڭ جانسىز دەنەسى تابىلعان. ساراپتاما ناتيجەسىندە، 8 جاستاعى راۆاننا 40 جاستاعى ەركەكتىڭ زورلىعىنان ىشىنە قان كەتۋدەن قايتىس بولعان.
سول يەمەندەگى 13 جاستاعى اسس يلحام ءال-ءماحديدىڭ وزىنەن جاسى ۇلكەن ەركەككە ۇيلەنۋ تويى دا قايعىلى اياقتالدى. نەكە تۇنىنەن كەيىن تۋىستارى قىزدى ەس-ءتۇسسىز، جالاڭاش كۇيىندە تاۋىپ العان. بالانىڭ جىنىس مۇشەلەرىنىڭ تىلىگى بار ەكەنى انىقتالدى. دارىگەرلەر ءتورت كۇن بويى ونىڭ ءومىرى ءۇشىن كۇرەسكەنىمەن، امان الىپ قالا الماعان.
ال اۋعانستاندا 9 جاستاعى قىز 55 جاستاعى ەر ادامعا تۇرمىسقا شىعىپ، نەكە تۇنىنەن كەيىن قايتىس بولدى. پارۆينا ەسىمدى بويجەتكەن 55 جاستاعى ەر ادامعا 2000 دوللار ءۇشىن تۇرمىسقا شىققان.
- كورىپ وتىرعانىمىزداي، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ جاس ايىرماشىلىعى 30-40 جاسقا دەيىن جەتەدى. ەرتە تۇرمىسقا شىعىپ، 16 جاسقا تولماي انا اتانۋ قازاقستاندا دا كەزدەسەدى. بۇل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسi بويىنشا (124-باپ. كامەلەتكە تولماعانداردىڭ سىبايلاس جەمقورلىعى) جاۋاپقا تارتىلاتىنىن ايتقىم كەلەدى. ياعني، كامەلەتكە تولماعان دەپ تانىلعان ادامعا كۇش قولدانباي، ازعىندىق ارەكەتتەر جاساۋ - جەتى جىلدان ون ەكى جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى. سوندىقتان، مەن ءاردايىم ارابتاردىڭ ادەت-عۇرىپتارى مەن سالت-داستۇرلەرىن كوشىرۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن ايتامىن، - دەدى ەلنار بەرىكباەۆ.
قازاقستانداعى احۋال ستاتيستيكاسى
بۇۇ باعالاۋى بويىنشا قازاقستاندا 15 پەن 19 جاس ارالىعىنداعى قىزداردىڭ 5,52 پايىزى تۇرمىسقا شىققان، ياعني، باعالانعان 169 ەلدىڭ ىشىندە 67 ورىندا تۇر.
بىزدە ءتىپتى 10 جاستاعى قىز بالانىڭ جۇكتى بولىپ قالعانى تۋرالى دەرەكتەر بار. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە، ءجاسوسپىرىم قىزداردىڭ بوسانىپ قالۋ دەرەگى بويىنشا قازاقستان 180 مەملەكەتتىڭ ىشىندە 29 ورىندا تۇر. كەيىنگى بىرنەشە جىلدا 15-18 جاس ارالىعىنداعى قىزداردىڭ بالا تۋ كورسەتكىشى 50,5 پايىزعا ارتتى. بىلتىر كۇزدە Ranking.kz اگەنتتىگى ەلدە 2017 جىلى – 3,4 مىڭ، ال 2022 جىلى 5,2 مىڭعا جۋىق كامەلەتكە تولماعان قىز جۇكتى بولعانىن جازدى. بىلتىرعى كورسەتكىش تە 5 مىڭعا جۋىقتادى.
ال 14 جاستاعى جاسوسپىرىمدەردىڭ 10 پايىزى، 15-17 جاستاعى جاسوسپىرىمدەردىڭ 21 پايىزى كەمىندە ءبىر رەت جىنىستىق قاتىناستا بولعان دەپ ەسەپتەلەدى. سالدارىنان 15-19 جاس ارالىعىنداعى جاسوسپىرىمدەردىڭ 16,7 پايىزى كەمىندە ءبىر رەت جۇكتى بولعان، ولاردىڭ ىشىندە 62 پايىزى بوسانعان، 22 پايىزى جاساندى تۇسىك جاساتقان. ال 16 پايىزىندا جۇكتىلىك تابيعي تۇسىك تاستاۋمەن اياقتالعان.
«زاڭ الدىندا جاۋاپتى»
بەلگىلى زاڭگەر تىلەۋجان كىشكەنباەۆ قازاقستاندا 16 جاسقا تولماعان قىزبەن قارىم-قاتىناسقا تۇسكەن ەر ازامات زاڭدى تۇردە جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلاتىنىن ايتادى.
— قازاقستاندا زاڭدى نەكەگە تەك 18 جاسقا تولعاندار عانا تۇرادى. ال 16 جاسقا تولماعان قىزبەن قارىم-قاتىناسقا تۇسۋگە بولمايدى. بىزدە قىلمىستىق كودەكستىڭ 122 بابىندا، ەگەر 16 جاسقا تولماعان قىزبەن قارىم-قاتىناسقا تۇسەتىن بولسا، وندا ول 5 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى قاراستىرىلعان. كەيدە كورىپ جاتامىز، 14-15 جاستا ۇيلەنىپ، 16 جاسىندا انا اتانىپ جاتادى. بۇل بويىنشا ورگاندار تەكسەرىپ، جۇكتى بولعان ۋاقىتىن انىقتاپ، ەرتە قارىم-قاتىناسقا تۇسكەن بولسا، كۇيەۋىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتا الادى. قانشا جەردەن وزدەرىنىڭ كەلىسىممەن بولسا دا، وعان قارامايدى. ويتكەنى، زاڭدا كورسەتىلگەن. ەگەر 16 جاستاعى قىز بوسانىپ جاتسا، ونىڭ جۇكتى بولعان ۋاقىتىن انىقتاپ، ون بەس جاسىندا قارىم قاتىناسقا تۇسكەنى مەديتسينامەن دالەلدەنەتىن بولسا، دارىگەرلەر قۇزىرلى ورگانداردى شاقىرۋ كەرەك. نەمەسە بىرەۋ حابار بەرسە، اقپارات ورگاندارعا جەتەتىن بولسا، كىنالى ادام قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلۋى قاجەت. كوپ جاعدايدا بىزدە بۇل تۋرالى بىلە بەرمەيدى. قىزدىڭ كەلىسىمىمەن بولعانىن العا تارتادى. الايدا، قىزدىڭ كەلىسىمىمەن بولسا دا، زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتەلەدى،- دەيدى زاڭگەر.
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
