1979 jyldyń 11 tamyzynda KSRO chempıonatynyń kezekti matchyn ótkizý úshin Mınskige ushyp shyqqan ózbek fýtbolshylaryn sol kúıi qaıtyp eshkim kórgen joq. Sol kúni Máskeý ýaqytymen saǵat 13.35-te Ýkraınanyń Dnepropetrovsk oblysy, Dneprodzerjınsk aýdanynyń ústinde olar mingen «Tý-134» ushaǵy Chelıabınsk-Voronej-Kıshınev baǵytynda ushyp bara jatqan taǵy bir «Tý-134»-pen soqtyǵysty. Eki ushaqtan da birde-bir adam tiri qalǵan joq: jalpy sany 178 adam qaza tapty, onyń 13-i qos áýe kemesiniń ekıpaj músheleri bolsa, 17-si «Pahtakor» fýtbol klýbynyń ókilderi edi.
DISPETChERDIŃ QATELIGI
«Sol kúni aspan tym bultty edi, – dep eske alady Harkov avıaııa ortalyǵy ońtústik-batys sektorynyń jaýapty qyzmetkeri Iý.Poltavchenko ýkraın sport saıttarynyń birine bergen suhbatynda. – Onyń ústine, ońtústik baǵytqa qaraı KOKP Bas hatshysy L.I.Brejnev mingen arnaıy laıner ushyp bara jatqandyqtan, oǵan jeke áýe dálizin bosatyp, basqa áýe joldaryn barynsha tyǵyzdaýǵa týra keldi. Buǵan qosa, bizdiń avıaııa ortalyǵynyń aýysym basshysy S.Sergeev osy bir asa jaýapty aýmaqqa tájirıbesiz jas dıspetcher N.Jýkovskııdi belgilep, onyń jumysyn qadaǵalaýdy buǵan deıin de óte tyńǵylyqtylyǵymen kózge túse qoımaǵan V.Sýmskoıǵa tapsyrdy…».
Bári de Jýkovskııdiń qos «Tý-134»-tiń Dnepropetrovsk aımaǵynan ushyp ótý ýaqytyn dál belgilemeýinen bastalǵan. Saǵat 12.53-te Voronej áýejaıynan Chelıabınsk-Voronej-Kıshınev baǵytyndaǵy ushaq kókke kóterilgen. Al saǵat 13.11-de Donek áýejaıynan Tashkent-Gýrev-Donek-Mınsk baǵytyndaǵy jolaýshylar laıneri ushyp shyqqan. Voronejden shyqqan, jer betinen 8400 metr bıiktikte kele jatqan moldovalyq áýe laıneriniń ekıpaj komandıri A.Taranenko 13.17-de dıspetchermen baılanysqa shyǵyp, 9600 metr bıiktiktegi bos áýe dálizine kóterilýge ruqsat suraǵan. Biraq avıaııa ýchılıesin taıaýda ǵana bitirgen Jýkovskıı dál sol bıiktikte qarsy baǵyttaǵy taǵy bir ushaqtyń kele jatqanyn aıtyp, ruqsat bermegen. Eger onyń ornynda tájirıbeli maman otyrǵanda, mindetti túrde ruqsat berer edi, óıtkeni qarama-qarsy baǵyttaǵy ushaqtyń Dnepropetrovsk aýmaǵynan ótý ýaqyty moldovalyqtardyń merziminen 5 mınýttaı buryn edi. Amal joq, Voronejden shyqqan «Tý-134» 8400 metr bıiktikte qala bergen.
13.25-te dıspetcherge Donekiden kókke kóterilgen (áý basta Tashkentten ushyp shyqqan) belorýs ushaǵynyń ekıpaj komandıri A.Komarov habarlasyp, 5700 metr bıiktikte kele jatqanyn aıtqan jáne Dnepropetrovsk ústinen 13.34-te ótetinin eskertip, 8400 metr bıiktikke kóterilýge ruqsat suraǵan. Áý basta ýaqytty durys belgilemegen, onysyn radıolokator arqyly tekserip alýdy da eskermegen Jýkovskıı «eki ushaqtyń Dnepropetrovsk ústinen ótý ýaqytynda 3 mınýt aıyrma bar» dep qate eseptep, oǵan joǵary kóterilýge ruqsat bergen. Iaǵnı belorýs jáne moldova ushaqtary birdeı bıiktikte ushyp kele jatty.
Buǵan deıin jumysty baqylap qana otyrǵan aǵa dıspetcher Sýmskoı radıolokator ekranyndaǵy ahýal men Jýkovskııdiń qolmen syzǵan grafıginiń asa sáıkese bermeıtinin ańǵaryp qalyp, dereý mıkrofondy qolǵa alyp, 9000 metr bıiktikte kele jatqan «Il-62»-niń 9600-ge kóterilýin talap etken. Al belorýssııalyq «Tý-134»-ke «tez 9000-ǵa aýys, Dneprodzerjınsk aýmaǵynda 8400 metr bıiktikte – qazir qarbalas» dep tapsyrǵan. Mıkrofonnan: «Uqtym (ári qaraı birneshe sóz anyq emes), …8400…» – degen jaýap estilgen. Eki dıspetcher de muny belorýs ekıpajynyń jaýaby dep túsinip, qaýip seıildi dep eseptegen. Shyn máninde bul «Il-62» komandıriniń jaýaby eken. Bul kezde 8400 metr bıiktikte kele jatqan qos ushaqtyń soqtyǵysýyna 1 mınýt 5-aq sekýnd qalǵan edi.
178 ǴUMYRDYŃ «QUNY» – 15 JYL
Eger Sýmskoı men Jýkovskıı ekıpaj komandırinen jaýapty taǵy bir naqtylap suraǵanda, onyń basqa ushaqtan jetkenin túsiner edi. Iaǵnı qalǵan 1 mınýttyń ishinde bir bıiktikte kele jatqan qos ushaqtyń birin joǵaryraq eshelonǵa shyǵaryp jiberip, apattyń aldyn alýǵa bolar edi. Amal ne, dıspetcherler jaýapty qaıtalaı naqtylaýdy qajet dep sanamady. Sýmskoıdyń jas áriptesine: «Kórdiń be, sál bolmaǵanda nege uryna jazdaǵanymyzdy?!» – degenin keıin onyń ózi bir esteliginde moıyndapty.
Ókinishke qaraı, dıspetcherlerdiń qateligi (álde jaýapsyzdyǵy) asa úlken qasiretke – Keńes Odaǵy tarıhyndaǵy eń iri, eń qorqynyshty áýe apatyna ákep soqtyrdy. Saǵat 13.35-te moldovalyq «Tý-134» belorýssııalyq «Tý-134»-tiń týra búıirinen kep soqty. Eki jaqtyń da ekıpaj músheleri eshteńe jasaı almady, tipti laınerdi sál bolsyn buryp ta úlgermedi, sebebi, ushaqtar bult arasynda kele jatqandyqtan birin-biri kórmeı de qaldy. Qarama-qarsy qatty jyldamdyq, asa joıqyn soqtyǵysý, ushaqtardyń óte bıikte kele jatýy – munyń bárinen soń jolaýshylardyń aman qalýǵa múmkindigi nólge teń edi.
Apatty alǵash baıqaǵan Cherkassy-Donek baǵytymen ushyp kele jatqan «AN-2» ushaǵynyń ekıpajy eken. «Kómekshimniń «Anany qarańyzshy, sumdyq!» degenine jalt qarasam, bizge taıaý tusta áýe kemesiniń qaldyqtary qalqyp barady eken: synǵan quıryǵy, talqany shyqqan qanattary, shashylyp túsken shassıi… Eń úreılisi, bólshektengen, qyzyl qanǵa boıalǵan adam deneleri…» – dep eske alady «AN-2»-niń ushqyshy I.Chernov.
I.Chernovtyń habarlamasyn jerdegiler 13.40-ta alǵan. 14.08-de izdeý-qutqarý qyzmeti ókilderin otyrǵyzǵan arnaıy «AN-2» ushaǵy apat ornyna attanǵan. Kóp uzamaı Dneprodzerjınsk aýdanynyń Kýrılovka, Nıkolaevka jáne Elızavetovka aýyldarynyń tusynan «Tý-134» ushaqtarynyń synyqtary, adam deneleri tabylǵan. Asa qatty jyldamdyqpen soqtyǵysqan soń, ári 8400 metr bıiktikten qulaǵannan keıin qan men ettiń qorqynyshty qosyndysyna aınalyp ketken adamdardy taný múlde múmkin emes edi, olardy tek tólqujattary arqyly ǵana aıyra aldy. 16 jasqa deıingi 12 balanyń kim ekenin bilý tipti biraz ýaqytqa deıin múmkin bolmady.
…Qos ushaqtan da eshqandaı buzylǵan tetik tabylmaǵan soń, apatqa N.Jýkovskıı men V.Sýmskoı kináli dep tanyldy. Olardyń árqaısysy 15 jylǵa sottaldy. Al atalǵan dıspetcherlerdi asa kúrdeli aýmaqqa jumysqa jibergen basshy S.Sergeev sotqa tipti kýáger retinde de shaqyrylǵan joq.
JAMANAT HABARDY JAÝYP TASTAMAQ BOLDY
Aıtpaqshy, bul sot qaıǵyly oqıǵaǵa baılanysty qurylǵan arnaıy tergeý-tekserý komıssııasynyń sheshiminen soń, ıaǵnı bir jyldan keıin, 1980 jyldyń kúzinde boldy. Áýelde, keńes ókimetiniń «qanǵa sińgen dástúri» boıynsha, bul apat ta sol jabylǵan qazan kúıinde qalýy ábden yqtımal edi. Ushaqtar soqtyǵysynan soń birneshe kún ótse de, keńestik BAQ jumǵan aýzyn ashpady. Mınskidegi «Dınamo» – «Pahtakor» matchy nege ótpedi, onyń keıinge qaldyrylýyna ne sebep – jurtshylyqqa eshkim túsindirgen joq. Eger ushaqtardyń birinde Tashkenttiń «Pahtakor» fýtbol komandasynyń músheleri bolmaǵanda, bul azaly aqıqattyń aıtylýy da neǵaıbyl-tyn. Óz kemshiligin jasyrý úshin adam ómirin oıynshyq etýden taıynbaıtyn júıege osyndaı únsizdik kerek edi. Biraq búkil elge belgili sportshylardyń qaıda ketkenin erteń halyqqa qalaı túsindirmek? Mine, osy májbúrlikten soń ǵana bılik baspasózge ruqsat berdi. Eń birinshi bolyp ózbek BAQ-y qazanama jarııalady. Jap-jas, órimdeı jigitterdiń qazasyn týystaryna estirtý de ońaı tirlik emes. Bul qıyn mindetti Ózbekstan sport komıteti alqasy óz moınyna aldy. Ár fýtbolshynyń otbasyna zeınetaqy taǵaıyndaldy, baspanasyzdary úımen qamtamasyz etildi. Marqumdardy sońǵy saparǵa shyǵaryp salýǵa Ózbekstan Kompartııasy OK Bas hatshysy Sharaf Rashıdovtyń ózi qatysty.
«Pahtakor» – ol kezde KSRO chempıonatyndaǵy bedeldi fýtbol ujymdarynyń biri edi. Árıne, ol eshqashan chempıon bolǵan joq, tek bir ret qana el kýbogynyń fınalyna shyqty, alaıda ózindik qoltańbasy, erekshe oıyn órnegi bar tanymal komanda-tuǵyn. Shabýylshy Vladımır Fedorov 1976 jyly Eýropa chempıony bolǵan KSRO jastar quramasynyń beldi oıynshysy edi, tipti ulttyq qurama sapynda da birer match ótkizip úlgergen bolatyn. Olımpııalyq quramanyń jartylaı qorǵaýshysy bop júrgen Mıhaıl An jaraqatyna baılanysty tipti Mınskige ushpaýǵa tıis edi. Ol áýejaıǵa tek áriptesterin shyǵaryp salýǵa ǵana kelgen eken. Alaıda otbasylyq sebepterge oraı aıaq astynan qorǵaýshy Anatolıı Mogılnyı usha almaıtyn boldy da, «bılet bosqa ketpesin» dedi me, álde «komandamen birge saparlap qaıtaıyn» dedi me, áıteýir onyń ornyna An kete bardy… Bul ekeýine qosa qaqpashy Sergeı Pokatılov, qorǵaýshylar Álimjan Ashırov, Iýrıı Zagýmennyh, jartylaı qorǵaýshylar Aleksandr Korchenov, Konstantın Bakanov, shabýylshylar Vladımır Makarov, Vıktor Chýrkın, negizgi quramǵa sol jyly ǵana qosylǵan jastar Ravıl Agıshev, Sırojıddın Bazarov, Shýhrat Ishbýtaev, Nıkolaı Kýlıkov, Vladımır Sabırov, dáriger Vladımır Chýmakov, ákimshi Mansýr Talıbjanov, bapker Idgaı Tazetdınov – uzyn-yrǵasy 17 pahtakorlyq qorqynyshty apattyń qurbany boldy.
Bir qyzyǵy, komandanyń bas bapkeri (ol kezde aǵa bapker dep atalatyn) Oleg Bazılevıch Sochıde demalyp jatqan óz otbasymen bir kún birge bolý úshin jolǵa erterek shyqqan eken. Jamanat habardy Qara teńiz jaǵalaýynda jatyp estigen ol birden Tashkentke ushyp keldi. Nebári 12 kúnnen soń, ıaǵnı 23 tamyzda ol jattyqtyrǵan jańa «Pahtakor» Erevanda «Araratqa» qarsy alańǵa shyqty. Óıtkeni Ózbekstan qasiretin óz qasiretindeı qabyldaǵan odaqtas ózge respýblıka komandalary Tashkentke birneshe oıynshysyn berdi. SKA-dan Mıhaıl Bondarev, «Spartaktan» Valerıı Glýshakov pen Sergeı Bashkırov, «Chernomoreten» Vladımır Nechaev, «Karpatydan» Sergeı Strashnenko, «Qaırattan» Dmıtrıı Ogaı, «Pamırden» Nýrıddın Amrıev, kýtaısılik «Torpedodan» Zýrab eretelı, mınskilik «Dınamodan» Petr Vasılevskıı, máskeýlik «Dınamodan» Andreı Iakýbık pen Alekseı Petrýshın, «Lokomotıvten» Anatolıı Solovev jáne Ózbekstannyń óz klýbtarynan taǵy birneshe fýtbolshy «Pahtakorǵa» aýysty. Olardyń birazy keıin qaıtyp óz klýbtaryna oraldy, al keıbiri sporttyq ǵumyryn Tashkentpen máńgi baılanystyrdy. Tipti Andreı Iakýbık 1982 jyly «Pahtakordyń» sapynda júrip KSRO chempıonatynyń bas mergeni atandy.
Qasiretti oqıǵadan soń KSRO fýtbolynyń atqaminerleri ózbek klýbyna kórsetken nátıjesine qaramastan 5 jyl boıy joǵarǵy lıgada qalýyna múmkindik berdi. 1979 jyly «Pahtakor» 9-oryn alsa, 1980 jyly 16 (ol kezde joǵarǵy lıgada 18 komanda óner kórsetetin), 1981 jyly 18 (tómengi topqa 16 jáne 17-oryndarda qalǵan Dondaǵy Rostovtyń SKA-sy men Sımferopoldiń «Tavrııasy» tústi), 1982 jyly 6, 1983 jyly 10-orynǵa ıe boldy. Ókinishke qaraı, 5 jyldyq jeńildik aıaqtalǵan soń, 1984 jyly sońǵy týrǵa deıin ólispeı berispegen ózbek klýby 17-oryn alyp, birinshi lıgaǵa túsip qaldy. Odan keńes fýtbolynyń joǵarǵy tobyna tek 1991 jyly ǵana oraldy. Alaıda bul kezde Odaqtyń ózi de taraýdyń az-aq aldynda tur edi…
Sáken SYBANBAI
(«Almaty aqshamy», 11 tamyz, 2009 jyl)
