1979 جىلدىڭ 11 تامىزىندا كسرو چەمپيوناتىنىڭ كەزەكتى ماتچىن وتكىزۋ ءۇشىن مينسكىگە ۇشىپ شىققان وزبەك فۋتبولشىلارىن سول كۇيى قايتىپ ەشكىم كورگەن جوق. سول كۇنى ماسكەۋ ۋاقىتىمەن ساعات 13.35-تە ۋكراينانىڭ دنەپروپەتروۆسك وبلىسى، دنەپرودزەرجينسك اۋدانىنىڭ ۇستىندە ولار مىنگەن «تۋ-134» ۇشاعى چەليابينسك-ۆورونەج-كيشينەۆ باعىتىندا ۇشىپ بارا جاتقان تاعى ءبىر «تۋ-134»-پەن سوقتىعىستى. ەكى ۇشاقتان دا بىردە-ءبىر ادام ءتىرى قالعان جوق: جالپى سانى 178 ادام قازا تاپتى، ونىڭ 13-ءى قوس اۋە كەمەسىنىڭ ەكيپاج مۇشەلەرى بولسا، 17-ءسى «پاحتاكور» فۋتبول كلۋبىنىڭ وكىلدەرى ەدى.
ديسپەتچەردىڭ قاتەلىگى
«سول كۇنى اسپان تىم بۇلتتى ەدى، – دەپ ەسكە الادى حاركوۆ اۆياتسيا ورتالىعى وڭتۇستىك-باتىس سەكتورىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى يۋ.پولتاۆچەنكو ۋكراين سپورت سايتتارىنىڭ بىرىنە بەرگەن سۇحباتىندا. – ونىڭ ۇستىنە، وڭتۇستىك باعىتقا قاراي كوكپ باس حاتشىسى ل.ي.برەجنەۆ مىنگەن ارنايى لاينەر ۇشىپ بارا جاتقاندىقتان، وعان جەكە اۋە ءدالىزىن بوساتىپ، باسقا اۋە جولدارىن بارىنشا تىعىزداۋعا تۋرا كەلدى. بۇعان قوسا، ءبىزدىڭ اۆياتسيا ورتالىعىنىڭ اۋىسىم باسشىسى س.سەرگەەۆ وسى ءبىر اسا جاۋاپتى اۋماققا تاجىريبەسىز جاس ديسپەتچەر ن.جۋكوۆسكيدى بەلگىلەپ، ونىڭ جۇمىسىن قاداعالاۋدى بۇعان دەيىن دە وتە تىڭعىلىقتىلىعىمەن كوزگە تۇسە قويماعان ۆ.سۋمسكويعا تاپسىردى…».
ءبارى دە جۋكوۆسكيدىڭ قوس «تۋ-134»-ءتىڭ دنەپروپەتروۆسك ايماعىنان ۇشىپ ءوتۋ ۋاقىتىن ءدال بەلگىلەمەۋىنەن باستالعان. ساعات 12.53-تە ۆورونەج اۋەجايىنان چەليابينسك-ۆورونەج-كيشينەۆ باعىتىنداعى ۇشاق كوككە كوتەرىلگەن. ال ساعات 13.11-دە دونەتسك اۋەجايىنان تاشكەنت-گۋرەۆ-دونەتسك-مينسك باعىتىنداعى جولاۋشىلار لاينەرى ۇشىپ شىققان. ۆورونەجدەن شىققان، جەر بەتىنەن 8400 مەتر بيىكتىكتە كەلە جاتقان مولدوۆالىق اۋە لاينەرىنىڭ ەكيپاج كومانديرى ا.تارانەنكو 13.17-دە ديسپەتچەرمەن بايلانىسقا شىعىپ، 9600 مەتر بيىكتىكتەگى بوس اۋە دالىزىنە كوتەرىلۋگە رۇقسات سۇراعان. بىراق اۆياتسيا ۋچيليششەسىن تاياۋدا عانا بىتىرگەن جۋكوۆسكي ءدال سول بيىكتىكتە قارسى باعىتتاعى تاعى ءبىر ۇشاقتىڭ كەلە جاتقانىن ايتىپ، رۇقسات بەرمەگەن. ەگەر ونىڭ ورنىندا تاجىريبەلى مامان وتىرعاندا، مىندەتتى تۇردە رۇقسات بەرەر ەدى، ويتكەنى قاراما-قارسى باعىتتاعى ۇشاقتىڭ دنەپروپەتروۆسك اۋماعىنان ءوتۋ ۋاقىتى مولدوۆالىقتاردىڭ مەرزىمىنەن 5 مينۋتتاي بۇرىن ەدى. امال جوق، ۆورونەجدەن شىققان «تۋ-134» 8400 مەتر بيىكتىكتە قالا بەرگەن.
13.25-تە ديسپەتچەرگە دونەتسكىدەن كوككە كوتەرىلگەن ء(اۋ باستا تاشكەنتتەن ۇشىپ شىققان) بەلورۋس ۇشاعىنىڭ ەكيپاج كومانديرى ا.كوماروۆ حابارلاسىپ، 5700 مەتر بيىكتىكتە كەلە جاتقانىن ايتقان جانە دنەپروپەتروۆسك ۇستىنەن 13.34-تە وتەتىنىن ەسكەرتىپ، 8400 مەتر بيىكتىككە كوتەرىلۋگە رۇقسات سۇراعان. ءاۋ باستا ۋاقىتتى دۇرىس بەلگىلەمەگەن، ونىسىن راديولوكاتور ارقىلى تەكسەرىپ الۋدى دا ەسكەرمەگەن جۋكوۆسكي «ەكى ۇشاقتىڭ دنەپروپەتروۆسك ۇستىنەن ءوتۋ ۋاقىتىندا 3 مينۋت ايىرما بار» دەپ قاتە ەسەپتەپ، وعان جوعارى كوتەرىلۋگە رۇقسات بەرگەن. ياعني بەلورۋس جانە مولدوۆا ۇشاقتارى بىردەي بيىكتىكتە ۇشىپ كەلە جاتتى.
بۇعان دەيىن جۇمىستى باقىلاپ قانا وتىرعان اعا ديسپەتچەر سۋمسكوي راديولوكاتور ەكرانىنداعى احۋال مەن جۋكوۆسكيدىڭ قولمەن سىزعان گرافيگىنىڭ اسا سايكەسە بەرمەيتىنىن اڭعارىپ قالىپ، دەرەۋ ميكروفوندى قولعا الىپ، 9000 مەتر بيىكتىكتە كەلە جاتقان «يل-62»-ءنىڭ 9600-گە كوتەرىلۋىن تالاپ ەتكەن. ال بەلورۋسسيالىق «تۋ-134»-كە «تەز 9000-عا اۋىس، دنەپرودزەرجينسك اۋماعىندا 8400 مەتر بيىكتىكتە – قازىر قاربالاس» دەپ تاپسىرعان. ميكروفوننان: «ۇقتىم ء(ارى قاراي بىرنەشە ءسوز انىق ەمەس), …8400…» – دەگەن جاۋاپ ەستىلگەن. ەكى ديسپەتچەر دە مۇنى بەلورۋس ەكيپاجىنىڭ جاۋابى دەپ ءتۇسىنىپ، قاۋىپ سەيىلدى دەپ ەسەپتەگەن. شىن مانىندە بۇل «يل-62» كومانديرىنىڭ جاۋابى ەكەن. بۇل كەزدە 8400 مەتر بيىكتىكتە كەلە جاتقان قوس ۇشاقتىڭ سوقتىعىسۋىنا 1 مينۋت 5-اق سەكۋند قالعان ەدى.
178 عۇمىردىڭ «قۇنى» – 15 جىل
ەگەر سۋمسكوي مەن جۋكوۆسكي ەكيپاج كومانديرىنەن جاۋاپتى تاعى ءبىر ناقتىلاپ سۇراعاندا، ونىڭ باسقا ۇشاقتان جەتكەنىن تۇسىنەر ەدى. ياعني قالعان 1 مينۋتتىڭ ىشىندە ءبىر بيىكتىكتە كەلە جاتقان قوس ۇشاقتىڭ ءبىرىن جوعارىراق ەشەلونعا شىعارىپ جىبەرىپ، اپاتتىڭ الدىن الۋعا بولار ەدى. امال نە، ديسپەتچەرلەر جاۋاپتى قايتالاي ناقتىلاۋدى قاجەت دەپ سانامادى. سۋمسكويدىڭ جاس ارىپتەسىنە: «كوردىڭ بە، ءسال بولماعاندا نەگە ۇرىنا جازداعانىمىزدى؟!» – دەگەنىن كەيىن ونىڭ ءوزى ءبىر ەستەلىگىندە مويىنداپتى.
وكىنىشكە قاراي، ديسپەتچەرلەردىڭ قاتەلىگى (الدە جاۋاپسىزدىعى) اسا ۇلكەن قاسىرەتكە – كەڭەس وداعى تاريحىنداعى ەڭ ءىرى، ەڭ قورقىنىشتى اۋە اپاتىنا اكەپ سوقتىردى. ساعات 13.35-تە مولدوۆالىق «تۋ-134» بەلورۋسسيالىق «تۋ-134»-ءتىڭ تۋرا بۇيىرىنەن كەپ سوقتى. ەكى جاقتىڭ دا ەكيپاج مۇشەلەرى ەشتەڭە جاساي المادى، ءتىپتى لاينەردى ءسال بولسىن بۇرىپ تا ۇلگەرمەدى، سەبەبى، ۇشاقتار بۇلت اراسىندا كەلە جاتقاندىقتان ءبىرىن-ءبىرى كورمەي دە قالدى. قاراما-قارسى قاتتى جىلدامدىق، اسا جويقىن سوقتىعىسۋ، ۇشاقتاردىڭ وتە بيىكتە كەلە جاتۋى – مۇنىڭ بارىنەن سوڭ جولاۋشىلاردىڭ امان قالۋعا مۇمكىندىگى نولگە تەڭ ەدى.
اپاتتى العاش بايقاعان چەركاسسى-دونەتسك باعىتىمەن ۇشىپ كەلە جاتقان «ان-2» ۇشاعىنىڭ ەكيپاجى ەكەن. «كومەكشىمنىڭ «انانى قاراڭىزشى، سۇمدىق!» دەگەنىنە جالت قاراسام، بىزگە تاياۋ تۇستا اۋە كەمەسىنىڭ قالدىقتارى قالقىپ بارادى ەكەن: سىنعان قۇيرىعى، تالقانى شىققان قاناتتارى، شاشىلىپ تۇسكەن ءشاسسيى… ەڭ ۇرەيلىسى، بولشەكتەنگەن، قىزىل قانعا بويالعان ادام دەنەلەرى…» – دەپ ەسكە الادى «ان-2»-ءنىڭ ۇشقىشى ي.چەرنوۆ.
ي.چەرنوۆتىڭ حابارلاماسىن جەردەگىلەر 13.40-تا العان. 14.08-دە ىزدەۋ-قۇتقارۋ قىزمەتى وكىلدەرىن وتىرعىزعان ارنايى «ان-2» ۇشاعى اپات ورنىنا اتتانعان. كوپ ۇزاماي دنەپرودزەرجينسك اۋدانىنىڭ كۋريلوۆكا، نيكولاەۆكا جانە ەليزاۆەتوۆكا اۋىلدارىنىڭ تۇسىنان «تۋ-134» ۇشاقتارىنىڭ سىنىقتارى، ادام دەنەلەرى تابىلعان. اسا قاتتى جىلدامدىقپەن سوقتىعىسقان سوڭ، ءارى 8400 مەتر بيىكتىكتەن قۇلاعاننان كەيىن قان مەن ەتتىڭ قورقىنىشتى قوسىندىسىنا اينالىپ كەتكەن ادامداردى تانۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس ەدى، ولاردى تەك تولقۇجاتتارى ارقىلى عانا ايىرا الدى. 16 جاسقا دەيىنگى 12 بالانىڭ كىم ەكەنىن ءبىلۋ ءتىپتى ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن مۇمكىن بولمادى.
…قوس ۇشاقتان دا ەشقانداي بۇزىلعان تەتىك تابىلماعان سوڭ، اپاتقا ن.جۋكوۆسكي مەن ۆ.سۋمسكوي كىنالى دەپ تانىلدى. ولاردىڭ ارقايسىسى 15 جىلعا سوتتالدى. ال اتالعان ديسپەتچەرلەردى اسا كۇردەلى اۋماققا جۇمىسقا جىبەرگەن باسشى س.سەرگەەۆ سوتقا ءتىپتى كۋاگەر رەتىندە دە شاقىرىلعان جوق.
جامانات حاباردى جاۋىپ تاستاماق بولدى
ايتپاقشى، بۇل سوت قايعىلى وقيعاعا بايلانىستى قۇرىلعان ارنايى تەرگەۋ-تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ شەشىمىنەن سوڭ، ياعني ءبىر جىلدان كەيىن، 1980 جىلدىڭ كۇزىندە بولدى. اۋەلدە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ «قانعا سىڭگەن ءداستۇرى» بويىنشا، بۇل اپات تا سول جابىلعان قازان كۇيىندە قالۋى ابدەن ىقتيمال ەدى. ۇشاقتار سوقتىعىسىنان سوڭ بىرنەشە كۇن وتسە دە، كەڭەستىك باق جۇمعان اۋزىن اشپادى. مينسكىدەگى «دينامو» – «پاحتاكور» ماتچى نەگە وتپەدى، ونىڭ كەيىنگە قالدىرىلۋىنا نە سەبەپ – جۇرتشىلىققا ەشكىم تۇسىندىرگەن جوق. ەگەر ۇشاقتاردىڭ بىرىندە تاشكەنتتىڭ «پاحتاكور» فۋتبول كومانداسىنىڭ مۇشەلەرى بولماعاندا، بۇل ازالى اقيقاتتىڭ ايتىلۋى دا نەعايبىل-تىن. ءوز كەمشىلىگىن جاسىرۋ ءۇشىن ادام ءومىرىن ويىنشىق ەتۋدەن تايىنبايتىن جۇيەگە وسىنداي ۇنسىزدىك كەرەك ەدى. بىراق بۇكىل ەلگە بەلگىلى سپورتشىلاردىڭ قايدا كەتكەنىن ەرتەڭ حالىققا قالاي تۇسىندىرمەك؟ مىنە، وسى ماجبۇرلىكتەن سوڭ عانا بيلىك باسپاسوزگە رۇقسات بەردى. ەڭ ءبىرىنشى بولىپ وزبەك باق-ى قازاناما جاريالادى. جاپ-جاس، ورىمدەي جىگىتتەردىڭ قازاسىن تۋىستارىنا ەستىرتۋ دە وڭاي تىرلىك ەمەس. بۇل قيىن مىندەتتى وزبەكستان سپورت كوميتەتى القاسى ءوز موينىنا الدى. ءار فۋتبولشىنىڭ وتباسىنا زەينەتاقى تاعايىندالدى، باسپاناسىزدارى ۇيمەن قامتاماسىز ەتىلدى. مارقۇمداردى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالۋعا وزبەكستان كومپارتياسى وك باس حاتشىسى شاراف راشيدوۆتىڭ ءوزى قاتىستى.
«پاحتاكور» – ول كەزدە كسرو چەمپيوناتىنداعى بەدەلدى فۋتبول ۇجىمدارىنىڭ ءبىرى ەدى. ارينە، ول ەشقاشان چەمپيون بولعان جوق، تەك ءبىر رەت قانا ەل كۋبوگىنىڭ فينالىنا شىقتى، الايدا وزىندىك قولتاڭباسى، ەرەكشە ويىن ورنەگى بار تانىمال كوماندا-تۇعىن. شابۋىلشى ۆلاديمير فەدوروۆ 1976 جىلى ەۋروپا چەمپيونى بولعان كسرو جاستار قۇراماسىنىڭ بەلدى ويىنشىسى ەدى، ءتىپتى ۇلتتىق قۇراما ساپىندا دا بىرەر ماتچ وتكىزىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. وليمپيالىق قۇرامانىڭ جارتىلاي قورعاۋشىسى بوپ جۇرگەن ميحايل ان جاراقاتىنا بايلانىستى ءتىپتى مينسكىگە ۇشپاۋعا ءتيىس ەدى. ول اۋەجايعا تەك ارىپتەستەرىن شىعارىپ سالۋعا عانا كەلگەن ەكەن. الايدا وتباسىلىق سەبەپتەرگە وراي اياق استىنان قورعاۋشى اناتولي موگيلنىي ۇشا المايتىن بولدى دا، «بيلەت بوسقا كەتپەسىن» دەدى مە، الدە «كوماندامەن بىرگە ساپارلاپ قايتايىن» دەدى مە، ايتەۋىر ونىڭ ورنىنا ان كەتە باردى… بۇل ەكەۋىنە قوسا قاقپاشى سەرگەي پوكاتيلوۆ، قورعاۋشىلار ءالىمجان اشيروۆ، يۋري زاگۋمەننىح، جارتىلاي قورعاۋشىلار الەكساندر كورچەنوۆ، كونستانتين باكانوۆ، شابۋىلشىلار ۆلاديمير ماكاروۆ، ۆيكتور چۋركين، نەگىزگى قۇرامعا سول جىلى عانا قوسىلعان جاستار راۆيل اگيشەۆ، سيروجيددين بازاروۆ، شۋحرات يشبۋتاەۆ، نيكولاي كۋليكوۆ، ۆلاديمير سابيروۆ، دارىگەر ۆلاديمير چۋماكوۆ، اكىمشى مانسۋر تاليبجانوۆ، باپكەر يدگاي تازەتدينوۆ – ۇزىن-ىرعاسى 17 پاحتاكورلىق قورقىنىشتى اپاتتىڭ قۇربانى بولدى.
ءبىر قىزىعى، كوماندانىڭ باس باپكەرى (ول كەزدە اعا باپكەر دەپ اتالاتىن) ولەگ بازيلەۆيچ سوچيدە دەمالىپ جاتقان ءوز وتباسىمەن ءبىر كۇن بىرگە بولۋ ءۇشىن جولعا ەرتەرەك شىققان ەكەن. جامانات حاباردى قارا تەڭىز جاعالاۋىندا جاتىپ ەستىگەن ول بىردەن تاشكەنتكە ۇشىپ كەلدى. نەبارى 12 كۇننەن سوڭ، ياعني 23 تامىزدا ول جاتتىقتىرعان جاڭا «پاحتاكور» ەرەۆاندا «اراراتقا» قارسى الاڭعا شىقتى. ويتكەنى وزبەكستان قاسىرەتىن ءوز قاسىرەتىندەي قابىلداعان وداقتاس وزگە رەسپۋبليكا كوماندالارى تاشكەنتكە بىرنەشە ويىنشىسىن بەردى. تسسكا-دان ميحايل بوندارەۆ، «سپارتاكتان» ۆالەري گلۋشاكوۆ پەن سەرگەي باشكيروۆ، «چەرنومورەتستەن» ۆلاديمير نەچاەۆ، «كارپاتىدان» سەرگەي ستراشنەنكو، «قايراتتان» دميتري وگاي، «پاميردەن» نۋريددين امريەۆ، كۋتايسيلىك «تورپەدودان» زۋراب تسەرەتەلي، مينسكىلىك «دينامودان» پەتر ۆاسيلەۆسكي، ماسكەۋلىك «دينامودان» اندرەي ياكۋبيك پەن الەكسەي پەترۋشين، «لوكوموتيۆتەن» اناتولي سولوۆەۆ جانە وزبەكستاننىڭ ءوز كلۋبتارىنان تاعى بىرنەشە فۋتبولشى «پاحتاكورعا» اۋىستى. ولاردىڭ ءبىرازى كەيىن قايتىپ ءوز كلۋبتارىنا ورالدى، ال كەيبىرى سپورتتىق عۇمىرىن تاشكەنتپەن ماڭگى بايلانىستىردى. ءتىپتى اندرەي ياكۋبيك 1982 جىلى «پاحتاكوردىڭ» ساپىندا ءجۇرىپ كسرو چەمپيوناتىنىڭ باس مەرگەنى اتاندى.
قاسىرەتتى وقيعادان سوڭ كسرو فۋتبولىنىڭ اتقامىنەرلەرى وزبەك كلۋبىنا كورسەتكەن ناتيجەسىنە قاراماستان 5 جىل بويى جوعارعى ليگادا قالۋىنا مۇمكىندىك بەردى. 1979 جىلى «پاحتاكور» 9-ورىن السا، 1980 جىلى 16 (ول كەزدە جوعارعى ليگادا 18 كوماندا ونەر كورسەتەتىن), 1981 جىلى 18 (تومەنگى توپقا 16 جانە 17-ورىنداردا قالعان دونداعى روستوۆتىڭ سكا-سى مەن سيمفەروپولدىڭ «تاۆرياسى» ءتۇستى), 1982 جىلى 6, 1983 جىلى 10-ورىنعا يە بولدى. وكىنىشكە قاراي، 5 جىلدىق جەڭىلدىك اياقتالعان سوڭ، 1984 جىلى سوڭعى تۋرعا دەيىن ولىسپەي بەرىسپەگەن وزبەك كلۋبى 17-ورىن الىپ، ءبىرىنشى ليگاعا ءتۇسىپ قالدى. ودان كەڭەس فۋتبولىنىڭ جوعارعى توبىنا تەك 1991 جىلى عانا ورالدى. الايدا بۇل كەزدە وداقتىڭ ءوزى دە تاراۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر ەدى…
ساكەن سىبانباي
(«الماتى اقشامى»، 11 تامىز، 2009 جىل)
