Lýdomanııamen kúres jospary bekitilgenimen, ol kimge ne beredi? Alda oıyn bıznesimen aınalysatyndardy jáne oıynǵa salynǵandardy alda ne kútip tur? Kúzde kúshine enetin zań talaptaryn túsindiremiz.
18 shildede memleket basshysy «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine oıyn bıznesi, lotereıa qyzmeti, densaýlyq saqtaý, memlekettik eńbek ınspekııasy, memlekettik baqylaý jáne artyq zańnamalyq reglamentteýdi bolǵyzbaý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna qol qoıdy. Zań 9 qyrkúıekten bastap kúshine enedi.
80 MILLIONNAN ASA QARJY QAIDA JUMSALMAQ?
Osy zańǵa qol qoıylǵan 18 shilde kúni úkimet 2026 jylǵa deıingi lýdomanııamen kúres jónindegi keshendi jospardy bekitti. Ony iske asyrý arqyly býkmekerlik keńseler men oıynhanalardyń belsendi klıentteriniń sanyn 42%-ǵa tómendetý, tegin ońaltýdan ótetin lýdoman sanyn 500-ge deıin jetkizý, jyl saıyn keminde 7 myń ınternet-oıynhanamen býkmekerlik saıttardy buǵattaý kózdelgen. Osyǵan baılanysty Qazaqstan Respýblıkasynda zańsyz oıyn bıznesi men lýdomanııaǵa qarsy is-qımyl boıynsha keshendi jospardy iske asyrýǵa respýblıkalyq bıýdjetten 80 mıllıon teńgeden astam qarjy bólinedi.
- Qujatta 4 blokqa bólingen 28 is-shara qarastyrylǵan. Ár bloktyń óz maqsatty aýdıtorııasy bar. Birinshi bólim qumar oıyndardy buǵan deıin oınamaǵan azamattarǵa arnalǵan. Ekinshi bólim táýekel tobyn anyqtaýǵa jáne olarmen jumys isteýge baǵyttalǵan. Úshinshi blok lýdomandarǵa kómek kórsetýdi kózdeıdi. Jospar aıasynda lýdomanııanyń aldyn alý boıynsha ádistemelik usynymdar ázirleý jumystary júrgizilýde, - dedi týrızm jáne sport vıe-mınıstri Mıras Tólebaev OKQ alańynda.
«2021 jyldan bastap júrgizilgen tekserý sharalarynyń nátıjesinde elimizdegi 28 býkmekerlik keńse, 6 totalızator jáne 2 oıyn avtomattary zaly lıenzııalarynan aıyryldy. Al, jyl basynan beri 5164 ınternet-resýrs pen jarnama jáne ınternet-kazıno men elektrondyq kazıno qyzmeti buǵattalyp, 4 býkmekerlik keńse men 2 oıyn avtomattary zalyna jospardan tys tekserý júrgizildi. «Qazirgi ýaqytta Qazaqstan Respýblıkasynda oıyn bıznesi salasyndaǵy qyzmetpen aınalysýǵa 28 qoldanystaǵy lıenzııa bar, onyń ishinde 6 kazıno, 9 oıyn avtomattary zaly, 12 býkmekerlik keńse jáne 1 totalızator bar» delingen sport jáne týrızm mınıstrligi jarııalaǵan qujatta.
JARNAMA ShEKTELEDI – JOǴALMAIDY
Zańger Gúlmıra Ismaılovany aıtýynsha buryn sońdy oıyn bıznesi, lotoreıa qyzmetteri boıynsha jarnamaǵa eshqandaı shekteý qoıylmaǵan. Budan bylaı kólik quraldarynda, uıaly baılanys jelilerde, buqaralyq aqparat quraldarynda jarnama jasaýǵa ruqsat etilmeıdi.
Sonymen qatar, turǵyn úılerde, jataqhanalarda, ǵıbadat úılerinde, mádenıet uıymdarynyń ǵımarattary men qurylystarynda, áleýmettik obektilerde jáne olardan júz metr qashyqtyqtaǵy radıýsta lotereıa bıletterin taratýǵa jáne lotereıa termınaldaryn ornatýǵa tyıym salynady.
Tek býkmekerlik keńselerdiń ornalasqan jerinde, sporttyq ǵımarattarda, sportshylardyń kıimderinde, sporttyq baǵyttaǵy resmı tirkelgen BAQ-ta jáne otandyq telearnalar halyqaralyq sporttyq jarystardy tikeleı translıaııa jasaǵan kezde ǵana jarnamaǵa ruqsat beriledi.
TUTAS ESEP JÚIESI JÁNE BASQA DA ShEKTEÝLER
Zań aıasynda qumar oıyndaryna qatysýǵa tyıym salynǵandardyń tizimi keńeıtildi. Endi boryshkerlerdiń tiziminde turǵan azamattarǵa jáne memlekettik qyzmetkerlerge bás tigýge shekteý qoıylady.
- Oıyn bıznesimen aınalysatyndar birtutas esep júıesin júrgizýge jáne ony kirister basqarmasyna qoljetimdi etýge mindetti. Iaǵnı, mekeme qyzmetin paıdalanǵan azamattardyń barlyq derekterin kirister basqarmasy kóre alady. Buryn mundaı mekemeler óz betinshe jumys jasap júrdi. Al, qazir úkimet qalaı jumys jasaý kerek ekenin bekitip beredi, sol erejeniń aıasynda qyzmet etýge mindetteledi. Budan bylaı qumar oıyn uıymdastyratyn mekemelerdiń esiginde úkimet bekitken shablonmen daıyndalǵan eskertpe ilinýi shart. Taǵy bir ózgeris, salyq komıtetine oıyn bıznesimen aınalysatyn mekemelerdiń esepshottary qoljetimdi bolady, - deıdi zańger.
Gúlmıra Ismaılovanyń aıtýynsha zańǵa 2020 jyly engizilgen ózgeriste ár azamat býkmekerlik keńsege baryp aryz jazý arqyly ózine 6 aı men 1 jyl aralyǵyna shekteý qoıa alatyn. Al qazir bul sanatqa engizilgen ózgeris boıynsha 6 aıdan 10 jylǵa deıin ózin shekteýge bolady. Sonymen qatar oıyn mekemelerine barýdyń qajeti joq, eGov mobile arqyly qyzmetti paıdalanýǵa múmkindik bar. Sondaı-aq, lýdomandy jaqyn týystary da oıyn bıznesinen alshaqtata alady. Biraq ol úshin mindetti túrde azamattyń quqyqtyq qabiletiniń shektelgeni týraly sottyń sheshimi bolýy shart.
Bıyl 132 myń adam eGov mobile arqyly ózin qumar oıyndardan shekteý qyzmetin paıdalanǵan. Eske sala keteıik, shekteý tek lıenzııasy bar zańdy oıyn kompanııalaryna qoldanylady.
LÝDOMANIIaNYŃ YQTIMAL SALDARY
Álemdik densaýlyq saqtaý uıymy 2017 jyly lýdomanııany resmı turǵyda psıhologııalyq aýrý dep tanydy. Psıhoterapevterdiń aıtýynsha lýdomandardyń neıropsıhologııalyq mehanızmi nashaqorlar men maskúnemderge uqsaıdy. Sol sebepti ony narkoman, alkogolıkter sııaqty keshendi túrde emdeý qajet.
- Táýeldik bala kezden bastap qalyptasa bastaıdy. Oǵan balanyń úıinde konstrýktıvti emes, destrýktıvti qarym qatynasta ósýi, ózin-ózi baǵalaýy tómen bolýy sııaqty faktorlar áser etedi. Balany 13 jasqa deıin ata-anasy tárbıelese, ary qaraı aralasatyn adamdary, qoǵam tárbeleıtini jasyryn emes, bul da áser etedi. Keı jaǵdaıda táýeldilik genetıkalyq turǵyda da beriledi, - deıdi konsýltant-addıktolog Azamat Nurbekuly.
- Elimizde qumar oıyndaryna turaqty túrde qatysatyndardyń sany 350 myńǵa jýyqtaǵan. Degenmen, Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń dereginshe Qazaqstanda «lýdoman» dıagnozymen 19 adam ǵana resmı esepke alynǵan. Týrızm jáne sport vıe-mınıstri Mıras Tólebaev bul statıstıka eldegi shynaıy kartınany kórsetpeıtinin málimdedi. Sebebi, qumar oıyndaryna táýeldi adamdardyń kópshiligi memlekettik emhanalardyń kómegine júginbeıdi. Óıtkeni, esepke alynǵan azamattar JOO-ǵa túse almaıdy, jumysqa ornalasa almaıdy, áskerde qyzmet ete almaıdy. Sondyqtan lýdomandar jekemenshik emhanalardan em alady. Taǵy bir sebep – jeke mekemelerdiń baqylaýsyz jáne jabyq bolýy. Mıras Tólebaevtyń aıtýynsha budan bylaı memlekettik klınıkalarda da anonımdilik qamtamasyz etiletin bolady.
Oıynqumarlyq jeke adamnyń basyndaǵy másele ǵana emes, jalpy qoǵamnyń dertine aınalyp keledi. Qazaqstannyń Bas prokýratýrasynyń málimetinshe, ótken jyly 31 myń qylmystyq iske lýdomandardyń qatysy bar. Sonymen qatar, 2023 jyly tirkelgen 3676 sýııdtiń ár besinshisi qumar oıyndar men qaryzdarǵa baılanysty jasalǵan. Azamat Nurbekulynyń aıtýynsha qumar oıyndaryna táýeldi adamdardyń ózine qol jumsaý týraly oılary kóp jaǵdaıda áreketke aınalady. «Lýdomanııanyń alyp keletin jeri – óz-ózine qol jumsaý», - deıdi addıktolog.
Lýdomanııa psıhologııalyq aýrý bolǵandyqtan ony terapııalyq jolmen emdeıdi. Mamannyń sózinshe, belgili bir ýaqyt aralyǵynda qoǵamnan, aınaladaǵy dúnıelerden alshaqtap, jabyq jerde em alý arqyly bul dertten aıyǵýǵa bolady.
BASQALARDA QALAI?
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimetinshe álemde jyl saıyn 350 mıllıon adam qumar oıyndaryna táýeldikten zardap shegedi. Sonyń ishindegi 58 mıllıonǵa jýyq oıynqumarlar AQSh-ta. Amerıkalyq eresekterdiń 85%-y jylyna kem degende bir ret qumar oınaıdy. Oǵan AQSh-ta álemdegi eń úlken WinStar World Casino and Resort kazınosynyń ornalasýy áser etetini anyq. 400 000 sharshy metrden astam aýmaqty alyp jatqan qumarhanada 10 000-nan astam túrli oıyn avtomattary bar. Budan bólek, Amerıkada 1000-ǵa jýyq kazıno (poker klýbtary men slot zaldaryn eseptemegende) ornalasqan degen málimet bar. 2022 jyly kommerııalyq oıyndardan, sonyń ishinde kazınolardan túsken tabys alǵash ret 60 mıllıard dollardan asyp, qumar oıyndary AQSh ekonomıkasyndaǵy mańyzdy salaǵa aınaldy. Soǵan qaramastan, AQSh-ta lýdomandarǵa kómek qarqyndy túrde júrgiziledi. Elde táýeldilikten arylýǵa kómektesetin Ulttyq qumar oıyndar keńesi uıymy (NCP Gambling) jáne tegin jeliler jumys jasaıdy. Olardyń negizgi maqsaty – táýeldilikpen kúresýge jáne salaýatty ári tabysty ómirge oralýǵa kómektesý.
Oıynqumarlardyń sany boıynsha AQSh-tan keıin qumar oıyndar ındýstrııasy jyldam damyp kele jatqan Germanııa tur. Nemisterdiń 24,2 %-y jylyna kem degende bir ret sportqa bás tikse, 29 mıllıon adam turaqty túrde qumar oıyndaryna qatysady. Germanııa densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń málimetinshe eldegi lýdomanııamen aýyratyndardyń sany 1,3 mıllıon adamǵa jetken. 2001 jyldan bastap Germanııada oıynǵa táýeldilik aýrý retinde tanylyp, memleket esebinen kómek kórsetiledi. Munda em sharalarynan bólek, senim qyzmetteri jáne anonımdi qoldaý toptary jumys atqarady. Sonymen qatar, táýeldikten arylǵan jandar óz tájirıbelerimen bólisip, ómirin ózgertkisi keletinderge keńes bere alady. Odan bólek, tirkelgen onlaın qyzmetterge shekteýler qoıylǵan. Máselen, mundaı platformalarda aıyna myń eýrodan artyq bás tigý múmkin emes. Sondaı-aq, oıynǵa táýeldi adamdardy týystarynyń ótinishi boıynsha qara tizimge qosýǵa bolady, bul olardy biraz ýaqytqa deıin oıynnan alystady.
Qumar oıyndary 1999 jyldan bastap zańdastyrylǵan Kanada elinde de oıyn qumarlar sany jyl saıyn artyp keledi. Aı saıyn eldiń eresek azamattarynyń 60 %-y utys oıyndaryna qatysady. Derekterge súıensek, 19,3 mıllıon adam qumar oıyndaryna belsendi túrde qatysyp, jylyna oıyn saıttaryna 4 mlrd. dollar, al jergilikti mekemelerge 16 mlrd. dollar jumsaıdy. Bir qyzyǵy Kanada úkimeti qumar oıyndardaǵy utystarǵa salyq salmaıdy. Oıyn ındýstrııasymen qatar bul elde táýeldilik máselesimen aınalysatyn jergilikti uıymdar da qarqyndy damyp keledi. Kanadalyq qaýipsizdik keńesiniń qumar oıyndarymen kúresý boıynsha túrli fýnkııalary bar. Bilim berý, aldyn alý jáne túsindirý jumystaryn atqaratyn, sonymen qatar, óz máselesin jasyryn túrde sheship, táýeldilikten óz betinshe arylǵysy keletinderge arnalǵan veb-saıttar jumys atqarady.
KIMDER QALAI JAZALAIDY?
Qumar oıyndaryna zańdy túrde ruqsat berilgen eldermen qatar, shekteý qoıylǵan memleketter de bar. Máselen, BUU-daǵy 193 eldiń 66 elinde kazınoǵa zańdy túrde tyıym salynǵan.
Qytaıda 1949 jyldan bastap fýtbol matchtary men at jarystaryna bás tigýge jáne lotoreıalarǵa maratorıı engizilgen. Al, qumar oıyndaryn usynatyn saıttarǵa 2010 jyldan bastap tyıym salynǵan. Zań buzýshylar birneshe jylǵa bas bostandyǵynan aırylady.
Musylman memleketterinde de qumar oıyndaryna shekteý qoıylǵan. Týrısterge de oınaýǵa ruqsat etilmeıtin Birikken Arab Ámirliginde 2013 jyly zańsyz oıyn qyzmetin uıymdastyrǵany úshin 16 adam sottaldy. Onyń úsheýi ǵana BAÁ azamaty, al qalǵandary Afrıka men Azııadan kelgen. Buǵan qaramastan sot barlyǵyn bas bostandyǵynan aıyrýǵa úkim shyǵarǵan. Nátıjesinde 4 sottalýshy 1 jyl, qalǵan 12 adam 3 aı túrmede jazasyn ótedi.
Kórshiles Qyrǵyzstan, Ózbekstan elderinde de oıynhanalarǵa tolyq tyıym salynǵan.
Mereı Myrzaǵalıqyzy
«Adyrna» ulttyq portaly
