Sebebı, osy künı auyl, qala qūmartyp oinaityn karttyŋ özı Qytaidan taraǧany aqiqat. Al ol jıbek joly arqyly tarap Evropaǧa bardy. Endı ony batys el bos jıbersın be, ony bälen ǧasyrdan (2-3 ǧasyr) keiın bızdıkı dep qaita şyǧysqa atyn jıberdı. Tıptı Abaişa aitqanda Eskendır Zūlqarnaiyn bızdıŋ qandas demei me. Al onyŋ äskerı er-tūrman degendı bılmei, jauǧa solai şapqan eken. Tek keiınnen Aleksandr Makedonskii özınıŋ qarauyndaǧy qypşaq, taǧy basqa dalalyq atbegılerge bırtındep er saludy üiretedı. Öitkenı olardyŋ köp äskerı at arqasyndaǧy qyryna erkektık jynys müşelerı qajalyp öte zardap şekken. Mıne, endı sol qasiettı de qadırlı qazaq halqynyŋ bır tūtynar yrym-jyrymynyŋ tüp aiaulysy – Qūmalaq bolsa kerek. Negızı qūmalaq jalpy adamdy ızgılıkke baulityn närse. (Sızderge men äielımnıŋ bır jasyryn syryn aitaiyn, oǧan bıldırıp qoimaŋyzdar) Onyŋ qyzmettes apaiy boldy. Sonda ol aitady deidı goi. Köşede kele jatsaq bır sygan qūmalaq aşyp otyr eken. Bärmızde jaspyz ǧoi, bızge de aşa sal dep, bırdeme pūldy aldyndaǧy qaŋyltyr konserge qaŋǧyr etkızıp sala salypty. Sondaǧy aitqany – «Janym-au, sen negızı baqytty bolasyn, küieuıŋ ülken bastyq emes, ortada bolady. Bedelı jaqsy, öz ortasyna qolaily, syily bolady. Bıraq onyŋ tüp ajaly sudan, tek sodan saqtansyn»-deptı . Oipyrmai osy sözdı kezınde estıp, küieuın suǧa jolatpai jüredı ǧoi. Äi, dünie-ai, bıraq ärkımnıŋ öz taǧdyry bar eken ǧoi. Sonymen, osy taǧdyr tamyrymen, qyryq bır qūmalaq jaily äŋgıme şerteiık. Mūnda men eşnärsenı auadan qarmap almai, negızgı tüisıkterge tırestırıp Qazaqstan Ǧylym akademiiasynyŋ A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı, tılşı-etnograf Toqtasyn Myştaiūly Ömırzaqovtyŋ jazbalaryn jäne özımnıŋ qūittai kezımdegı köre qalǧan joramal-boljamdardy aitqym keledı. Negızı qūmalaq ta, karta da qai-qai adamnyŋ oiyn joramal arqyly tynyştandyru bolsa kerek. Menıŋ atam Tölegen de, äkem Bazarbai da tas salǧan adamdar. Atam aşarşylyq zamanda etık tıgumen eldı aralady. Al äkem Bazarbai aǧaş pen temır ūstasy, kezınde jylqyşy, siyrşy, qoişy boldy. Şeşem Qoŋyrşanyŋ aǧalary Düise – «Aqpyşaq Düise»-ge 16 auylda adamdar tünep jür. -Äi Bazarbaev, sen nege tarih tauaratyna kırıp kettıŋ,-deidı bır pende. -Äu, endeşe, Qyryq bır qūmalaq syryn aşyp qaraiyq,-deimın men de. Negızı qyryq bır qūmalaq bır tektes boluy kerek. Ony qaşanda aq kiızge, ne aq oramalǧa şaşady. Mūny qūmalaq aralastyru deidı. (Ärine qazır qoidyŋ qūmalaǧyn neqylsyn, ūsaq grabiiden teru kerek.) Ony üşke qoldyŋ sezımımen böledı, būl şama kelgenşe teŋ boluy kerek. Sodan keiın oŋ jaqtaǧyny «oŋ qabaq», sol jaqtaǧyny «sol qabaq» deu kerek. Ortasy «jau jüregı» bolady. Osy retpen bölıne beredı, söitıp üşke jıktelgen oramdy jıkteu arqyly oiyn aitady. Negızı Qyryq bır qūmalaqtyŋ türlerı köp. Bıreulerı şaşyp jıberıp, kelıp otyrǧan taǧdyr iesıne lezde jauap berıp jatady deidı. Qūmalaq, sırä da, üş ret aşyluy kerek deidı bılımpaz saltgerler. Negızı qūmalaqtyŋ bır türı – yrym qūmalaq. Būl Qyzyrdyŋ qamşysyna arnap tasattyq berer künı (aqpannyŋ-15-ı) taŋerteŋ qar üstıne qūmalaqty şaşyp tastaidy. Eger qar üstınde qūmalaq qydyryp qalsa, onda köktem keş tuady, jartylai boilap ketse jaz erte şyǧady,-deidı. Ärine, qazır onyŋ bärın däleldeu mümkın emes. Bır tartar qūmalaq (Kötıbar batyrdyŋ bırtartary). Jaugerşılık zamanda qūmalaqty üşke bölıp jatpai tek ekıge jaryp, oŋ qol jaqtaǧy bölıktı törtke böledı eken. Eger soŋynda bır san qalsa, onda joryqqa attanady, al ekı san qalsa joryqqa şyqpaidy. Şaşpa qūmalaq, asyǧysta olardy müşelep jatpai, esıkten törge deiın şaşyp jıberedı eken. Bıraq mūny köbı ıstemeptı, öitkenı äbden daiyndaǧan qūmalaqty qaidasyn dep ızdep jatudy qiynsynǧan. Negızı qūmalaq jönınde köp sözder bar. Mysaly, Qūmalaq qabaǧy – iaǧni oŋ jäne sol qol jaǧyndaǧy bırınşı jäne üşınşı müşelerı. Qysqarta aitsaq qūmalaqtyŋ basyndaǧy oŋ jaqtaǧysy «oŋ qabaq», «oŋ şeke», sol jaǧy «sol qabaq», «jau şeke», «dūşpan basy» atalady. Odan ärı tastyŋ az ne köp tüsuıne orai kelgen adamǧa joramal jasalady. Onyŋ da syry köp. Oŋ qabaǧy jarylu – qūmalaqtyŋ müşelerıne qarai bır qūmalaqtan tüsuı. Ony – talaiy joǧary, iaǧni dūşpannan mereiı üstem deidı. Oŋ qabaq qarysu – oŋ şekege ekı taldan kelse qūmalaq tarttyrǧan kısı aşulanyp kelgen, üide ūrys bolǧan. Oŋ qabaq tartu – oŋ qabaqqa üş tal bolsa bärı de ornynda, baqytty, dūrys ömır süre beruge bolady. Oŋ qabaǧy qatu – oŋ şekege tört qūmalaq ornalasady. Dūşpan basy – qūmalaqtyŋ sol jaq şekege bır tal ne üş tal bolyp tüsuı. Onda dūşpan myqty. Osy aityp jatqan närsenıŋ bärınde qūmalaq ataulary öte köp. Ony tek igerıp qana bılu kerek. Mysaly Qūmalaq maŋdaiy – ortasy dese, maŋdaiy qarysy qūmalaq tartysynyŋ maŋdaiyna ekı tal qūmalaqtyŋ bölınuı. Ondaida auyr oi qinap jüredı, aldynda kedergı bar degendı bıldıredı. Maŋdaiy aşyq – üş taldap müşeleu, köŋılı hoş. Maŋdaiy jabyq – tört taldan müşelenuı,- bolaşaǧy qiyndau, kömek kerek degendı bıldıredı. Qūmalaq büiregı – oŋ qol jäne sol qol jaǧyndaǧy müşelerı, eger ekı jaq bırdei bolsa aǧaiyn-tuysqandarynyŋ bırlıgın balger parasatty türde äŋgımelep, yntymaqqa meŋzeu kerek. Aş büirek – oŋ büiırıne bır tal qūmalaq keluı, ümıtıŋ qinalsaŋ da aşylady degen söz. Endı oŋ büirek toq – aş büiırden qadalu, qūmalaq jüregı, jüregı süiınıştı degen bar. Jüregı küptı – degenge qūmalaq jüregıne ekı ne tört qūmalaq bölınedı. Köbıne būl auyr oily adamdarǧa tüsedı. Qūmalaq bosaǧasynda – būl da erekşe närse. Oŋ bosaǧasy berık – qūmalaqtyŋ oŋ bosaǧaǧa ekı ne tört taldap keluı. Onda üi-ışıŋ aman bolady, auru-syrqaudan sausyn. Äzırşe jolauşy jürmeisıŋ. Qūiysqany berık dep – ekı bosaǧaǧa teŋ bölınuın aitady. Al qūiysqany köterıluı – sol bosaǧaǧa köp jinalsa jol jüresıŋ, tynymsyz bolasyn deidı. Qūmalaq basy – şarşysynyŋ köldeneŋnen eŋ bırınşı üş müşesı. Jūp ne daq bolsa bärı oŋdy. Peşenesı besten tüsu – qūmalaqtyŋ qos qabaǧyn bır-ekı taldap jäne maŋdaiyna bır taldap, iaǧni bes qūmalaq tüsuı. Ondaida ekı ezuıŋ qūlaǧyŋda. Paiǧambardyŋ qara qasqasy – būl qūmalaqtyŋ kos şekege bır-bır taldan jäne maŋdaiǧa üş tal bolyp bölınuı. Qūmalaq sanynyŋ jalpy sany bes. Būl qūmalaq özınıŋ därejesı jaǧynan – «apşas älıppen» teŋ sanalady. Aşpai doǧara qoiuǧa bolady. Bärı de – «Oo, keremet» Üi tūiyq – būl qūmalaqtyŋ qos şekege üş-üşten, maŋdaiǧa ekı tal bolyp, qūmalaq basyna jalpy sany segız tal qūmalaqtyŋ bölınuı. Ondaida sary uaiym, eseŋgırep jürgenı aitylady. Aşpas älıp (qart qūmalaq) – qūmalaq basynyŋ är müşesıne üş-üşten «aşpas älıp» tüsse, joramalşy qūmalaqty ary qarai tartpai, «bärı jaksy bolady» dep jinap alady. Qūmalaq jüregı, qūmalaqtyŋ kese tüsuı. Qūmalaq ökşesı – onyŋ jaiylyp tüsuı. Orazanyŋ on ekı qūmalaǧy – oŋ qanaty siiaqty ataulary köp. Būl qūmalaq aiaǧynyŋ ärbır müşesıne tört-törtten on ekı qūmalaqtyŋ jıkteluı. Būl kez-kelgen adamǧa tüspeidı. Ärqaşanda joly aşyq degen söz. Albary – jetıskennıŋ jeteuı, oŋ qanatqa jeteuden, oiyŋdaǧy bolu. Oŋ qanatqa on müşeden, qūmalaqtyŋ özegınde ortaŋǧy üş müşesınıŋ ataluymen, jol bas, sol qanaty, oŋ kez, sol kez, toǧysu, qos taban, şaŋ times, jetı älıp siiaqty bolyp örnektele beredı. Sonau yqylym zamanda teledidar, telefon joq kezde qazaqtyŋ ūlanǧaiyr dalasyn meken etken basyrlar osyndai joramaldar jasai bergen ǧoi. Mysaly toǧyz qūmalaqtyŋ arifmetikasy nege tūrady. Salt-dästürdı aitpai-aq qoiaiyn Al endı joramal jasaudyŋ bır türı qūmalaq bügıngı zamanǧa jetıp otyr. Ol bır emes üşke deiın aşylady, jäne ol adamnyŋ oi jüiesınde qortylady. Mūnyŋ bärı de jaqsylyqqa baǧyştaluy kerek, kelgen adamnyŋ köŋıl-küiın ornyqtyru da qajet. Bärıŋız de bıletın şyǧarsyz, bırınde at qorjynyndaǧy jylan şaǧuǧa az uaqyt qalǧanda ony qūmalaqşy qūtqarmady ma. Ärine, bärı de aŋyz dersız, bıraq aŋyzdyŋ da aqiqaty bar ekenı sözsız. Men būl maqalamda jaŋaǧy aitqandai ǧalym T.Myştaiūlynyŋ jazbasyn paidalandym jäne özımnıŋ ata-babadan qalǧan tüisıgımdı bırge örıp otyrdym. Būl bügıngı ūrpaqqa qyryq bır qūmalaqty üiretu emes tek qyzyl qanymyz tektes bolǧan ūly halqymyzdyŋ osyndaida ındetı bar ekendıgın sezdıru edı. Sonymen qyryq bır qūmalaqty da eske ala jürgen maqūl-au deimız.