Sebebi, osy kúni aýyl, qala qumartyp oınaıtyn karttyń ózi Qytaıdan taraǵany aqıqat. Al ol jibek joly arqyly tarap Evropaǵa bardy. Endi ony batys el bos jibersin be, ony bálen ǵasyrdan (2-3 ǵasyr) keıin bizdiki dep qaıta shyǵysqa atyn jiberdi. Tipti Abaısha aıtqanda Eskendir Zulqarnaıyn bizdiń qandas demeı me. Al onyń áskeri er-turman degendi bilmeı, jaýǵa solaı shapqan eken. Tek keıinnen Aleksandr Makedonskıı óziniń qaraýyndaǵy qypshaq, taǵy basqa dalalyq atbegilerge birtindep er salýdy úıretedi. Óıtkeni olardyń kóp áskeri at arqasyndaǵy qyryna erkektik jynys músheleri qajalyp óte zardap shekken.

Mine, endi sol qasıetti de qadirli qazaq halqynyń bir tutynar yrym-jyrymynyń túp aıaýlysy – Qumalaq bolsa kerek. Negizi qumalaq jalpy adamdy izgilikke baýlıtyn nárse. (Sizderge men áıelimniń bir jasyryn syryn aıtaıyn, oǵan bildirip qoımańyzdar) Onyń qyzmettes apaıy boldy. Sonda ol aıtady deıdi goı. Kóshede kele jatsaq bir ygan qumalaq ashyp otyr eken. Bármizde jaspyz ǵoı, bizge de asha sal dep, birdeme puldy aldyndaǵy qańyltyr konserge qańǵyr etkizip sala salypty.

Sondaǵy aıtqany – «Janym-aý, sen negizi baqytty bolasyn, kúıeýiń úlken bastyq emes, ortada bolady. Bedeli jaqsy, óz ortasyna qolaıly, syıly bolady. Biraq onyń túp ajaly sýdan, tek sodan saqtansyn»-depti .

Oıpyrmaı osy sózdi kezinde estip, kúıeýin sýǵa jolatpaı júredi ǵoı. Áı, dúnıe-aı, biraq árkimniń óz taǵdyry bar eken ǵoı. Sonymen, osy taǵdyr tamyrymen, qyryq bir qumalaq jaıly áńgime sherteıik.

Munda men eshnárseni aýadan qarmap almaı, negizgi túısikterge tirestirip Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri, tilshi-etnograf Toqtasyn Myshtaıuly Ómirzaqovtyń jazbalaryn jáne ózimniń quıttaı kezimdegi kóre qalǵan joramal-boljamdardy aıtqym keledi.

Negizi qumalaq ta, karta da qaı-qaı adamnyń oıyn joramal arqyly tynyshtandyrý bolsa kerek. Meniń atam Tólegen de, ákem Bazarbaı da tas salǵan adamdar. Atam asharshylyq zamanda etik tigýmen eldi aralady. Al ákem Bazarbaı aǵash pen temir ustasy, kezinde jylqyshy, sıyrshy, qoıshy boldy. Sheshem Qońyrshanyń aǵalary Dúıse – «Aqpyshaq Dúıse»-ge 16 aýylda adamdar túnep júr.

-Áı Bazarbaev, sen nege tarıh taýaratyna kirip kettiń,-deıdi bir pende.

-Áý, endeshe, Qyryq bir qumalaq syryn ashyp qaraıyq,-deımin men de.

Negizi qyryq bir qumalaq bir tektes bolýy kerek. Ony qashanda aq kıizge, ne aq oramalǵa shashady. Muny qumalaq aralastyrý deıdi. (Árıne qazir qoıdyń qumalaǵyn neqylsyn, usaq grabııden terý kerek.) Ony úshke qoldyń sezimimen bóledi, bul shama kelgenshe teń bolýy kerek.

Sodan keıin oń jaqtaǵyny «oń qabaq», sol jaqtaǵyny «sol qabaq» deý kerek. Ortasy «jaý júregi» bolady. Osy retpen bóline beredi, sóıtip úshke jiktelgen oramdy jikteý arqyly oıyn aıtady.

Negizi Qyryq bir qumalaqtyń túrleri kóp. Bireýleri shashyp jiberip, kelip otyrǵan taǵdyr ıesine lezde jaýap berip jatady deıdi. Qumalaq, sirá da, úsh ret ashylýy kerek deıdi bilimpaz saltgerler.

Negizi qumalaqtyń bir túri – yrym qumalaq. Bul Qyzyrdyń qamshysyna arnap tasattyq berer kúni (aqpannyń-15-i) tańerteń qar ústine qumalaqty shashyp tastaıdy. Eger qar ústinde qumalaq qydyryp qalsa, onda kóktem kesh týady, jartylaı boılap ketse jaz erte shyǵady,-deıdi. Árıne, qazir onyń bárin dáleldeý múmkin emes.

Bir tartar qumalaq (Kótibar batyrdyń birtartary). Jaýgershilik zamanda qumalaqty úshke bólip jatpaı tek ekige jaryp, oń qol jaqtaǵy bólikti tórtke bóledi eken. Eger sońynda bir san qalsa, onda joryqqa attanady, al eki san qalsa joryqqa shyqpaıdy.

Shashpa qumalaq, asyǵysta olardy múshelep jatpaı, esikten tórge deıin shashyp jiberedi eken. Biraq muny kóbi istemepti, óıtkeni ábden daıyndaǵan qumalaqty qaıdasyn dep izdep jatýdy qıynsynǵan.

Negizi qumalaq jóninde kóp sózder bar. Mysaly, Qumalaq qabaǵy – ıaǵnı oń jáne sol qol jaǵyndaǵy birinshi jáne úshinshi músheleri.

Qysqarta aıtsaq qumalaqtyń basyndaǵy oń jaqtaǵysy «oń qabaq», «oń sheke», sol jaǵy «sol qabaq», «jaý sheke», «dushpan basy» atalady. Odan ári tastyń az ne kóp túsýine oraı kelgen adamǵa joramal jasalady. Onyń da syry kóp.

Oń qabaǵy jarylý – qumalaqtyń múshelerine qaraı bir qumalaqtan túsýi.

Ony – talaıy joǵary, ıaǵnı dushpannan mereıi ústem deıdi.

Oń qabaq qarysý – oń shekege eki taldan kelse qumalaq tarttyrǵan kisi ashýlanyp kelgen, úıde urys bolǵan.

Oń qabaq tartý – oń qabaqqa úsh tal bolsa bári de ornynda, baqytty, durys ómir súre berýge bolady.

Oń qabaǵy qatý – oń shekege tórt qumalaq ornalasady.

Dushpan basy – qumalaqtyń sol jaq shekege bir tal ne úsh tal bolyp túsýi. Onda dushpan myqty.

Osy aıtyp jatqan nárseniń bárinde qumalaq ataýlary óte kóp. Ony tek ıgerip qana bilý kerek.

Mysaly Qumalaq mańdaıy – ortasy dese, mańdaıy qarysy qumalaq tartysynyń mańdaıyna eki tal qumalaqtyń bólinýi. Ondaıda aýyr oı qınap júredi, aldynda kedergi bar degendi bildiredi.

Mańdaıy ashyq – úsh taldap músheleý, kóńili hosh.

Mańdaıy jabyq – tórt taldan múshelenýi,- bolashaǵy qıyndaý, kómek kerek degendi bildiredi.

Qumalaq búıregi – oń qol jáne sol qol jaǵyndaǵy músheleri, eger eki jaq birdeı bolsa aǵaıyn-týysqandarynyń birligin balger parasatty túrde áńgimelep, yntymaqqa meńzeý kerek.

Ash búırek – oń búıirine bir tal qumalaq kelýi, úmitiń qınalsań da ashylady degen sóz.

Endi oń búırek toq – ash búıirden qadalý, qumalaq júregi, júregi súıinishti degen bar. Júregi kúpti – degenge qumalaq júregine eki ne tórt qumalaq bólinedi. Kóbine bul aýyr oıly adamdarǵa túsedi.

Qumalaq bosaǵasynda – bul da erekshe nárse.

Oń bosaǵasy berik – qumalaqtyń oń bosaǵaǵa eki ne tórt taldap kelýi. Onda úı-ishiń aman bolady, aýrý-syrqaýdan saýsyn. Ázirshe jolaýshy júrmeısiń.

Quıysqany berik dep – eki bosaǵaǵa teń bólinýin aıtady.

Al quıysqany kóterilýi – sol bosaǵaǵa kóp jınalsa jol júresiń, tynymsyz bolasyn deıdi.

Qumalaq basy – sharshysynyń kóldeneńnen eń birinshi úsh múshesi. Jup ne daq bolsa bári ońdy.

Peshenesi besten túsý – qumalaqtyń qos qabaǵyn bir-eki taldap jáne mańdaıyna bir taldap, ıaǵnı bes qumalaq túsýi. Ondaıda eki ezýiń qulaǵyńda.

Paıǵambardyń qara qasqasy – bul qumalaqtyń kos shekege bir-bir taldan jáne mańdaıǵa úsh tal bolyp bólinýi. Qumalaq sanynyń jalpy sany bes. Bul qumalaq óziniń dárejesi jaǵynan – «apshas álippen» teń sanalady. Ashpaı doǵara qoıýǵa bolady. Bári de – «Oo, keremet»

Úı tuıyq – bul qumalaqtyń qos shekege úsh-úshten, mańdaıǵa eki tal bolyp, qumalaq basyna jalpy sany segiz tal qumalaqtyń bólinýi. Ondaıda sary ýaıym, eseńgirep júrgeni aıtylady.

Ashpas álip (qart qumalaq) – qumalaq basynyń ár múshesine úsh-úshten «ashpas álip» tússe, joramalshy qumalaqty ary qaraı tartpaı, «bári jaksy bolady» dep jınap alady.

Qumalaq júregi, qumalaqtyń kese túsýi.

Qumalaq ókshesi – onyń jaıylyp túsýi.

Orazanyń on eki qumalaǵy – oń qanaty sııaqty ataýlary kóp. Bul qumalaq aıaǵynyń árbir múshesine tórt-tórtten on eki qumalaqtyń jiktelýi. Bul kez-kelgen adamǵa túspeıdi. Árqashanda joly ashyq degen sóz.

Albary – jetiskenniń jeteýi, oń qanatqa jeteýden, oıyńdaǵy bolý. Oń qanatqa on músheden, qumalaqtyń ózeginde ortańǵy úsh múshesiniń atalýymen, jol bas, sol qanaty, oń kez, sol kez, toǵysý, qos taban, shań tımes, jeti álip sııaqty bolyp órnektele beredi.

Sonaý yqylym zamanda teledıdar, telefon joq kezde qazaqtyń ulanǵaıyr dalasyn meken etken bayrlar osyndaı joramaldar jasaı bergen ǵoı.

Mysaly toǵyz qumalaqtyń arıfmetıkasy nege turady. Salt-dástúrdi aıtpaı-aq qoıaıyn

Al endi joramal jasaýdyń bir túri qumalaq búgingi zamanǵa jetip otyr. Ol bir emes úshke deıin ashylady, jáne ol adamnyń oı júıesinde qortylady. Munyń bári de jaqsylyqqa baǵyshtalýy kerek, kelgen adamnyń kóńil-kúıin ornyqtyrý da qajet.

Bárińiz de biletin shyǵarsyz, birinde at qorjynyndaǵy jylan shaǵýǵa az ýaqyt qalǵanda ony qumalaqshy qutqarmady ma. Árıne, bári de ańyz dersiz, biraq ańyzdyń da aqıqaty bar ekeni sózsiz. Men bul maqalamda jańaǵy aıtqandaı ǵalym T.Myshtaıulynyń jazbasyn paıdalandym jáne ózimniń ata-babadan qalǵan túısigimdi birge órip otyrdym.

Bul búgingi urpaqqa qyryq bir qumalaqty úıretý emes tek qyzyl qanymyz tektes bolǵan uly halqymyzdyń osyndaıda indeti bar ekendigin sezdirý edi.

Sonymen qyryq bir qumalaqty da eske ala júrgen maqul-aý deımiz.