سەبەبى، وسى كۇنى اۋىل، قالا قۇمارتىپ وينايتىن كارتتىڭ ءوزى قىتايدان تاراعانى اقيقات. ال ول جىبەك جولى ارقىلى تاراپ ەۆروپاعا باردى. ەندى ونى باتىس ەل بوس جىبەرسىن بە، ونى بالەن عاسىردان (2-3 عاسىر) كەيىن بىزدىكى دەپ قايتا شىعىسقا اتىن جىبەردى. ءتىپتى ابايشا ايتقاندا ەسكەندىر زۇلقارنايىن ءبىزدىڭ قانداس دەمەي مە. ال ونىڭ اسكەرى ەر-تۇرمان دەگەندى بىلمەي، جاۋعا سولاي شاپقان ەكەن. تەك كەيىننەن الەكساندر ماكەدونسكي ءوزىنىڭ قاراۋىنداعى قىپشاق، تاعى باسقا دالالىق اتبەگىلەرگە بىرتىندەپ ەر سالۋدى ۇيرەتەدى. ويتكەنى ولاردىڭ كوپ اسكەرى ات ارقاسىنداعى قىرىنا ەركەكتىك جىنىس مۇشەلەرى قاجالىپ وتە زارداپ شەككەن.

مىنە، ەندى سول قاسيەتتى دە قادىرلى قازاق حالقىنىڭ ءبىر تۇتىنار ىرىم-جىرىمىنىڭ ءتۇپ اياۋلىسى – قۇمالاق بولسا كەرەك. نەگىزى قۇمالاق جالپى ادامدى ىزگىلىككە باۋليتىن نارسە. (سىزدەرگە مەن ايەلىمنىڭ ءبىر جاسىرىن سىرىن ايتايىن، وعان ءبىلدىرىپ قويماڭىزدار) ونىڭ قىزمەتتەس اپايى بولدى. سوندا ول ايتادى دەيدى گوي. كوشەدە كەلە جاتساق ءبىر تسىگان قۇمالاق اشىپ وتىر ەكەن. بارمىزدە جاسپىز عوي، بىزگە دە اشا سال دەپ، بىردەمە پۇلدى الدىنداعى قاڭىلتىر كونسەرگە قاڭعىر ەتكىزىپ سالا سالىپتى.

سونداعى ايتقانى – «جانىم-اۋ، سەن نەگىزى باقىتتى بولاسىن، كۇيەۋىڭ ۇلكەن باستىق ەمەس، ورتادا بولادى. بەدەلى جاقسى، ءوز ورتاسىنا قولايلى، سىيلى بولادى. بىراق ونىڭ ءتۇپ اجالى سۋدان، تەك سودان ساقتانسىن»-دەپتى .

ويپىرماي وسى ءسوزدى كەزىندە ەستىپ، كۇيەۋىن سۋعا جولاتپاي جۇرەدى عوي. ءاي، دۇنيە-اي، بىراق اركىمنىڭ ءوز تاعدىرى بار ەكەن عوي. سونىمەن، وسى تاعدىر تامىرىمەن، قىرىق ءبىر قۇمالاق جايلى اڭگىمە شەرتەيىك.

مۇندا مەن ەشنارسەنى اۋادان قارماپ الماي، نەگىزگى تۇيسىكتەرگە تىرەستىرىپ قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، ءتىلشى-ەتنوگراف توقتاسىن مىشتايۇلى ومىرزاقوۆتىڭ جازبالارىن جانە ءوزىمنىڭ قۇيتتاي كەزىمدەگى كورە قالعان جورامال-بولجامداردى ايتقىم كەلەدى.

نەگىزى قۇمالاق تا، كارتا دا قاي-قاي ادامنىڭ ويىن جورامال ارقىلى تىنىشتاندىرۋ بولسا كەرەك. مەنىڭ اتام تولەگەن دە، اكەم بازارباي دا تاس سالعان ادامدار. اتام اشارشىلىق زاماندا ەتىك تىگۋمەن ەلدى ارالادى. ال اكەم بازارباي اعاش پەن تەمىر ۇستاسى، كەزىندە جىلقىشى، سيىرشى، قويشى بولدى. شەشەم قوڭىرشانىڭ اعالارى دۇيسە – «اقپىشاق دۇيسە»-گە 16 اۋىلدا ادامدار تۇنەپ ءجۇر.

-ءاي بازارباەۆ، سەن نەگە تاريح تاۋاراتىنا كىرىپ كەتتىڭ،-دەيدى ءبىر پەندە.

-ءاۋ، ەندەشە، قىرىق ءبىر قۇمالاق سىرىن اشىپ قارايىق،-دەيمىن مەن دە.

نەگىزى قىرىق ءبىر قۇمالاق ءبىر تەكتەس بولۋى كەرەك. ونى قاشاندا اق كيىزگە، نە اق ورامالعا شاشادى. مۇنى قۇمالاق ارالاستىرۋ دەيدى. (ارينە قازىر قويدىڭ قۇمالاعىن نەقىلسىن، ۇساق گرابيدەن تەرۋ كەرەك.) ونى ۇشكە قولدىڭ سەزىمىمەن بولەدى، بۇل شاما كەلگەنشە تەڭ بولۋى كەرەك.

سودان كەيىن وڭ جاقتاعىنى «وڭ قاباق»، سول جاقتاعىنى «سول قاباق» دەۋ كەرەك. ورتاسى «جاۋ جۇرەگى» بولادى. وسى رەتپەن بولىنە بەرەدى، ءسويتىپ ۇشكە جىكتەلگەن ورامدى جىكتەۋ ارقىلى ويىن ايتادى.

نەگىزى قىرىق ءبىر قۇمالاقتىڭ تۇرلەرى كوپ. بىرەۋلەرى شاشىپ جىبەرىپ، كەلىپ وتىرعان تاعدىر يەسىنە لەزدە جاۋاپ بەرىپ جاتادى دەيدى. قۇمالاق، ءسىرا دا، ءۇش رەت اشىلۋى كەرەك دەيدى ءبىلىمپاز سالتگەرلەر.

نەگىزى قۇمالاقتىڭ ءبىر ءتۇرى – ىرىم قۇمالاق. بۇل قىزىردىڭ قامشىسىنا ارناپ تاساتتىق بەرەر كۇنى (اقپاننىڭ-15-ءى) تاڭەرتەڭ قار ۇستىنە قۇمالاقتى شاشىپ تاستايدى. ەگەر قار ۇستىندە قۇمالاق قىدىرىپ قالسا، وندا كوكتەم كەش تۋادى، جارتىلاي بويلاپ كەتسە جاز ەرتە شىعادى،-دەيدى. ارينە، قازىر ونىڭ ءبارىن دالەلدەۋ مۇمكىن ەمەس.

ءبىر تارتار قۇمالاق (كوتىبار باتىردىڭ ءبىرتارتارى). جاۋگەرشىلىك زاماندا قۇمالاقتى ۇشكە ءبولىپ جاتپاي تەك ەكىگە جارىپ، وڭ قول جاقتاعى بولىكتى تورتكە بولەدى ەكەن. ەگەر سوڭىندا ءبىر سان قالسا، وندا جورىققا اتتانادى، ال ەكى سان قالسا جورىققا شىقپايدى.

شاشپا قۇمالاق، اسىعىستا ولاردى مۇشەلەپ جاتپاي، ەسىكتەن تورگە دەيىن شاشىپ جىبەرەدى ەكەن. بىراق مۇنى كوبى ىستەمەپتى، ويتكەنى ابدەن دايىنداعان قۇمالاقتى قايداسىن دەپ ىزدەپ جاتۋدى قيىنسىنعان.

نەگىزى قۇمالاق جونىندە كوپ سوزدەر بار. مىسالى، قۇمالاق قاباعى – ياعني وڭ جانە سول قول جاعىنداعى ءبىرىنشى جانە ءۇشىنشى مۇشەلەرى.

قىسقارتا ايتساق قۇمالاقتىڭ باسىنداعى وڭ جاقتاعىسى «وڭ قاباق»، «وڭ شەكە»، سول جاعى «سول قاباق»، «جاۋ شەكە»، «دۇشپان باسى» اتالادى. ودان ءارى تاستىڭ از نە كوپ تۇسۋىنە وراي كەلگەن ادامعا جورامال جاسالادى. ونىڭ دا سىرى كوپ.

وڭ قاباعى جارىلۋ – قۇمالاقتىڭ مۇشەلەرىنە قاراي ءبىر قۇمالاقتان ءتۇسۋى.

ونى – تالايى جوعارى، ياعني دۇشپاننان مەرەيى ۇستەم دەيدى.

وڭ قاباق قارىسۋ – وڭ شەكەگە ەكى تالدان كەلسە قۇمالاق تارتتىرعان كىسى اشۋلانىپ كەلگەن، ۇيدە ۇرىس بولعان.

وڭ قاباق تارتۋ – وڭ قاباققا ءۇش تال بولسا ءبارى دە ورنىندا، باقىتتى، دۇرىس ءومىر سۇرە بەرۋگە بولادى.

وڭ قاباعى قاتۋ – وڭ شەكەگە ءتورت قۇمالاق ورنالاسادى.

دۇشپان باسى – قۇمالاقتىڭ سول جاق شەكەگە ءبىر تال نە ءۇش تال بولىپ ءتۇسۋى. وندا دۇشپان مىقتى.

وسى ايتىپ جاتقان نارسەنىڭ بارىندە قۇمالاق اتاۋلارى وتە كوپ. ونى تەك يگەرىپ قانا ءبىلۋ كەرەك.

مىسالى قۇمالاق ماڭدايى – ورتاسى دەسە، ماڭدايى قارىسى قۇمالاق تارتىسىنىڭ ماڭدايىنا ەكى تال قۇمالاقتىڭ ءبولىنۋى. وندايدا اۋىر وي قيناپ جۇرەدى، الدىندا كەدەرگى بار دەگەندى بىلدىرەدى.

ماڭدايى اشىق – ءۇش تالداپ مۇشەلەۋ، كوڭىلى حوش.

ماڭدايى جابىق – ءتورت تالدان مۇشەلەنۋى،- بولاشاعى قيىنداۋ، كومەك كەرەك دەگەندى بىلدىرەدى.

قۇمالاق بۇيرەگى – وڭ قول جانە سول قول جاعىنداعى مۇشەلەرى، ەگەر ەكى جاق بىردەي بولسا اعايىن-تۋىسقاندارىنىڭ بىرلىگىن بالگەر پاراساتتى تۇردە اڭگىمەلەپ، ىنتىماققا مەڭزەۋ كەرەك.

اش بۇيرەك – وڭ بۇيىرىنە ءبىر تال قۇمالاق كەلۋى، ءۇمىتىڭ قينالساڭ دا اشىلادى دەگەن ءسوز.

ەندى وڭ بۇيرەك توق – اش بۇيىردەن قادالۋ، قۇمالاق جۇرەگى، جۇرەگى ءسۇيىنىشتى دەگەن بار. جۇرەگى كۇپتى – دەگەنگە قۇمالاق جۇرەگىنە ەكى نە ءتورت قۇمالاق بولىنەدى. كوبىنە بۇل اۋىر ويلى ادامدارعا تۇسەدى.

قۇمالاق بوساعاسىندا – بۇل دا ەرەكشە نارسە.

وڭ بوساعاسى بەرىك – قۇمالاقتىڭ وڭ بوساعاعا ەكى نە ءتورت تالداپ كەلۋى. وندا ءۇي-ءىشىڭ امان بولادى، اۋرۋ-سىرقاۋدان ساۋسىن. ازىرشە جولاۋشى جۇرمەيسىڭ.

قۇيىسقانى بەرىك دەپ – ەكى بوساعاعا تەڭ ءبولىنۋىن ايتادى.

ال قۇيىسقانى كوتەرىلۋى – سول بوساعاعا كوپ جينالسا جول جۇرەسىڭ، تىنىمسىز بولاسىن دەيدى.

قۇمالاق باسى – شارشىسىنىڭ كولدەنەڭنەن ەڭ ءبىرىنشى ءۇش مۇشەسى. جۇپ نە داق بولسا ءبارى وڭدى.

پەشەنەسى بەستەن ءتۇسۋ – قۇمالاقتىڭ قوس قاباعىن ءبىر-ەكى تالداپ جانە ماڭدايىنا ءبىر تالداپ، ياعني بەس قۇمالاق ءتۇسۋى. وندايدا ەكى ەزۋىڭ قۇلاعىڭدا.

پايعامباردىڭ قارا قاسقاسى – بۇل قۇمالاقتىڭ كوس شەكەگە ءبىر-ءبىر تالدان جانە ماڭدايعا ءۇش تال بولىپ ءبولىنۋى. قۇمالاق سانىنىڭ جالپى سانى بەس. بۇل قۇمالاق ءوزىنىڭ دارەجەسى جاعىنان – «اپشاس الىپپەن» تەڭ سانالادى. اشپاي دوعارا قويۋعا بولادى. ءبارى دە – «وو، كەرەمەت»

ءۇي تۇيىق – بۇل قۇمالاقتىڭ قوس شەكەگە ءۇش-ۇشتەن، ماڭدايعا ەكى تال بولىپ، قۇمالاق باسىنا جالپى سانى سەگىز تال قۇمالاقتىڭ ءبولىنۋى. وندايدا سارى ۋايىم، ەسەڭگىرەپ جۇرگەنى ايتىلادى.

اشپاس ءالىپ (قارت قۇمالاق) – قۇمالاق باسىنىڭ ءار مۇشەسىنە ءۇش-ۇشتەن «اشپاس ءالىپ» تۇسسە، جورامالشى قۇمالاقتى ارى قاراي تارتپاي، «ءبارى جاكسى بولادى» دەپ جيناپ الادى.

قۇمالاق جۇرەگى، قۇمالاقتىڭ كەسە ءتۇسۋى.

قۇمالاق وكشەسى – ونىڭ جايىلىپ ءتۇسۋى.

ورازانىڭ ون ەكى قۇمالاعى – وڭ قاناتى سياقتى اتاۋلارى كوپ. بۇل قۇمالاق اياعىنىڭ ءاربىر مۇشەسىنە ءتورت-تورتتەن ون ەكى قۇمالاقتىڭ جىكتەلۋى. بۇل كەز-كەلگەن ادامعا تۇسپەيدى. ارقاشاندا جولى اشىق دەگەن ءسوز.

البارى – جەتىسكەننىڭ جەتەۋى، وڭ قاناتقا جەتەۋدەن، ويىڭداعى بولۋ. وڭ قاناتقا ون مۇشەدەن، قۇمالاقتىڭ وزەگىندە ورتاڭعى ءۇش مۇشەسىنىڭ اتالۋىمەن، جول باس، سول قاناتى، وڭ كەز، سول كەز، توعىسۋ، قوس تابان، شاڭ تيمەس، جەتى ءالىپ سياقتى بولىپ ورنەكتەلە بەرەدى.

سوناۋ ىقىلىم زاماندا تەلەديدار، تەلەفون جوق كەزدە قازاقتىڭ ۇلانعايىر دالاسىن مەكەن ەتكەن باتسىرلار وسىنداي جورامالدار جاساي بەرگەن عوي.

مىسالى توعىز قۇمالاقتىڭ اريفمەتيكاسى نەگە تۇرادى. سالت-ءداستۇردى ايتپاي-اق قويايىن

ال ەندى جورامال جاساۋدىڭ ءبىر ءتۇرى قۇمالاق بۇگىنگى زامانعا جەتىپ وتىر. ول ءبىر ەمەس ۇشكە دەيىن اشىلادى، جانە ول ادامنىڭ وي جۇيەسىندە قورتىلادى. مۇنىڭ ءبارى دە جاقسىلىققا باعىشتالۋى كەرەك، كەلگەن ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىن ورنىقتىرۋ دا قاجەت.

ءبارىڭىز دە بىلەتىن شىعارسىز، بىرىندە ات قورجىنىنداعى جىلان شاعۋعا از ۋاقىت قالعاندا ونى قۇمالاقشى قۇتقارمادى ما. ارينە، ءبارى دە اڭىز دەرسىز، بىراق اڭىزدىڭ دا اقيقاتى بار ەكەنى ءسوزسىز. مەن بۇل ماقالامدا جاڭاعى ايتقانداي عالىم ت.مىشتايۇلىنىڭ جازباسىن پايدالاندىم جانە ءوزىمنىڭ اتا-بابادان قالعان تۇيسىگىمدى بىرگە ءورىپ وتىردىم.

بۇل بۇگىنگى ۇرپاققا قىرىق ءبىر قۇمالاقتى ۇيرەتۋ ەمەس تەك قىزىل قانىمىز تەكتەس بولعان ۇلى حالقىمىزدىڭ وسىندايدا ىندەتى بار ەكەندىگىن سەزدىرۋ ەدى.

سونىمەن قىرىق ءبىر قۇمالاقتى دا ەسكە الا جۇرگەن ماقۇل-اۋ دەيمىز.