(31 mamyr saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künıne orai)
Äŋgımenı berıden bastasaq. Erteden Altaidyŋ Köktoǧaiyn mekendegen Abaq Kereidıŋ Sarbas auylynan talai el aǧalary şyqqan. Solardyŋ qatarynda, Chin patşasynyŋ aldyna baraǧan Sarmyrza, kereidıŋ biı Jarylǧap, Böke batyrmen bırge el bastaǧan Qabanyda jatqyzamyz. Osy adamdardyŋ maŋynda jürıp el ısıne aralasqan, bır ortada tuyp-ösken adamdardyŋ bırı Joldasbai Bekbergenūly bolatyn. Būl kısı turaly el auzynan jetken äŋgımelerde belgılı ǧūlama, abyz Aqyt Ülımjıūlymen jaqyn joldas bolǧany aitylady. Joldasbai atamyzdyŋ qabırı, qazırgı Köktoǧaidyŋ Sartoǧaidaǧy Qaratüıŋke qystaǧynyŋ maŋyndaǧy Sarbas ruynyŋ qorymynda jatqandyǧy 2023 jyly anyqtaldy. Joldasbaidyŋ ızın Qabimolda, Qalilolla atty ekı ūly, Zämzam dai jalǧyz qyzy jalǧastyrady. Qabimolda jūrttan oza tuǧan bılımdı, ädıl adam eken. Dıni sauaty jetık bolǧan soŋ Sarbas ruynyŋ moldasy, ärı Sarbastyŋ täijısı Buratai Beldemşeūlynyŋ hatşysy bolyp, arasynda dau-damaidy da şeşıp otyrǧan. Arǧymbek Apaşbaiūlynyŋ jyrynda:
«Täijı Qabdolla balasy Burataidyŋ,
Şolpany qasyndaǧy tuǧan aidyŋ.
Molda Qobdyş, Qabimolda – pırädarlar,
Mysaly jürısındei jorǧa taidyŋ» - dep suretteledı.
ALǦAŞQY ZOBALAŊ
1930 jyldary Qabimolda Joldasbaiūly Sartoǧaida jūt bolyp mal qyrylyp, el yǧysyp jaiylym ızdep, Altaidyŋ Qobda betıne köşıp barady. Qalilolla atamyz qalyp qoiady.
Sol kezdegı Moŋǧoliiadaǧy kommunistık jüienıŋ ozbyr saiasaty negızınde Qabimolda Joldasbaiūly 1937 jyly mausym aiynyŋ 10-17 aralyǧynda Qūjyrty-Būlǧynnyŋ Bazarqūl-Tailaq sūmynda ūstalady. (Būl turaly Sūraǧan Rahmetūly «Qūjyrty qūrbandary» derektı eŋbegınde jazǧan). Bır jyldan keiın 1938 jyly tamyz aiynyŋ 19 künı Ūlanbatorda dın adamy jäne «japon tyŋşylary ūiymyna qyzmet etken» degen jalamen atyldy. Baian-Ölgeidıŋ, sol kezdegı Qūjyrty, qazırgı Būlǧyn sūmy Qytaimen şekaralas ornalasqandyqtan qyzyl ükımet tarapynan erekşe qysymǧa ūşyrap, quǧyn-sürgın qatty jüredı. Tek sol sūmnan 430-dan astam adam jalǧan aiyppen, eş sebepsız atylǧan eken. Repressiia odan ary jalǧasyn tauyp, 1940 jyly säuır aiynyŋ 9 künı Külmeshan Qabimoldaūly qolǧa alynyp, Qobdanyŋ tas türmesınde bır jyl jatyp, 1941 jyly «Qytaiǧa qaşuǧa daiyndalyp jür» degen jalamen 5 jyl 6 aiǧa Ūlanbator türmesıne qamalady. Baimūrat Aqynūly jazyp alǧan auyzşa derekterde atamyzben bırge ūstalǧan Jäkulä qarttyŋ aituynşa 1940 jyly jazǧa taman Qamza, Külmesqan, Jäkulä üşeuı sauda korporativ järmeŋkesıne baruǧa daiyndyq körıp attaryn taǧalap, kölıgın sailap, qamdanyp otyrǧanda «qatyn-balasyn alyp Qytaiǧa qaşqaly otyr» dep sekem alǧan ışkı ıster adamdary, bırden ūstalǧan eken. Tergeu izoliatorynda bır jyl qinap, olarǧa «qytaiǧa qaşqaly jatyrmyz» dep ötırık moiyndatyp, tüsınıkteme alǧan. (Moŋǧoliiadaǧy kommunistık quǧyn-sürgın turaly qalam terbep jürgen aǧalarym: Sūraǧan Rahmetūly, Beken Qairatūly, Baimūrat Aqynūly aǧalaryma äulet atynan alǧys bıldıremız).
TAŊJARYQ JOLDYŪLY MEN BIR TÜRMEDE JATQAN ÄLIMHAN
Būl joly Qytaiǧa ketken Külmeshannyŋ aǧasy Älımhan, sol jaqta ūstalyp, Ürımjı türmesıne qamalady. Abaqtyda belgılı aqyn Taŋjaryq Joldyūlymen bır kamerada jatyp, Älımhannyŋ atanyŋ aituymen T.Joldyūly jazyp alǧan: «Älımhannyŋ jyry» atty öleŋ düniege keledı. Onda türme jaǧdaiy, Älımhannyŋ arttaǧy elıne, tuystarna saǧynyşy aitylady. Jyr-öleŋ 1944 jyly Ürımjı türmesınde jazylǧan. Jyr:
«Siyndym bır özıŋe qūdıret kerım,
Altaidyŋ keŋ dalasy-tuǧan jerım.
El-jūrtym, äke-şeşem, qatyn-balam,
Maŋdaidan oilaǧanda aǧar terım.
Senderdı tırşılıkte körerme ekem,
Qairan jūrt, ua, däriǧa, qairan elım!» - dep bastalady.
MOŊǦOLİIаDAN ŞEKARASYNA ÖTIP, OSPAN ÄSKERINE QOSYLU
1946 jyly Älımhan men Külmeshan jazalaryn ötep, üilerıne qaityp keledı. Kommmunistık jüienıŋ aman qaldyrmaitynyn äbden közı jetken aǧaiyndylar, Qytaiǧa ötuge bel buyp, daiyndalady. 1947 jyly jaz aiynda bır tünnıŋ ışınde aǧaiyndylar: Älımhan, Külmeshan, Töleuhan otbasylaryn alyp, mal-mülkın tastap, kärı şeşelerın ala jürıp, şekara asyp Qytaiǧa ötıp, Qaptyqtaǧy Ospan batyr auylyna qosylady. Köşudıŋ basty sebebı, Moŋǧoliiadaǧy kommunistık jüienıŋ qysymy men dınge, dästürge qarsy saiasaty boldy. Jetkızuşılerdıŋ äŋgımesıne qaraǧanda bır tünnıŋ ışınde maŋaidaǧy auyldardyŋ eŋ jüirık jylqylaryn taŋdap, keibıreuın sūrap alsa keibırın örısten alyp, mūzdai qarulanyp, jylqynyŋ tūiaǧyna qūrym kigız orap, eşkımge aitpai, u-şu şyǧarmai bır tünnıŋ ışınde Altai asqan. El tek kigız üidıŋ tüŋlıgı aşylmai, tütın şyqpai tūrǧannan bılgen eken. Melkeitımen asyp, Baiangoldyŋ Maŋdai degen saiyn örlep asu asyp, Saqty jazyǧyna jetkende bır attyŋ belı üzılıp öledı. Jüz jasqa jaqyndap qalǧan kärı şeşesın keregege bölep, aldyna öŋgerıp alady. Taŋ ata eşkımnıŋ közıne tüspei, Qūrymty arqyly şegaradan ötıp ketedı. Maly, dünie-mülkı ornynda qaldy. Ketudegı maqsattyŋ endı bırı mal üşın emes, ūrpaq amandyǧy üşın edı. Kommunisttık jüienıŋ dın men ruhaniiatqa qarsy saiasatynan ūrpaqty araşalau bolatyn. 1930 jyldardaǧy Moŋǧoliiadaǧy saiasi quǧyn-sürgınıŋ basty sebepterınıŋ bırıde dıni-ziialy qauymdy qūrtu boldy. Osyǧan orai, «Ülkenderge kelgen tyqyr özderınde jetpei qoimaitynyn» jaqsy tüsıngen aǧaiyndylar köşuge täuekel ettı. Ol kezde Şyŋjaŋ bilıgıde aumaly-tökpelı jaǧdaida bolatyn. Bostandyq aŋsaǧan qazaq tardy, Ospan batyr bastaǧan azattyq aŋsauşylar eleŋ etkızbei qoimady. Bır ümıt baryna senımdı boldy. Osylaişa Älımhan, Külmeshandar da Ospan batyrdyŋ maŋynda şoǧyrlanǧan qazaq auyldarymen bırge bolady. Batyrdyŋ aǧaiyndylarǧa degen yqylasy men senımı mol edı. Inılerı Töleuhan Qabimoldaūly äskerde bolǧan, soǧys taktikasyn bıletın ärı mergen adam. Ospan äskerınde jürıp 1947 jyly oqqa ūşyp şahid bolady. El ürıkken zamanda bızdıŋ auyl bırde Ospan elımen bırge, keide bölek jürıp 1951 jyly Gansudyŋ Qaiyz degen jerıne keledı. Ospan batyr, ūstalardan bır-ekı ai būryn Külmesqannyŋ üiıne aranaiy tüsıp, äŋgıme-düken qūrǧanyn, sol kezde qonaqtardyŋ qolyna su qūiyp jürgen 15-16 jastaǧy marqūm äkem Tölegen Külmesqanūly aityp otyratyn edı.
ÄLIMHAN MEN KÜLMESHANNYŊ EKINŞI RET ŪSTALUY
1951 jyly Ospan batyr ūstalǧan soŋ, Gansu-Chiŋhaidaǧy qazaqtardy bırıktırıp 1954 jyly 27 säuırde Aqsai Qazaq Avtonomiialy audanyn qūrady. Aǧaiyndy Älımhan men Külmeshan 1958 jyly säuırdıŋ 15 künı QHR Gansu provinsiiasy Aqsai qazaq avt.audanynda tūtqyndalyp, Qytai kommunistık ükımetı Moŋǧol Halyq Respublikasyna tapsyrady. Qytaida «halyq jauy» dep ūstalǧan aǧaiyndylardy, Moŋǧoliiada «Şekara būzyp öttı» degen aiyppen, 15 jylǧa ükım kesılıp, Ūlanbator türmesınde qamaidy. Būl turaly Chuluunbatyn Altangereldıŋ «Mongolyn baruun hiazgaar, tüünii hamgaalalt» atty eŋbegınde: «Alimishan, Hulimishan, Ahathan» atty adamdardyŋ şekara būzyp, sol üşın jazalanǧandary jaiynda aitylady. Sol kezderı Aqsai audanynda qystaq hatşysy bolyp jūmys ıstegen jasy 95-ke kelgen Dälelhan aqsaqal: «Keşke jaqyn jiyn bar dedı. Jiynǧa jinaldyq. Güŋ sünjaŋ degen saqşyn bastyǧy sol jariialady Älımqan, Külmesqan päŋgımıŋ (halyq jauy) qolǧa aldyq dep. Sodan ary Duqanǧa (Dūŋhuan qala) aparyp ary syrt mūŋǧylǧa ötkızıp berıptı» dep sol kezdegı oqiǧany baiandap aityp berdı. 1958 jyly Älımhan Ūlanbatorda atylady. Külmeshandy 1965 jyly bır jaǧynan jasy kelgenıne bailanysty, ekınşı jaǧynan Mūqtarqan Mädeiūly men jūbaiy Käiken Qabdyraşqyzy atty erlı-zaiypty kısılerdıŋ kepıl boluymen üi qamaq negızınde türmeden şyǧarady. Aqyn Zūqai Şärbaqynūlynyŋ aituynşa: Külmesqan sol kezdegı Moŋǧoliianyŋ Ūly huralynyŋ bastyǧy Jamsarangiin Sambuumen jolyqtyruǧa mümkınşılık jasaidy. J. Sambuǧa K.Qabimoldaūly özınıŋ jazasyn ötep şyqqanyn jäne ekı ötınışı bar ekenın aitady. Bırınşısı, moŋǧol azamaty retınde qala beru jäne Qytaida qalaǧan balalaryn Moŋǧoliiaǧa aldyrtu; Ekınşısı Qytaiǧa balalarynyŋ qolyna barudyŋ jolyn qarastyru mäselesı bolady. J. Sambuu Qytai elşılıgıne habarlasady. Gotov degen Ūly huruldyŋ hatşysyn şaqyrtyp, Beijıŋdegı Qytaidyŋ kommunistık partiiasy basşysymen söilesedı. Qytai kompartiia basşysy artyq adam keregı joq ekenın jäne balalarynyŋ türmede jazasyn ötep jatqanyn, jıbermeitının habarlaidy. J. Sambuu Atamyzǧa qoldan kelgen barlyq kömektı jasaitynyn jäne Moŋǧoliiada qala tūryp, ekı el arasy jaqsarǧanyn küte tūrudy ūsynady. Tūratyn jerı bar ma ekenın sūraǧanda Ölgeidegı Zamzam atty qaryndastarynyŋ qolynda tūratynyn aitady. J. Sambuu hatşy Gotovqa Syrtqy ıster ministrlıgıne Külmeshanǧa kömekke 1 500 tögrög berudı mındettegen hat jaz dep būiyrady. Atamyz Syrtqy Ister ministrlıgı konsulynan 1500 aqşa alyp, ūşaqpen Ölgeige baryp qaryndastarynyŋ qolynda tūrady. 1968 jyly sol jaqta auyrudan köz jūmady. Balalaryn bır köre almai ketken atamyzdyŋ soŋynan «Külmeshan Qabimoldaūlynyŋ mūŋ tolǧauy» atty saǧynyş öleŋderı qalady.
QYTAIDA QALǦAN BALALARDYŊ TAǦDYRY
1958 jyly säuırdıŋ 15-ı künı Älımhan men Külmeshan QHR Gansu provinsiiasy Aqsai qazaq avt.audanynda tūtqyndalǧannan soŋ «halyq jaularynyŋ qaldyqtaryn qūrtu saiasaty» jüredı. Būl tızımge Älımhan men Külmeshannyŋ äielderı, balalary, kelınderı kırdı. Nätijesınde 1958 jyly üşınşı qystaqtan Dalaiqan Älımhanūly, Qūmaş Külmeshanūly, Qabdyraş Külmeshanūly, Halyq Külmeshanūly, Külmeshan bäibışesı Dariǧa Jalbaqqyzy, Äbdıǧapar Külmeshanūly ūstalady. Jalpy audan boiynşa ūstalǧan adam – 29. Qūmaş Külmeshanūly tüzetu lagerınde jūmysta jürıp qaitys bolady. 1964 jyly Hamit Külmeshanūly 20 jylǧa, Äbdıǧappar Külmeshanūly 15 jylǧa, aidauǧa ketedı. 1968 jyly bırınşı auyldan: Tölegen Külmeshanūly, Qabylhaq Külmeshanūly ūstalady. Būlardyŋ köbı Gansu ölkesı Tianju qalasynda ornalasqan tüzetu lagerıne jıberıledı. Aǧaiyndylardyŋ ışınde tırı kelgenderı: Qabdyraş Külmeshanūly, Äbdıǧapar Külmeshanūly, Tölegen Külmeshanūly, Qabylhaq Külmeshanūly boldy. Türmege ketpei qalǧan ūl-qyzdar men kelınder jergılıktı belsendılerdıŋ qysymyna ūşyrady. 1958-1978 jyldar aralyǧynda ekı atadan ūrpaq jalǧaspady. Tek 1976 jyly Qytai kommunistık partiiasynyŋ töraǧasy Mauo Zedun ölgen keiın ǧana jaǧdailary dūrystalyp, bır-bır bırın körıp qarailasuǧa jaǧdailary jetıp, qaita oŋala bastaidy.
QYTAI TÜRMESINEN 2 RET QAZAQSTANǦA KELGEN
1958 jyly 15 säuırde äulet basyna qaraly kün tulǧanda qyzyl ükımet adamdary üige kelıp Qūmaş Külmeshanūly men Hamit Külmeshanūlynyŋ myltyǧyn almaqşy bolady. Sol kezde üide bolǧan Halyq Külmeshanūly «myltyq bermeimın» dep qarsylasqany üşın qylmysker dep sanalyp, ūstalady. H. Külmeshanūly 1958 jyly tüzetu lagerıne barady. 1960 jyly ebın tauyp lagerden qaşyp şyǧyp, Qazaqstandy betke ūstap, qorǧastaǧy Sairan köl arqyly salmen aǧyp ötedı. Kölden şyqqan jerınde şekaraşylarǧa ūstalyp olar kerı qaitarady. Ürımjı türmesındegı auyr qylmyskerlerdı qamaityn kamerada, aiaq-qolyndaǧy kısen alynbastan, tört jyl qamalady. Tek 1966 jyly közqarasy tüzeldı, endı eşqaida qaşpaidy degen nietpen kısennen bosatyp, türmenıŋ biık dualmen qorşalǧan aşyq aulasyna bols jıberedı. Taza auada bır-ekı kün sergıp, äljiyp alǧan soŋ, oraily sättı paidalanyp, türmenıŋ biık dualynan asyp tüsıp ekınşı retkı saiahatyn jalǧastyrady. Būl jolyda būrynǧy barǧan jolymen Qazaqstandy betke alady. Alaida artynan ekı quǧynşy tüsıp ūstalyp qalady. Qaitadan aidap kele jatqan jerınde yŋǧaily sättı tauyp, ekeuınde jaiǧastyryp, bır aǧaşqa bailap tastap, attarymen kerek zattaryn alyp, Sairan kölıne bet alady. Üş-tört künde ormanda aǧaş kesıp sal jasap daiyndalyp, şeakaradan jüzıp ötedı. Osy rette taǧyda Qazaqstan şekaraşylaryna ūstalady. Alǧan betınen qaitpaǧan Halyq atamyz şekaraşylarǧa: «kerı qaitarsaŋdar bärıbır öltıredı, atsaŋdar osy jerde atyp tastaŋdar, ölsem qazaq topyraǧynda öleiın» degen eken. Bır jaǧynan qazaq şekaraşylarynyŋ bauyrmaşyldyǧy, ekınşı jaǧynan keŋes-qytai şekara aralyq daudyŋ tuyna bailanysty, kerı qaitarmai Mardoviia respublikasyndaŋy tüzetu lagerıne 1 jylǧa jıberedı. Ol jerde Ramazan degen qazaqpen dos bolyp, sol kısınıŋ nūsqauymen Jambyl oblysy Şuǧa keledı. Atamyz qazırde Qazaq ordasynyŋ tuy köterılgen öŋırde baqytty ömır keşıp jatar.
ÜŞINŞI KÖŞ
1978 jyly Qytaida saiasat bırşama tynyştalyp, ekı ata ūrpaqtarynyŋ jaǧdailary tüzele bastaidy. Üilenbegender üilı bolyp, azda bolsa erkındık ornaidy. Osy kezden bastap äulet ülkenderı basqa jerge köşudı oilap jer şala bastady. Şiŋjaŋnyn barlyq aimaqtarynda halyq tyǧyz ornalasqan. Ükımet köşugede rūqsat bermeitın edı. Qonysy keŋ otyruǧa yŋǧaily jer tappady. Degenmen, sol kezdegı Keŋester qūramyndaǧy Qazaqstanǧa tübınde barudy maqsat tūtty. 1989 jyly Aqsaidyŋ audanynyŋ Qaiyz degen jerınde audan deŋgeiınde saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary bolǧan bır äulettıŋ ūrpaqtaryna arnap ülken as berıledı. Habar oşarsyz ketken Halyq Külmeshanūly, «öldıge sanalyp» janazasy şyǧarylady. 1990 jyly aiaq astynan kütpegen jaǧdai oryn alady. Öldıge sanalǧan Halyq Külmeshanūlynan hat keledı. Būl äulet üşın öte quanyşty jaǧdai jäne ülken mümkındık boldy. 1991 jyly 16 jeltoqsanda elımızdyŋ egemendık düniege kelıp, qazaqtyŋ jas memleketı qalyptasty. Būl jaŋalyq Aqsai qazaqtarynyŋ qiialynyŋ şyndyqqa ainaluyna negız boldy. Aqsai qazaqtarynyŋ QR Prezidentıne jazǧan hatyda qazır arhivte saqtauly tūr. 1991 jyly Qaraşa aiynda Tölegen men Qabylqaq Külmeshanūldary, Mükei Hamitūly Qazaqstanǧa kelıp 45 kün jürıp, täuekel dep köşuge bel bailady. Osylai Qazaqstan Respublikasyna alǧaşqy köş jolǧa şyǧady. Qazırde Aqsai qazaqtary Qazaqstannyŋ är öŋrlerınde tūryp jatyr. Al aǧaiyndy Älımhan men Külmeshannyŋ ūrpaqtary tügelımen tarihi otanyna oraldy.
Qajymūrat Tölegenūly
