(31 mamyr saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúnine oraı)
Áńgimeni beriden bastasaq. Erteden Altaıdyń Kóktoǵaıyn mekendegen Abaq Kereıdiń Sarbas aýylynan talaı el aǵalary shyqqan. Solardyń qatarynda, Chın patshasynyń aldyna baraǵan Sarmyrza, kereıdiń bıi Jarylǵap, Bóke batyrmen birge el bastaǵan Qabanyda jatqyzamyz. Osy adamdardyń mańynda júrip el isine aralasqan, bir ortada týyp-ósken adamdardyń biri Joldasbaı Bekbergenuly bolatyn. Bul kisi týraly el aýzynan jetken áńgimelerde belgili ǵulama, abyz Aqyt Úlimjiulymen jaqyn joldas bolǵany aıtylady. Joldasbaı atamyzdyń qabiri, qazirgi Kóktoǵaıdyń Sartoǵaıdaǵy Qaratúińke qystaǵynyń mańyndaǵy Sarbas rýynyń qorymynda jatqandyǵy 2023 jyly anyqtaldy. Joldasbaıdyń izin Qabımolda, Qalılolla atty eki uly, Zámzam daı jalǵyz qyzy jalǵastyrady. Qabımolda jurttan oza týǵan bilimdi, ádil adam eken. Dinı saýaty jetik bolǵan soń Sarbas rýynyń moldasy, ári Sarbastyń táıjisi Býrataı Beldemsheulynyń hatshysy bolyp, arasynda daý-damaıdy da sheship otyrǵan. Arǵymbek Apashbaıulynyń jyrynda:
«Táıji Qabdolla balasy Býrataıdyń,
Sholpany qasyndaǵy týǵan aıdyń.
Molda Qobdysh, Qabımolda – pirádarlar,
Mysaly júrisindeı jorǵa taıdyń» - dep sýretteledi.
ALǴAShQY ZOBALAŃ
1930 jyldary Qabımolda Joldasbaıuly Sartoǵaıda jut bolyp mal qyrylyp, el yǵysyp jaıylym izdep, Altaıdyń Qobda betine kóship barady. Qalılolla atamyz qalyp qoıady.
Sol kezdegi Mońǵolııadaǵy kommýnıstik júıeniń ozbyr saıasaty negizinde Qabımolda Joldasbaıuly 1937 jyly maýsym aıynyń 10-17 aralyǵynda Qujyrty-Bulǵynnyń Bazarqul-Taılaq sumynda ustalady. (Bul týraly Suraǵan Rahmetuly «Qujyrty qurbandary» derekti eńbeginde jazǵan). Bir jyldan keıin 1938 jyly tamyz aıynyń 19 kúni Ulanbatorda din adamy jáne «japon tyńshylary uıymyna qyzmet etken» degen jalamen atyldy. Baıan-Ólgeıdiń, sol kezdegi Qujyrty, qazirgi Bulǵyn sumy Qytaımen shekaralas ornalasqandyqtan qyzyl úkimet tarapynan erekshe qysymǵa ushyrap, qýǵyn-súrgin qatty júredi. Tek sol sumnan 430-dan astam adam jalǵan aıyppen, esh sebepsiz atylǵan eken. Repressııa odan ary jalǵasyn taýyp, 1940 jyly sáýir aıynyń 9 kúni Kúlmeshan Qabımoldauly qolǵa alynyp, Qobdanyń tas túrmesinde bir jyl jatyp, 1941 jyly «Qytaıǵa qashýǵa daıyndalyp júr» degen jalamen 5 jyl 6 aıǵa Ulanbator túrmesine qamalady. Baımurat Aqynuly jazyp alǵan aýyzsha derekterde atamyzben birge ustalǵan Jákýlá qarttyń aıtýynsha 1940 jyly jazǵa taman Qamza, Kúlmesqan, Jákýlá úsheýi saýda korporatıv jármeńkesine barýǵa daıyndyq kórip attaryn taǵalap, kóligin saılap, qamdanyp otyrǵanda «qatyn-balasyn alyp Qytaıǵa qashqaly otyr» dep sekem alǵan ishki ister adamdary, birden ustalǵan eken. Tergeý ızolıatorynda bir jyl qınap, olarǵa «qytaıǵa qashqaly jatyrmyz» dep ótirik moıyndatyp, túsinikteme alǵan. (Mońǵolııadaǵy kommýnıstik qýǵyn-súrgin týraly qalam terbep júrgen aǵalarym: Suraǵan Rahmetuly, Beken Qaıratuly, Baımurat Aqynuly aǵalaryma áýlet atynan alǵys bildiremiz).
TAŃJARYQ JOLDYULY MEN BIR TÚRMEDE JATQAN ÁLIMHAN
Bul joly Qytaıǵa ketken Kúlmeshannyń aǵasy Álimhan, sol jaqta ustalyp, Úrimji túrmesine qamalady. Abaqtyda belgili aqyn Tańjaryq Joldyulymen bir kamerada jatyp, Álimhannyń atanyń aıtýymen T.Joldyuly jazyp alǵan: «Álimhannyń jyry» atty óleń dúnıege keledi. Onda túrme jaǵdaıy, Álimhannyń arttaǵy eline, týystarna saǵynyshy aıtylady. Jyr-óleń 1944 jyly Úrimji túrmesinde jazylǵan. Jyr:
«Sıyndym bir ózińe qudiret kerim,
Altaıdyń keń dalasy-týǵan jerim.
El-jurtym, áke-sheshem, qatyn-balam,
Mańdaıdan oılaǵanda aǵar terim.
Senderdi tirshilikte kórerme ekem,
Qaıran jurt, ýa, dárıǵa, qaıran elim!» - dep bastalady.
MOŃǴOLIIaDAN ShEKARASYNA ÓTIP, OSPAN ÁSKERINE QOSYLÝ
1946 jyly Álimhan men Kúlmeshan jazalaryn ótep, úılerine qaıtyp keledi. Kommmýnıstik júıeniń aman qaldyrmaıtynyn ábden kózi jetken aǵaıyndylar, Qytaıǵa ótýge bel býyp, daıyndalady. 1947 jyly jaz aıynda bir túnniń ishinde aǵaıyndylar: Álimhan, Kúlmeshan, Tóleýhan otbasylaryn alyp, mal-múlkin tastap, kári sheshelerin ala júrip, shekara asyp Qytaıǵa ótip, Qaptyqtaǵy Ospan batyr aýylyna qosylady. Kóshýdiń basty sebebi, Mońǵolııadaǵy kommýnıstik júıeniń qysymy men dinge, dástúrge qarsy saıasaty boldy. Jetkizýshilerdiń áńgimesine qaraǵanda bir túnniń ishinde mańaıdaǵy aýyldardyń eń júırik jylqylaryn tańdap, keıbireýin surap alsa keıbirin óristen alyp, muzdaı qarýlanyp, jylqynyń tuıaǵyna qurym kıgiz orap, eshkimge aıtpaı, ý-shý shyǵarmaı bir túnniń ishinde Altaı asqan. El tek kıgiz úıdiń túńligi ashylmaı, tútin shyqpaı turǵannan bilgen eken. Melkeıtimen asyp, Baıangoldyń Mańdaı degen saıyn órlep asý asyp, Saqty jazyǵyna jetkende bir attyń beli úzilip óledi. Júz jasqa jaqyndap qalǵan kári sheshesin keregege bólep, aldyna óńgerip alady. Tań ata eshkimniń kózine túspeı, Qurymty arqyly shegaradan ótip ketedi. Maly, dúnıe-múlki ornynda qaldy. Ketýdegi maqsattyń endi biri mal úshin emes, urpaq amandyǵy úshin edi. Kommýnısttik júıeniń din men rýhanııatqa qarsy saıasatynan urpaqty arashalaý bolatyn. 1930 jyldardaǵy Mońǵolııadaǵy saıası qýǵyn-súrginiń basty sebepteriniń biride dinı-zııaly qaýymdy qurtý boldy. Osyǵan oraı, «Úlkenderge kelgen tyqyr ózderinde jetpeı qoımaıtynyn» jaqsy túsingen aǵaıyndylar kóshýge táýekel etti. Ol kezde Shyńjań bıligide aýmaly-tókpeli jaǵdaıda bolatyn. Bostandyq ańsaǵan qazaq tardy, Ospan batyr bastaǵan azattyq ańsaýshylar eleń etkizbeı qoımady. Bir úmit baryna senimdi boldy. Osylaısha Álimhan, Kúlmeshandar da Ospan batyrdyń mańynda shoǵyrlanǵan qazaq aýyldarymen birge bolady. Batyrdyń aǵaıyndylarǵa degen yqylasy men senimi mol edi. Inileri Tóleýhan Qabımoldauly áskerde bolǵan, soǵys taktıkasyn biletin ári mergen adam. Ospan áskerinde júrip 1947 jyly oqqa ushyp shahıd bolady. El úrikken zamanda bizdiń aýyl birde Ospan elimen birge, keıde bólek júrip 1951 jyly Gansýdyń Qaıyz degen jerine keledi. Ospan batyr, ustalardan bir-eki aı buryn Kúlmesqannyń úıine aranaıy túsip, áńgime-dúken qurǵanyn, sol kezde qonaqtardyń qolyna sý quıyp júrgen 15-16 jastaǵy marqum ákem Tólegen Kúlmesqanuly aıtyp otyratyn edi.
ÁLIMHAN MEN KÚLMESHANNYŃ EKINShI RET USTALÝY
1951 jyly Ospan batyr ustalǵan soń, Gansý-Chıńhaıdaǵy qazaqtardy biriktirip 1954 jyly 27 sáýirde Aqsaı Qazaq Avtonomııaly aýdanyn qurady. Aǵaıyndy Álimhan men Kúlmeshan 1958 jyly sáýirdiń 15 kúni QHR Gansý provınııasy Aqsaı qazaq avt.aýdanynda tutqyndalyp, Qytaı kommýnıstik úkimeti Mońǵol Halyq Respýblıkasyna tapsyrady. Qytaıda «halyq jaýy» dep ustalǵan aǵaıyndylardy, Mońǵolııada «Shekara buzyp ótti» degen aıyppen, 15 jylǵa úkim kesilip, Ulanbator túrmesinde qamaıdy. Bul týraly Chýlýýnbatyn Altangereldiń «Mongolyn barýýn hıazgaar, túúnıı hamgaalalt» atty eńbeginde: «Alımıshan, Hýlımıshan, Ahathan» atty adamdardyń shekara buzyp, sol úshin jazalanǵandary jaıynda aıtylady. Sol kezderi Aqsaı aýdanynda qystaq hatshysy bolyp jumys istegen jasy 95-ke kelgen Dálelhan aqsaqal: «Keshke jaqyn jıyn bar dedi. Jıynǵa jınaldyq. Gúń súnjań degen saqshyn bastyǵy sol jarııalady Álimqan, Kúlmesqan páńgimiń (halyq jaýy) qolǵa aldyq dep. Sodan ary Dýqanǵa (Duńhýan qala) aparyp ary syrt muńǵylǵa ótkizip beripti» dep sol kezdegi oqıǵany baıandap aıtyp berdi. 1958 jyly Álimhan Ulanbatorda atylady. Kúlmeshandy 1965 jyly bir jaǵynan jasy kelgenine baılanysty, ekinshi jaǵynan Muqtarqan Mádeıuly men jubaıy Káıken Qabdyrashqyzy atty erli-zaıypty kisilerdiń kepil bolýymen úı qamaq negizinde túrmeden shyǵarady. Aqyn Zuqaı Shárbaqynulynyń aıtýynsha: Kúlmesqan sol kezdegi Mońǵolııanyń Uly hýralynyń bastyǵy Jamsarangıın Sambýýmen jolyqtyrýǵa múmkinshilik jasaıdy. J. Sambýǵa K.Qabımoldauly óziniń jazasyn ótep shyqqanyn jáne eki ótinishi bar ekenin aıtady. Birinshisi, mońǵol azamaty retinde qala berý jáne Qytaıda qalaǵan balalaryn Mońǵolııaǵa aldyrtý; Ekinshisi Qytaıǵa balalarynyń qolyna barýdyń jolyn qarastyrý máselesi bolady. J. Sambýý Qytaı elshiligine habarlasady. Gotov degen Uly hýrýldyń hatshysyn shaqyrtyp, Beıjińdegi Qytaıdyń kommýnıstik partııasy basshysymen sóılesedi. Qytaı kompartııa basshysy artyq adam keregi joq ekenin jáne balalarynyń túrmede jazasyn ótep jatqanyn, jibermeıtinin habarlaıdy. J. Sambýý Atamyzǵa qoldan kelgen barlyq kómekti jasaıtynyn jáne Mońǵolııada qala turyp, eki el arasy jaqsarǵanyn kúte turýdy usynady. Turatyn jeri bar ma ekenin suraǵanda Ólgeıdegi Zamzam atty qaryndastarynyń qolynda turatynyn aıtady. J. Sambýý hatshy Gotovqa Syrtqy ister mınıstrligine Kúlmeshanǵa kómekke 1 500 tógróg berýdi mindettegen hat jaz dep buıyrady. Atamyz Syrtqy Ister mınıstrligi konsýlynan 1500 aqsha alyp, ushaqpen Ólgeıge baryp qaryndastarynyń qolynda turady. 1968 jyly sol jaqta aýyrýdan kóz jumady. Balalaryn bir kóre almaı ketken atamyzdyń sońynan «Kúlmeshan Qabımoldaulynyń muń tolǵaýy» atty saǵynysh óleńderi qalady.
QYTAIDA QALǴAN BALALARDYŃ TAǴDYRY
1958 jyly sáýirdiń 15-i kúni Álimhan men Kúlmeshan QHR Gansý provınııasy Aqsaı qazaq avt.aýdanynda tutqyndalǵannan soń «halyq jaýlarynyń qaldyqtaryn qurtý saıasaty» júredi. Bul tizimge Álimhan men Kúlmeshannyń áıelderi, balalary, kelinderi kirdi. Nátıjesinde 1958 jyly úshinshi qystaqtan Dalaıqan Álimhanuly, Qumash Kúlmeshanuly, Qabdyrash Kúlmeshanuly, Halyq Kúlmeshanuly, Kúlmeshan báıbishesi Darıǵa Jalbaqqyzy, Ábdiǵapar Kúlmeshanuly ustalady. Jalpy aýdan boıynsha ustalǵan adam – 29. Qumash Kúlmeshanuly túzetý lagerinde jumysta júrip qaıtys bolady. 1964 jyly Hamıt Kúlmeshanuly 20 jylǵa, Ábdiǵappar Kúlmeshanuly 15 jylǵa, aıdaýǵa ketedi. 1968 jyly birinshi aýyldan: Tólegen Kúlmeshanuly, Qabylhaq Kúlmeshanuly ustalady. Bulardyń kóbi Gansý ólkesi Tıanjý qalasynda ornalasqan túzetý lagerine jiberiledi. Aǵaıyndylardyń ishinde tiri kelgenderi: Qabdyrash Kúlmeshanuly, Ábdiǵapar Kúlmeshanuly, Tólegen Kúlmeshanuly, Qabylhaq Kúlmeshanuly boldy. Túrmege ketpeı qalǵan ul-qyzdar men kelinder jergilikti belsendilerdiń qysymyna ushyrady. 1958-1978 jyldar aralyǵynda eki atadan urpaq jalǵaspady. Tek 1976 jyly Qytaı kommýnıstik partııasynyń tóraǵasy Maýo Zedýn ólgen keıin ǵana jaǵdaılary durystalyp, bir-bir birin kórip qaraılasýǵa jaǵdaılary jetip, qaıta ońala bastaıdy.
QYTAI TÚRMESINEN 2 RET QAZAQSTANǴA KELGEN
1958 jyly 15 sáýirde áýlet basyna qaraly kún týlǵanda qyzyl úkimet adamdary úıge kelip Qumash Kúlmeshanuly men Hamıt Kúlmeshanulynyń myltyǵyn almaqshy bolady. Sol kezde úıde bolǵan Halyq Kúlmeshanuly «myltyq bermeımin» dep qarsylasqany úshin qylmysker dep sanalyp, ustalady. H. Kúlmeshanuly 1958 jyly túzetý lagerine barady. 1960 jyly ebin taýyp lagerden qashyp shyǵyp, Qazaqstandy betke ustap, qorǵastaǵy Saıran kól arqyly salmen aǵyp ótedi. Kólden shyqqan jerinde shekarashylarǵa ustalyp olar keri qaıtarady. Úrimji túrmesindegi aýyr qylmyskerlerdi qamaıtyn kamerada, aıaq-qolyndaǵy kisen alynbastan, tórt jyl qamalady. Tek 1966 jyly kózqarasy túzeldi, endi eshqaıda qashpaıdy degen nıetpen kisennen bosatyp, túrmeniń bıik dýalmen qorshalǵan ashyq aýlasyna bols jiberedi. Taza aýada bir-eki kún sergip, áljıyp alǵan soń, oraıly sátti paıdalanyp, túrmeniń bıik dýalynan asyp túsip ekinshi retki saıahatyn jalǵastyrady. Bul jolyda burynǵy barǵan jolymen Qazaqstandy betke alady. Alaıda artynan eki qýǵynshy túsip ustalyp qalady. Qaıtadan aıdap kele jatqan jerinde yńǵaıly sátti taýyp, ekeýinde jaıǵastyryp, bir aǵashqa baılap tastap, attarymen kerek zattaryn alyp, Saıran kóline bet alady. Úsh-tórt kúnde ormanda aǵash kesip sal jasap daıyndalyp, sheakaradan júzip ótedi. Osy rette taǵyda Qazaqstan shekarashylaryna ustalady. Alǵan betinen qaıtpaǵan Halyq atamyz shekarashylarǵa: «keri qaıtarsańdar báribir óltiredi, atsańdar osy jerde atyp tastańdar, ólsem qazaq topyraǵynda óleıin» degen eken. Bir jaǵynan qazaq shekarashylarynyń baýyrmashyldyǵy, ekinshi jaǵynan keńes-qytaı shekara aralyq daýdyń týyna baılanysty, keri qaıtarmaı Mardovııa respýblıkasyndańy túzetý lagerine 1 jylǵa jiberedi. Ol jerde Ramazan degen qazaqpen dos bolyp, sol kisiniń nusqaýymen Jambyl oblysy Shýǵa keledi. Atamyz qazirde Qazaq ordasynyń týy kóterilgen óńirde baqytty ómir keship jatar.
ÚShINShI KÓSh
1978 jyly Qytaıda saıasat birshama tynyshtalyp, eki ata urpaqtarynyń jaǵdaılary túzele bastaıdy. Úılenbegender úıli bolyp, azda bolsa erkindik ornaıdy. Osy kezden bastap áýlet úlkenderi basqa jerge kóshýdi oılap jer shala bastady. Shıńjańnyn barlyq aımaqtarynda halyq tyǵyz ornalasqan. Úkimet kóshýgede ruqsat bermeıtin edi. Qonysy keń otyrýǵa yńǵaıly jer tappady. Degenmen, sol kezdegi Keńester quramyndaǵy Qazaqstanǵa túbinde barýdy maqsat tutty. 1989 jyly Aqsaıdyń aýdanynyń Qaıyz degen jerinde aýdan deńgeıinde saıası qýǵyn-súrgin qurbandary bolǵan bir áýlettiń urpaqtaryna arnap úlken as beriledi. Habar osharsyz ketken Halyq Kúlmeshanuly, «óldige sanalyp» janazasy shyǵarylady. 1990 jyly aıaq astynan kútpegen jaǵdaı oryn alady. Óldige sanalǵan Halyq Kúlmeshanulynan hat keledi. Bul áýlet úshin óte qýanyshty jaǵdaı jáne úlken múmkindik boldy. 1991 jyly 16 jeltoqsanda elimizdyń egemendik dúnıege kelip, qazaqtyń jas memleketi qalyptasty. Bul jańalyq Aqsaı qazaqtarynyń qııalynyń shyndyqqa aınalýyna negiz boldy. Aqsaı qazaqtarynyń QR Prezıdentine jazǵan hatyda qazir arhıvte saqtaýly tur. 1991 jyly Qarasha aıynda Tólegen men Qabylqaq Kúlmeshanuldary, Múkeı Hamıtuly Qazaqstanǵa kelip 45 kún júrip, táýekel dep kóshýge bel baılady. Osylaı Qazaqstan Respýblıkasyna alǵashqy kósh jolǵa shyǵady. Qazirde Aqsaı qazaqtary Qazaqstannyń ár óńrlerinde turyp jatyr. Al aǵaıyndy Álimhan men Kúlmeshannyń urpaqtary túgelimen tarıhı otanyna oraldy.
Qajymurat Tólegenuly
