Aq üidegı söz talastyru Europa elderın özara jaqyndata tüstı. Osy kezdesuden keiıngı geosaiasattyŋ betalysy qalai bolmaq? Kım kımge jaqyndap, kım kımnen alşaqtaidy? Sarapşy pıkırı nazar audartady.
Qazırgı Ukrainadaǧy ahualǧa älem nazar audaryp otyr. Qazaqstandyq diplomat, būrynǧy elşı, Hanguk şet tılderı universitetınıŋ Ortalyq Aziia kafedrasynyŋ professory Dulat Bakişev Adyrnaǧa halyqaralyq jaǧdaidy saraptap berdı.
- Tramp men Zelenskiidıŋ kezdesuınde kiım ülgısıne qatysty mın taǧylǧany turaly aqparat taraǧan . Kiım ülgısı diplomatiialyq qarym-qatynasta qanşalyqty maŋyzdy röl atqarady?
- Menıŋ oiym – mın taǧylǧan joq. V.Zelenskii bıraz jyl boiy osy ülgıdegı kiımmen jür. Elı soǧysyp jatyr. Äskerlerı joǧarǧy qolbasşynyŋ osyndai kiımdı kiıp jürgenın qalaityn da siiaqty. Onyŋ üstıne ol AQŞ - ta būǧan deiın de bırneşe ret boldy. AQŞ memlekettık protokoly būryndary eşbır qarsylyq bıldırmegen bolatyn.
Äŋgıme basqada. Būl joly da protokol tarapynan qarsylyq bolmady deuge negız bar. Iаǧni, onyŋ kiımı qabyldanǧan ülgıge sai boldy. Tek osyǧan qatysty bır jurnalist (Aq üidıŋ ötınışı boiynşa bolsa kerek) agressivtı türde sūraq qoidy. Būl qadam şabuyl jasauǧa qajettı syltau ǧana boldy dese dūrys bolady.
Jalpy, halyqaralyq qatynasta kiımge qatysty qataŋ ereje, ne ülgı joq. Dese de kiım resmi kezdesuge sai, tūlǧanyŋ özı kelgen jäne saparmen barǧan eldıŋ mädenietı, dästürı men qūndylyǧyn eskeretındei boluy kerek. Mysaly, İranda äiel adamnan protokol basqa oramal tartudy talap etedı. Onyŋ üstıne, eldegı dın men senım, dästür jäne qazırgı uaqytta qalyptasqan jaǧdai da eskerıledı. Qysqasy, Zelenskiidıŋ kiımı soǧysyp jatqan eldıŋ liderıne säikes boldy.
Al, būǧan deiıngı aptada Aq üige ekı ret qonaq bolyp kelgen İlon Masktyŋ kiımı şekten şyqqan ülgıde boldy. Sol jurnalist oǧan ondai sūraq qoimady. Būiryq bolmady, nemese batyly barmady.
- Zelenskii Aq üiden soŋ Ūlybritaniiaǧa saparlaǧan. Būl tūsta kım-kımmen bırıktı? Nemese qai elder bır-bırınen alşaqtady?
- Osy tūrǧydan Europada jaŋalyq bolǧan joq. Vengriia basşysy Viktor Orbannan basqasy ony qoldady deuge bolady. Özgerıs Türkiege ǧana bailanysty boldy. AQŞ - RF kelıssözderı bastalǧannan berı Ankara Mäskeuden alşaqtap, Kievke bıraz jaqyndai tüstı. Londondaǧy maŋyzdy sammitke Ankara ökılı de qatysty.
- Polşa premer-ministrınıŋ “Europa oiandy” degen jazbasynyŋ astary qandai, mänı nede?
- Europany oiatqan – Tramp. Onyŋ ökılderı juyrda ötken Miunhen qauıpsızdık konferensiiasynda ersı qylyq körsettı. Mysaly, damyǧan Europa elderıne demokratiia turaly därıs oqyp kettı. Toqeterı – Tramp äkımşılıgı AQŞ- tyŋ Europadaǧy dästürlı serıktesterıne “bızdıŋ qolymyz timeidı, resurs ta az. Bız QHR - dy tejeuge Aziia jaqqa ketıp baramyz” degenge keltırdı. Būl da jäi ǧana jeleu, syltau. Ötırık dese de bolady.
Tramptyŋ bar oiy – eldegı saiasi jüienı özgertıp, avtokratiia jaǧyna eldı yǧystyryp, baǧyttap jıberudı özıne maqsat tūtyp otyr. Europa oianbaǧanda, ne ıseidı? Basqa amaly joq qoi. Endı özın özı qorǧauǧa köşpese bolmaidy. Onyŋ üstıne kontinentte ornalasqan Ukraina bolaşaǧy Europanyŋ da bolaşaǧy ǧoi.
- London men Parijdıŋ soǧysty uaqytşa toqtatu turaly ūsynysy qanşalyqty jüzege asuy mümkın?
- Menıŋ oiym bylai. Bırınşıden, Tramppen kezdesıp kelgen ekı köşbasşy onyŋ sözıne qūlaq asqandai syŋai bıldırıp, osyndai ūsynys jasap otyr. Saiyp kelgende, būl ūsynys saparǧa deiın aitylyp qoiylǧan.
Jalpy, qazır soǧysty toqtatuǧa mümkındık joq. Sebebı, ony toqtata alatyn Mäskeu ǧana. Kreml jaǧy typ - tynyş. Medvedevten basqasy ün qatpai otyr. Osydan bıle berıŋız. Bügıngı künı Donbasty tügel almai, basqa da qysqa merzımge qoiylǧan maqsattarǧa jetpei Kreml eşteŋege kelıspeitın siiaqty. Agressiia toqtamasa, Kiev te toqtamaidy. Onyŋ üstıne jer mäselesı qaşan da qiyn emes pe? Kım öz jerın basqaǧa berıp qoiyp tek otyrady?
Sondyqtan, būl bastama ǧana degen oidamyn. Mūnyŋ ärı qarai qalai örbitının uaqyt körseter.
- Älemdık saiasattaǧy jaŋa üderıster men özgerıster Ortalyq Aziiaǧa qalai äser etedı? Ärine, onyŋ ışınde Qazaqstanǧa da qatysty mäsele bar ǧoi...
- Qazırgı jaǧdaidy jalpylama türde ǧana baǧalauǧa bolatyn siiaqty. Sebebı Tramptyŋ özı de qūbylyp otyr ǧoi. Bır künı Zelenskiidı “diktator,”- dese, kelesı künı “men olai aityp pa edım? Esımde joq,”-dei salady.
Degenmen ekı närsenı anyq aituǧa bolady deimın. Bırınşıden, geosaiasi tūrǧydan Ukrainadaǧy soǧys bızge tönetın qauıptı bızden uaqytşa alystatty. Ekınşıden, soǧystyŋ saldarynan bızdıŋ ekonomikaǧa bıraz salmaq tüsıp tūr. Sanksiia men infliasiia, devalvasiia degender bar ǧoi. Būl – bır mäsele. Onymen qosa bız kıretın ūiymdardyŋ maŋyzdy, tıptı basty oiynşysy bolyp sanalatyn Mäskeudıŋ özı soǧysyp jatyr. Būl bız müşe bolyp kırıp otyrǧan bırneşe odaqtardaǧy jaǧdaidyŋ tūraqsyzdyǧyn bıldıredı emes pe? Iаǧni, sapaly da ūzaq merzımge arnalǧan kölemdı investisiia elge kelmeidı degen söz.
Sonymen qatar geosaiasattyŋ özgeruı Qazaqstanǧa bıraz mümkındıkter de tuǧyzyp otyr. Endıgı uaqytta Eurodaq tarapynan bızge degen qyzyǧuşylyq arta tüsetın bolady. Logistika men kölıkten bastap, türlı şikızat, sirek kezdesetın metal men energetika salalaryndaǧy eskı jäne jaŋa jobalardy tiımdı de molyraq paida tauyp ıske asyryp, türlı naryqtarǧa tauar jetkızu mümkındıgı tuady degen oidamyn. Bälkım, älemdegı aldyŋǧy qatarly elder bızdıŋ damuymyzǧa atsalysyp, mamandardy daiyndau jäne basqa da ülgıdegı türlı baǧdarlama men jobalar ūsynar. Mūny da köp ūzamai körıp qalarmyz degen oidamyn.
- Dmitrii Medvedev (H-te) Londonda ötken Ukraina jönındegı sammittı «orystarǧa qarsy şabaş» dep atady. Būl ne degenı, eks-prezident nenı tūspaldap otyr?
- Ol kısınıŋ jazatyn bıraz mätınderı diplomatiia men memleket ısınen alys bolǧandyqtan men oǧan qatysty pıkır bıldırmei-aq qoiaiyn. Oqyrmandar menıŋ pıkırımsız-aq bärın dūrys ūǧyp, bılıp otyr emes pe?
Londonda keremet kezdesu öttı. Europa elderı öz müddesın oilap, qamdanyp jatyr. Qauıp töngesın memleket aldymen qorǧanudy oilaidy ǧoi. Onyŋ nesı aiyp?
Kez kelgen el qauıp tönse, solai ısteidı. Londondaǧy şara töŋıregındegı barlyq dünie parasat pen diplomatiianyŋ joǧarǧy därejedegı ülgısıne sai boldy. Mūnyŋ bärın Europa bıreuge ūnau, ne ūnamau üşın ıstep otyrǧan joq. Būl şara – qauıpsızdıktı qamtamasyz etu üşın uaqtyly jasalǧan asa maŋyzdy strategiialyq qadam. Ötken sailaularda halyqtan osyndai mandat alǧasyn liderler uaqyt ozdyrmai senımdı türde naqty ıs-äreketke köşıp jatyr.
Älemdegı basqa memleketter de bas qosyp, özgerıp bara jatqan älemde öz oryndary men odaqtastaryn qaita tekserıp, qaita tauyp, qauıpsızdıktı barynşa senımdı türde qamtamasyz etudı oilastyruda. Özgerıs üstındegı älem men osyndai qorşaǧan ortada basqalardan qalyp qoimau da maŋyzdy.
Qalai bolǧanda memleket aldyndaǧy basty maqsat – qauıpsızdıktı qamtamasyz etıp, alǧa qarai ılgerıleu ǧoi. Europa elderı osynyŋ amaldaryn jasap jatyr. Bar bolǧany sol ǧana.
- Köp raqmet!
PS: Sūhbat äzır bolǧanda Resei prezidentınıŋ baspasöz hatşysy Dmitrii Peskov Tramp pen Zelenskii arasyndaǧy söz tartysyn «egjei-tegjeilı bolmaǧan oqiǧa» dep atap, Ukraina prezidentı «diplomatiialyq qabıletınıŋ joqtyǧyn» körsettı degen pıkır bıldırdı. Peskov Ukraina bilıgı «beibıtşılıktı emes, soǧystyŋ jalǧasuyn qalaidy» degen pıkır bıldırdı.
