Qazaq handyǵy, anyǵyn aıtqanda, Joshy ulysyndaǵy bılikke talastyń saldarynan Shıban áýleti men Toqaı Temir áýletiniń tartystarynyń nátıjesinde tarıh sahnasyna shyqqan kóshpeli ulys.
Alaıda shyt-jańa qurylǵan el emes,úıtkeni elıta 1206 jyldan beri jalǵasyp kele jatqan Shyńǵys áýleti, halqy sol Shyńǵys qaǵandy aq kıizge kótergen shyǵys túrik dalasynyń kóshpendilerimen Deshti qypshaq kóshpendileriniń aralasýynan qalyptasty. Bizdegi basty taqyryp qazaq dalasyndaǵy dinderdiń jáne senimderdiń naqty qalaı bolǵany týraly bolmaq. Qazaq dalasynyń múlde kópshilik jeri eginshilikke qolaısyz bolǵandyqtan turǵyndarynyń kóbi malsharýashylyǵymen aınalysty, soǵan oraı Túrkistan oblysy aýmaǵynan ózge óńirlerde eginshilik joqtyń qasy boldy, qala-kentterde bolmady. Al Túrkistandaǵy qala kentterinde qazaqtardan góri sart halqynyń okilderi basym boldy, olarda ıslam dini 10- ǵasyrdan beri ornyqqan edi. Al basym kópshilik kóshpendi qazaaqtarda (qazaqty quraǵan rý-taıpalarda) ıslamdy qabyldaý 1313 jyldary Ózbek hannyń tusynda bastaldy, sodan bastap ıslam Altyn orda elıtasynyń basty senimine aınala bastady.
14-15 ǵasyrdaǵy dinı senimder
Ótemis qajynyń «Shyńǵysnama» eńbeginde Ózbek hannyń ıslam dinin qabyldaǵany aıtylady, alaıda bul tutas Altyn orda kóshpendileriniń ıslamdanýy emes tek bıliktegi Joshy áýletiniń ıslamdy qabyldaýy bolatyn. Ózbek ıslamdy elıtalyq din etip Qyrymda úlken meshit saldyrdy. Ol Altyn Ordadaǵy mońǵoldar arasynda býddızm men shamanızmge tyıym sala bastady, 1315 jyly Ózbek Ordany sátti ıslamdandyrdy jáne onyń dinı saıasatyna qarsy shyqqan Joshy áýleti hanzadalary men býdda lamalaryn óltirdi.
Ózbektiń bul saıasatyna qarsy qazirgi Qazaq jerin tike bılep otyrǵan Orda Ejen urpaǵy Erzen han qarsy shyqty, Ózbek pen Erzen arasynda soǵys bolyp , nátıjesinde Jaıyqtyń shyǵysy Aqordanyń derbestenýine alyp keldi. Alaıda Altyn orda zaıyrly memleket edi, onda hrıstıan dinine senetin orystar, armııandar, polıaktar, ıslam dinine senetin horezmdiktermen bulǵarlar(qazan tatary), ıýdaızmdy ustanatyn evreıler qatar ómir súrip eshqaıysyna ıslamdy zorlap tańǵan joq. Al dalalyq kóshpendilerdiń deni táńirlik dúnıe tamyndy ustap qala berdi. Qıyr Shyǵys aýmaǵynda nestorıandyqty, tipti býddızmdi ustanýshylar da boldy.
Qyrymdaǵy Ózbekhan saldyrǵan meshit.
Kóshpendilerdiń batys qanatynda ıslamnyń jalpylasýy
Joǵaryda aıtylǵandaı Altyn orda - zaıyrly memleket, Ózbekten bastalǵan ıslam dini alǵashynda tek bıleýshi tap arasynda ǵana tarady, jalpy dalalyq kóshpendilerge tarap ketpedi, úıtkeni úlken qarsylyqqa jolyqty. Al Altyn ordada ıslam otyryqshy qalalardy jaqsy tarady, ony Ibn Battýtanyń esteliginen bilýge bolady: «... Bul dalada olar arbamen júredi, jol júrý merzimi alty aıǵa sozylady, onyń úsh aıy Muhammed Ózbek hannyń jeri. Biz bul gavanǵa kelgenniń ertesi kúni bizdiń joldastarymyzdyń arasyndaǵy bir kópes sol dalada Qypshaq degen atpen belgili halyqqa baryp, olardan at arba surap aldy. Olar hrıstıan dinine senedi... Biz at-arbaǵa otyryp, Kafa degen qalaǵa keldik, bul teńiz boıymen (Qara teńiz) sozylyp jatqan úlken qala. Onda kópshilik bóligi Genýezderden turatyn hrıstıandar, olardyń ámiriniń aty Eldemedır. Biz mundaǵy musylmandar meshitine toptaldyq» (Adamzat aqyl-oıynyń qazynasy tarıhy. 3-tom. 51-bet).
Kóshpendiler ortasyndaǵy ıslam dini
Tarıhı derekter boıynsha Altyn ordanyń batysy, ıaǵnı Edil, Jaıyq, Don, Dneprdi jaılaǵan kóshpendi jurtqa ıslam dinin jalpylastyrýshy - Edige bı. Edige Altyn ordadaǵy mońǵol aqsúıegi, mońǵoldyń mańǵyt rýynan, Altyn ordada mońǵoldyń qııat (Shyńǵyshannyń rýlastary) pen mańǵyt eń yqpaldy rýlar bolǵan. Edige Altyn orda hany Toqtamysty óltirip, Noǵaı ordasynyń negizin qalady. Ol ıslam dinin unatyp berik ustandy. Mamlıýk dáýiriniń tarıhshysy Ál-Makrızı ony batyl, jomart jáne «ıslam ǵulamalaryn jaqsy kóretin jáne taqýalarǵa jaqyn bolýǵa umtylǵan» adam dep sıpattaıdy. Oraza ustaǵan, Islam zańdaryn ustanǵan salıh musylman bolǵany úshin maqtaıdy. Ál-Makrızı sondaı-aq Edıǵýdyń tatarlarǵa óz uldaryn satýǵa tyıym salǵanyn jáne osy sebepti olardyń kóbisin Mysyr men Sırııanyń Mamlıýk elderi satyp alynǵanyn aıtady.( المقريزي, تقي الدين (2002). الجليلي, محمود (ed.). درر العقود الفريدة في تراجم الاعيان المفيدة (in Arabic). دار الغرب الإسلامي. p. 436).
Al kóshpendilerdi Edigeniń ıslamǵa kirgizgenin Veneııa aqsúıegi, 1434 jyly Batys Deshti Qypshaqqa saıahat jasaǵan Iosofat Barbaroda rastaıdy. Onyń aıtýy boıynsha: « Musylman dini basqa memleketterdegi sııaqty Tatar dalasynada tarady, osydan 115 jyl ilgeri(1313 jylǵy Ózbektiń ıslam dinin qabyldaýyn aıtyp otyr) olardyń keıbir bólikteri ǵana musylman dinine tabynǵanymen , qalǵandary basqa dindi erkin ustana alatyn edi. Osy sebepti kópshiligi aǵash jáne jazba budqa taǵzym etip (Bul Rýbrýk pen Karpını aıtqan tatarlardyń ata-babasynyń beınesin kıizden jasap arýaǵyna bas urýy, býddızmmen qatysy joq) , olardy ózderimen birge arbalarynda alyp júretin. Tatarlar búkil halyq bolyp ıslamdy Edigeniń kezinde tatar hanynyń áskerı basshysy Saıd Ahmet han tusynda qabyldaýǵa májbúr boldy» (Adamzat aqyl-oıynyń qazynasy tarıhy. 3-tom. 449-bet). Dese de Noǵaı ordasynyń kóshpendileri bes ýaq namaz oqyp, meshit salyp otyryqshy halyqtarsha ıslamdy ustanyp ketken joq. Táńir men alla qatar aıtylatyn, allany táńirdiń sınonımi retindegi qudyretti jaratýshy dep túsindi. Osy noǵaı ordasynyń mańǵyt aqsúıegi Asan qaıǵynyń jyrlaryna qaraıyq:
Atadan altaý týdym dep ,
Asqynyp jaýap aıtpańyz.
Alǵanym asyl arý dep,
Kún shyǵaryp jatpańyz.
Atamnyń maly kóp-ti dep ,
Atty basqa tartpańyz.
Esenińde tirińde,
Bir bolyńyz bárińiz.
Ahıretke barǵanda,
Haq qasynda turǵanda,
Qydyrdyń ózi bolǵaı jaryńyz. (Muhtar Maǵaýın. Aldaspan. Ata mura baspasy. 2006 j. 61-bet)
Asan qaıǵy qazaq poezııasynda, ańyzdarynda ózindik oryny bar tulǵa. Islamdy ustanǵanyna esh kúmán joq, desede arab, parsy nemese Máýerannahrdyń musylmandarynan ózgeshe dalalyq dúnıe tanymdy joqqa shyǵarmaǵan adam. Arab, parsy, Máýerannahrdaǵy musylmandar sharıǵatty qatań ustanatyn, olarda arýaq, qobyz, baqsy ıslamǵa qaıshy, jyraýlyqta olarda shırik sanalady. Asannan keıingi noǵaıdyń mańǵyt jyraýy Dospanbet jyraý bylaı tolǵaıdy:
Aınala bulaq basy teń,
Azaýlynyń Stanbuldan nesi kem.
Azaýlynyń Aımádet Er Dospanbet aǵanyń,
Han ulynan nesi joq?
Bı ulynan nesi kem?
Táńirdiń ózi bergen kúninde,
Han ulynan artyq edi meniń nesibem! (Muhtar Maǵaýın. Aldaspan. Ata mura baspasy. 2006 j. 62-bet)
Dospanbettiń jaratýshyny táńir dep jyrlaýy Edigeniń tusynda kóshpendilerdiń ıslamdy qabyldaǵanymen kóne dalalyq táńirlik dúnıe tanymyn tárik etpeı ony qatar alyp júrgenin kórsetedi.
Osy eki jyraýdyń izin basqan ataqty Shalkız jyraýdyń jyrlaryna qaraıyq:
Japyraǵy jasyl jaýterek,
Jáıqalmaǵy jelden dúr.
Shalýlyǵy belden dúr,
Tóreniń kejigýi elden dúr,
Baılardyń maqtanbaǵy maldan dúr,
Aqkıiktiń shabar jeri maıdan dúr,
Keshý-keshmek saıdan dúr,
Batyr bolmaq soıdan dúr,
Jalańash bolda jaýǵa tı ,
Táńiri ózi biledi,
Ajalyńyz qaıdan dúr!
Temir bıdi qaj saparynan toqtatýǵa aıtqany:
Áı han ıem suraıyn:
Táńirdiń úıi kebeni,
Ibrahım Hallı alla jasapty,
Ǵazyreıil jan almasa qasapty.
Jyǵylǵandy turǵyzsań,
Jylaǵandy ýatsań.
Qısaıǵandy túzetseń,
Táńirdiń úıi baıtolla,
Sultan ıem qarsy aldyńda jasapty.
Asyl týǵan batyr er,
Toqsanǵa jasy jetpeı qarymas.
Táńir ózine bermese,
Menmensip júrgen er jigit,
Kisiden tartyp alyp jarymas.
Táńiri janyn almasa,
Taý aralap jol salmaı,
Tas aralap qus salmaı,
Arqanyń baýyryn qydyrmaı,
Arǵymaq arý attar artpaı,
Jat jerge baryp ózin tanytpaı,
Ózden bolamı bı bolmaı,
Atanyń batyr týǵan ulyna,
Oıda jatmaq usarma?
…
Atadan altaý týdym dep,
Salmaqtama nemeńdi.
Salmaqtasań nemeńdi,
Táńir teser tebeńdi. ( Muhtar Maǵaýın. Aldaspan. Ata mura baspasy. 2006 j.65-77 betterine deıin)
Shalkızdiń ustanymy ıslamǵa keraǵar sııaqty kórinedi, úıtkeni ol Temir bıge qajyǵa barýdan góri óz elinde saýapty ister is isteýge shaqyrady. Dese de ıslam dininen saýaty barlyǵyda ańdalady. Bir aıta keterligi 19- ǵasyrdyń ortasyna deıin ıslam dinin myqty ustanbasada ózderin musylman sanaǵan qazaq handarymen bıleriniń eshqaıyssynyń Mekkege qajylyqqa barǵany týraly derek joq.
Qazaq dalasyna ıslam qalaı tarady?
Joǵaryda 1434 jyldarǵa deıin Altyn ordanyń batysyndaǵy kóshpendilerge Edigeniń ıslam dinin taratqanyn, kúshtep ıslamǵa kirgizgenin aıttyq. Noǵaı ordasynyń shyǵysy Jáıiqtan shyǵysqa qaraıǵa jerlerde ol kezde Joshynyń besinshi uly Sháıban áýletteriniń bıligi júrip turdy, keıingi kezde Joshynyń on úshinshi uly Mańǵystaýdy bılegen Toqaı Temir áýleti kúsheıdi, Urys han men Toqtamys hannyń tusynda Orda ejenmen Sháıban ıeliginde Urys hanmen Toqtamys bastaǵan Toqaı Temirlerdiń bıligi ornady. Edigeniń tusynda Máýerannahrdaǵy mońǵoldyń barlas rýynyń aqsúıegi Ámir Temir bas kóterip, úlken ımperııanyń negizin qalady. Negizi Qazaqstannyń basym kóp dalalyq aımaqtaryna ıslam osy dáýirde eki baǵyttan tarady: Biri - Máýerannahrdaǵy Temir memleketi arqyly, ekinshisi Noǵaı ordasy arqyly. Temir Toqtamys hannyń Altyn ordadaǵy bıliginiń kúsheıip bara jatqanyn kórip ony aýyzdyqtaý úshin mańǵyt Edigeni ózine odaqtas etti. «Malta as saddaın va madjama al-bahraın» atty eńbektiń avtory Ábdý Ar-azzaq Samarhandıdyń aıtýynsha:
«Ózbek jerindegi ámir Edigeden oralǵan Tabyshy Alban Edigeniń ózine jasaǵan qyzmetine rıza ekenin bildirip, taǵy Edigeniń : Men uly mártebeliniń(Ámir Temir) barlyq aıtqandaryn oryndaıtyn qulymyn. Sondaı-aq uly mártebeliniń dostyq qushaǵyn jáıip ,qastyq oılaǵandardyń sózine kóńil aýdarmaı , ózara dál túsinik ashqanyna dán rızamyn- degen sáleminde jetkizdi» (Adamzat aqyl-oıynyń qazynasy tarıhy. 3-tom. 306-bet).
Ábilqaıyr bılikke jetkende qazirgi Reseıdiń Oral taýy mańyndaǵy Chıngı –týrada han kóterilgen. Ol týraly "Tarıhı gýzıdaı Nýsratnamada" aıtylady:
«Onyń zamanynda (Ábilqaıyr hannyń) hannyń quzyretinde qylysh shaýyp sonymen qatar ijdaǵat tapqan bekterdiń esimderi: Dúrmen taıpasynan Iaqup pen Qaraǵudaı bek, naımandardan Sháıih sofy...Ishki tobynan Inly qoja men Sofýra qoja, qońyrat Álı bek urpaqtarynan Muhammed bek...» (Qazaqstan tarıhy týraly túrki derektemeleri. 5-tom. 21- bet. "Tarıh-e gýzıdaı Nýsratna).
Bul derekke qarasaq, burynǵy kóshpendi moǵul (mońǵol)-tatar ámirleriniń attarynyń semıttik esimderge aýyspaǵanyn biler edik. Ábilqaıyrdyń tusynda ony qoldaǵan kóshpendi taıpalardyń ámirleri ıslamǵa bet burǵany anyq baıqalady. Al halyqtyq turǵydan Qazaqstan kóshpendileriniń tutastaı ıslamdy qabyldaǵanyn spattaıtyn derek áli joq. Al Ábilqaıyrdyń 1456 jyly Syǵanaq túbinde oırat áskerinen oısyraı jeńilýi kóshpendilerdiń narazylyǵyn týdyrdy. Eki tegi bir kóshpendi halyqtyń soǵys tásilide bir, dene sapasyda qaraılas, ne úshin osydan keıingi urystarda oırattardyń ústem shyǵyp, ózbek, moǵol, qazaq, noǵaıdy qoǵadaı japyrýy ata-dástúrine degen adaldyqta jatsa kerek. Islamda arýaq shaqyrý allaǵa shırik qosý sanalady. Oırattan jeńilý arýaǵy qashýdan bolsa kerek. Kóshpendilerdiń osy narazylyǵyn Urys han urpaqtary Kereı, Jánibek sultandar sheber paıdalanyp, ózin qoldaǵandardy bastap Moǵolstanǵa kóship ketti, ári olardy qoldaýshylar barǵan saıyn kóbeıip 200 myńnan asty, olardy Ábilqaıyrdyń jaqtastary «qazaqtar» dep atady. Al qazaqtardan jeńilgen Sháıban áýleti Máýerannahrdaǵy Ámir temir áýletin basyp alyp Buhar handyǵyn qurdy, olarmen qazaqtardyń soǵysy úzilmedi, bundaǵy qaıshylyqtar ekonomıkalyq, saıası, dinı qaıshylyqtardy qamtydy. Dinı qaıshylyq ýshyǵyp Sháıbanı han 1508 jyly "qazaqtar musylman emes" dep ǵazaýat soǵys ashady. Osy dáýirdi sıpattaıtyn Rýzbehan Isfahanıdyń dereginde qazaqtardyń salty, dinı senimi bylaı delingen: «Senimdi adamdardyń áńgimesindeı olardyń ortasynda (qazaqtarda) budqa tabyný , jerge tabyný salttary keń taralǵan. Senimdi adamdardyń aıtqanyndaı olardyń ortasynda olardyń ózderi tabynatyn qudaı beınesi bar. Beınege tabyný bul kúpirshilik, qudaı zańyn qorlaý... Demek qazaqtar ıslamdy qabyldaǵannan keıin arýaqqa tabynsa, ol budqa tabynǵany . Bul jaǵdaıda olardyń arýaqqa tabynǵany dinnen bezý, budqa tabynýshylyq bolatynyn bilmeýi esepke alynbaıdy... Biraq bul shart qazaq halqyna qatysty emes, sebebi olar ıslamdy qabyldaǵanyna 200 jyldan assa da, úlemderi jáne ǵalymdar jan-jaqtan Túrkistan men Máýerannahr úlemderi ,endi bir jaqtan Qajy-tarhan úlemderi, Derbend-shırvan úlemderi ,Horezm, Horasan úlemderi keledi. Kópester qazaqtarǵa ıslam elderinen kelip turdy, olarǵa ıslam paryzyn jattatady, qazyr olardyń handary, sultandary musylmandar ,olar quran oqıdy, namaz oqıdy, balalaryn mektepke beredi, oraza ustaıdy, neke oqytpaı úılenbeıdi. Alaıda bul erejeler qazaqtardyń arasyna taralmaıynsha olar ony oryndamaıdy. Olar osy bilimdi alyp, arýaqqa tabyný budqa tabyný ekenin bilmedik dep qalaı aıta alady?»( Adamzat aqyl-oıynyń qazynasy tarıhy, 3-tom. Rýzbehan Isfahanı. Buhara qonaǵynyń esteligi. 364-bet)
Bundaǵy derekte ıslamdy qabyldaǵaly 200 jyl dep 1313 jylǵy Ózbek hannyń ıslamdy qabyldaýyn aıtyp otyr, alaıda ol qabyldaý tek elıta ishinde bolǵanyn joǵaryda aıttyq. Al qazaq handary musylman ekenine kúmán joq, alaıda otyryqshy halyqtar sııaqty sharıǵat úkimderimen júrmeıdi, olar ári táńirlik dúnıe tanymdy qurmet tutady, ol arqyly kóshpendilerdiń kóńilin tapsa, musylmandyqtary arqyly ózderi bılep turǵan Túrkistan, Saýran, Syǵanaq sııaqty qalalar men kentterdegi otyryqshy sarttarǵa bóten bolmaıdy. Bunda ıslam kópesteriniń qazaqtar arasyna únemi kelsede qazaqtardyń kóne saltyn arýaqshyldyǵyn qoımaı otyrǵany baıqalady. Taǵy qazaqtardyń musylmandyqtyń sharttaryn oryndamaıtynyn aıtady, anyǵynda bul úrdis 19- ǵasyrǵa deıin jalǵasqan. Joǵarydada atap aıtqandaı qazaqtar budqa tabynbaǵan , 13- ǵasyr derekterinde kórsetilgen ata-babalarynyń músinin salyp soǵan sıynǵan.
Muhammed Sháıbanıdyń ǵazaýat soǵysy kezinde onyń áskeri Ulytaýǵa deıin kelip, eldi qyryp –joıyp tonaıdy. Tipti aıýandyqpen áıelderdi aıaqasty etkendeı musylmandyqqa jat qylyqtarǵa barady.
16 ǵasyrdyń sońy men 17 ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq jerindegi ıslam
16 ǵasyrdyń 20- jyldarynan keıingi 20 jylda Qazaq handyǵy ishki qyrqystan álsirese de Haqnazar hannyń tusynda qaıta kúsheıdi. Dese de Buhar handyǵynyń yqpalyna tústi, Táýekel sultan Abdolla hanǵa qyzmet kórsetedi, sonyń yqpalymen qazaq dalasyna taǵyda bir ret ıslam dini taraıdy. Bul týraly Muhammed Sadyq Qashqarıdyń eńbeginde atap kórsetilgen:
«Hazyret Ishan Qoja Ysqaq Ýálı (alla oǵan rahymy rıza bolsyn) Abd ál –Kárim hannyń (1560-1591 jyldary Qashqarııany bılegen) shaqyrýymen Qashqarǵa keledi. Abd ál-Kárim han iltıpatpen qarsy alyp Qoja Ysqaq Ýálıdi Qashqarǵa otyrǵyzdy. Hannan baqyt qusy ushyp , sol jaǵdaıda han Hazyret Ishandy maqul kórmedi, iltıpatsyz boldy, qyryq kúndeı kezdespedi, baǵasyz, kári tory atty jiberdi. Hazyret Ishan ony kórip túsi buzylyp mynany aıtty: Biz sol úshin dep kelsek, Ol bizge qylmys qylama? Álbette bizdi bul jerden ketirmek- dedi. Úsh kúnnen keıin hannan Hazyret Ishandy óz ólkesinen shyǵýyn suraǵan hat keldi.
Hazyret Ishan jarandarymen qyrǵyz- qazaq eline kelip , ol jerlerde sonshama keremetter kórsetti: Duǵalarmen ólikterge jan bitirip, aýrýlarǵa shıpa berip, shólderden bulaq ashyp, budtardan kalıma-ıı sharıf daýysyn keltirip , sırekte ǵajaıyp ister jasap , on budhanany syndyryp 180 myń kápirdi ımanǵa keltirý múmkindigin alady, týra jolǵa salady» (Muhammed Sadyq Qashqarı. Tazkıra-ıı azızan. Qazaqstan tarıhy týraly túrki derektemeleri 4-tom. 70- bet. Qoja Ysqaq Ýálıdiń qyrǵyz-qazaq jerlerinde ıslam taratýy).
Bunda kórsetilgen 180 myń halyq sol kezdegi Qazaq handyǵyndaǵy kóshpendilerdiń 20 paızy desek artyq emes, al bunyń denin qazaqtar ustaıtyny tabıǵı qubylys. Óıtkeni 18 ǵasyrdyń ortasyna deıin qyrǵyzdar 50-60 myńnan aspaǵan, al odan buryn tipti az degen sóz. Muhammed Haıdar Dýlatı óz eńbeginde qyrǵyzdardy kápir dep kórsetedi, al qyrǵyzdardyń 19 ǵasyrdaǵy dinsizdigi týraly Shoqanda jaqsy derekter aıtqan.
Osy dáýirde Jetisý men Qyrǵyzstan jeri qazaq ordasyna qarady, al moǵolstandyq kóshpendilerge 1353 jyly Tuǵlyq Temirdiń jarlyǵymen ıslam dini taralǵanyn bilemiz, desede moǵoldardyń kópshiliginiń ıslamdy qabyldaýy Muhammed hannyń tusynda (1408-1415) bolady, biraq Ámir Temir moǵoldardy(kóbi Uly Júzdiń qazaqtary) dinsizder dep olarǵa ǵazaýat ashady. 1506 jylǵy Muhammed Sháıbanı hannan jeńilgennen keıingi tartystar nátıjesinde 1533 jyly moǵoldar el jerimen qazaq handyǵyna qosylady. Osy tusta Buhar saýdagerleri qazaq dalasynyń soltústigi men Sibirdegi Sibir handyǵyna ıslam dinin tarata bastady.
Levshınnyń aıtýynsha:
«1558-1559 jyldary Buharada bolǵan Djenkınson "Tashkent bıleýshisi qazaqtarmen soǵys júrgizdi, olar óte kóp, qatygez, eshqandaı qalalary joq, Muhammed dinin ustanatyn halyq,"- dep jazǵan (Adamzat aqyl-oıynyń qazynasy traıhy, 4- tom 208-bet). Bul pikirmen tolyqtaı kelisýge bolmaıdy, óıtkeni Qazaq handyǵynda qos din qatar ómir súrgen, al qazaq handary ústirt bolsa da ıslamdy ustanǵan, al kóshpendi qazaqtarda din ustanatyndar óte sırek bolǵan.
Osy daýirdegi qazaqtyń ataqty jyraýy Jıembet, onyń mynadaı jyrlary bizge jetken:
Ámiriń qatty Er Esim,
Búlik salyp buıyrdyń,
basyn ber dep batyrdyń,
Qanyn iship qanbaqqa,
Janyn otqa salmaqqa,
Atadan jalǵyz men emes,
Han ıe isiń jón emes,
Jolbarystaı Jolymbet,
Qurbandyqqa qol emes.
Jol tosyp alyp ketipti,
Qalmaqtan almaq sıyńdy,
Qaharyńdy basqaly,
Meniń elim jıyldy,
Bastap kelgen ózge emes,
Jıembet syndy bıiń dy.
Malyn salyp aldyna,
Ár saladan quıyldy,
On eki ata baıuly,
Bir táńirge sıyndy. ( Muhtar Maǵaýın. Aldaspan. Ata mura baspasy. 2006 j. 81-bet). Jıembettiń jyrynanda sol dáýirde qazaq arasyna ıslam taralsada táńirdi jaratýshy ıe retinde moıyndaýdyń áli de sol qalpynda jalǵasyp otyrǵanyn kóremiz. Bular ǵana emes, Qazaq handyǵy tusyndaǵy batyrlar jyry men tarıhı jyrlarda da táńir jıi aıtylady.
Ár bádenge ylaıyq,
Ózine táńirim qosqan jar,
Maly kemniń zary bar,
Ár adamnyń óziniń ,
Ylaıyqty jary bar (Qobylandy jyrynan)
17 ǵasyr men 18 ǵasyrdaǵy qos senim dáýiri
17 ǵasyrdyń ortasynda Qazaq handyǵynyń shyǵysyndaǵy Jońǵar memleketiniń kúsheıýine baılanysty Qazaq handyǵynyń órisi taryla berdy. 1680 jyldary taqqa otyrǵan Táýke han saıası reformalar jasady,sonyń biri kóshpendilerdiń Shyńǵyshannan bergi jalǵasyp kele jatqan dalalyq zańdaryna ishinara ózgerister engizip, «Jeti jarǵy» degen zańdar jınaǵyn shyǵardy. Táýke hannyń kezinde Túrkistanda mekendegen 10 ǵasyrdan bergi din ókilderi qojalar júzge jatpaıtyn rý retinde qazaq quramyna kirdi, ári olarǵa erekshe quqyq berildi. Sondaı-aq buryndary bolmaǵan tarmaq engizildi, ol bolsa jeti jarǵydaǵy : “Kimde-kim ózge dinge ótse tas boran etip óltirilsin!” degen tarmaq edi. Al ózge tarmaqtary burynǵy dala zańdarymen úndes boldy. Qazaq handyǵy Shyńǵyshan ımperııasynyń jáne odan keıingi Altyn ordanyń zańdy jalǵasy bolǵandyqtan zań erejeler “Shyńǵyshannyń ıasasyn” negiz etti.
Biraq aıta ketetin túıin : Eshqashan da Qazaq handyǵy ıslam dinin memlekettik din etken, ıslam sharıǵattaryn memleket zańy retinde ustanǵan emes! Osy ereksheligimen kórshiles Máýerannahr, Aýǵanstan, Qashqarııadan aıqyn ózgeshelenip turatyn.
Qazaq handyǵyndaǵy ıslamdy berik ustanatyn turǵyndar - sarttar
Sarttar
Qazirgi Túrkistan oblysy men oǵan irgeles aýdandarda ejelden mekendep kele jatqan otyryqshy halyq - sarttar. Olar 13 ǵasyrdan buryn soǵdylar dep atalsa, keıin sarttar dep ataldy, 1924 jyly keńestik júıe ornaǵannan keıin bul ataýǵa tıim salynyp sart halqy ózbektermen biriktirildi. Sarttar Qarahan memleketi dáýirinen beri ıslam dinin berik ustanyp , sharıǵatpen ómir súrgen. Sarttar - tili túrkilengen shyǵys Iran halqy. Qazaq Ordasynyń ortalyǵy Túrkistan qalasynyń turǵyndarynyń deni sarttar boldy, qala mańyndaǵy qystaqtarda da solaı bolaty. Taýysh mergen Túrkistanda myń adamdaı qazaqtar turady degen, al qazaq handyǵynyń astanasy bolǵan qalada kemi 15-20 myń halyq bolýǵa tıis, al basym kóbi sarttar edi, ony 1897 jylǵy patshalyq Reseıdiń sanaǵyndaǵy myna sandardan bilýge bolady:
Sart – 8933 adam.
Qazaq – 1415 adam.
tatar – 513 adam.
Orys - 230 adam.
Kishkentaı orys - 82 adam.
Polıak – 46 adam
Parsy - 19 adam
Basqalar – 15 adam.
Alaıda Túrkistan mańynda: «1738 jylǵa deıin Orta júzdiń hany bolǵan Sámekeniń tusynda Túrkistan aımaǵynda tek Qońyrat, Arǵyn, Naıman rýlary ǵana ómir súrdi. Sámeke hannan keıin onyń uldary Túrkistan aımaǵyn (Qarnaq, Saýran, Otyrar, Sozaq, Ógiztaý) Ábilmámbet han (1739-1771) men Seıit han (1741-1745) jáne Esim han (1750-1798) bılep, bul handardyń ıeliginde Arǵyn, Qypshaq, Qońyrat, Ýaq rýlary boldy. Tipti, Túrkistannyń sońǵy hany Álıkenniń tusynda (1858-1860) bul ólkede Qońyrat, Qypshaq, Saryúısin rýlary ómir súrdi» dep baıandaıdy.
Syǵanaq qalasynyń turǵyndary sarttar bolǵan, “Syǵanaq jarlyqtarynda”:
“Ol máńgi jaratýshy bizdiń jarlyǵymyz: Ábýlǵazy Ábdýlla han bahadúr sultan. Qazirgi ýaqytta barlyq uly saıııdtarǵa (Múmkin seıtáli qojalar?) izgi nıetti sheıhtarǵa, adamzat ımamdaryna, qyzymeti joǵary dinnı ǵalymdarǵa, qurmetti ámirlerge, qurmetti arbablarǵa, myńbegilerge, júzbegilerge, mıhavarlarǵa, raıatlarǵa, jergilikti turǵyn jamaǵaty men sol jerde turatyndardyń bárine, aýyldarda turaqty, qystaqtarda jartylaı otyryqshy turatyndarǵa, kóshpeli ómir súretin aımaqtarǵa, laýazymdy adamdarǵa, arabtarǵa, túrkilerge, qazaqtar men qaraqalpaqtarǵa málim bolsyn:
Bıik qadyr-qasıetimen erekshelengen Máýlana Kamal ad-dın sheıh sadyrál-ıslam bizdiń kóshpendi taıpalarymyz men onyń(Máýlana Kamal ad-dınnyń) aryqtaryna nuqsan keltirgenin bizdiń mártebeli nazarymyzǵa jetkizdi. Biz osy negizde kórsetilgen ýaqytta ámir ettik: Hısarshyq bulaǵynan basqa Toqtamysh bulaǵy, Qarash bulaǵy, Kelte jarǵııa aryǵy, Qyzyltal aryǵy, Arystandy aryǵy, Jolaq aryǵy, Myńbulaq aryǵy- Syǵanaq turǵyndarynyń múlki. Úıtkeni atalǵan Hısarshyq aryǵy rahymet alla ǵáláıh Hazyret Allama Ábýl- hasan Zııa adın sheıh-Syǵanauı mazarynyń ýahypyna qaratylǵan. Aıtylǵan toptar turǵyndary bul nusqaýdy bekitilgen dep sanasyn. Hısarshyq bulaǵyna jolamasyn ári eshqandaı kedergi keltirilmesin! 1006j. “(Qazaqstan tarıhy týraly túrki derektemeleri. 5-tom. 133-134- better). Jarlyqtan kórgenimizdeı Syǵanaqtyń otyryqshy halqynan qazaqtar bólek atalady. Ári qazaq, qaraqalpaq sııaqty kóshpendilerdiń bul araǵa jolamaýyn,eginshilikke kedergi keltirmeýin eskertedi. Adam attarynan da bunda aıtylǵan dinı adamdar qazaq emes sart ekeni baıqalady.
Qazaq handyǵyndaǵy arýaqshylyq, jyraýlyq, baqsylyq
Joǵarydaǵy derekterde kórsetilgendeı qazaqtar namaz oqýdyń orynyna arýaqqa bas urýyn toqtatpaı otyrǵanyn kórdik. Kóshpendilerdiń dúnıe tanymy boıynsha kisi balasy ólgenimen rýhy ómir súre beredi, ol urpaqtaryna kúsh-medet beredi dep qaraǵan. ár daıym soǵystardaár rýóz uranyn shaqyryp, arýaqtap jaýǵa shabatyn bolǵan. Qazaq uǵymyndaǵy arýaqshylyqtyń tarıhy neshe myń jyldarǵa ary ketedi, saqtar, ǵundar, túrkiler, mońǵoldardan kele jatqan osy saltty 15-16-17-18 ǵasyrda dalaǵa ıslamnyń úzdik-sozdyq enýi toqtata almady. Qazaqtyń” aqylgóı abyzym-aı” degendegi abyzy sol táńirlik dúnıe tanymdaǵy dinnı tasattyq joralǵylarymen, toılardy basqarýshy bedeldi adam. Al baqsylar kóripkeldik, emshilikpen aınalysa berdi, oǵan qýdalaý bolǵan joq, úıtkeni Qazaq handyǵynda burynǵy dala saltynyń sarqynshaqtaryna jol berýmen qatar ıslam din ókilderide qorǵaldy, eki dinniń ǵuryptary mıdaı aralasyp ketti. Táńirlik dúnıe tanymnyń taǵy bir murasy - jyraýlyq . Jyraýlar qazaq ómirindegi eleýli oqıǵalardyń bárin jyrǵa aınaldyryp eldiń esinde qalýyna úlken yqpal jasap otyrǵan. Qazaqtyń kóptegen salttary ásirese arýaqshylyq, baqsy-balgerlik, toı,ólim-jitim salttary kóbinese ıslam sharıǵattaryna qaıshy ekeni ras, biraq Qazaq handyǵynyń handary el tutastyǵy úshin oǵan tıym sala almaǵan.
Úmbeteı jyraýdyń Abylaıǵa aıtqany:
Arýaǵyńa bolysqan,
Álil bılik qylysqan.
Kereıde batyr Jánibek,
Qaz daýysty Qazybek,
Qý daýysty Quttybaı,
Qara kereı Qabanbaı,
Qanjyǵaly bógenbaı,
Abylaı seniń tusyńda ,
Sol beseýi bolypty-aı!
Biri batyr, biri bı,
Táńirim bergen sondaı sı!
Aqboz atty shalǵanda,
Moıynyńa kise salǵanda,
Babaı túkti sháshti Ázız,
Sodan bata alǵanda,
Uly sáske bolǵanda,
Jasaǵan jaqsy jol berip,
Jol bergende mol berip,
Oılamaǵan baq berip,
Qyrǵyzdy táńirim qaq bólip.( Muhtar Maǵaýın. Aldaspan. Ata mura baspasy. 2006 j. 102-103-bet)
17 ǵasyrdyń sońyndaǵy ıslamnyń sál kúsheıýi
Təýke hannyń - Osman ımperııasynyń sultany III Ahmetke Reseıge qarsy odaq qurý týraly usynys haty.
Úlken tarıhı qundylyq - 1711 jyly Reseı men Osmandar arasyndaǵy beıbitshilik shartyn jasasqannan keıin Túrik Sultany Ahmetke, Qazaq hanynyń haty.
Hattyń maǵynasy:
«Qurmet pen kelisimmen erekshelenetin eki uly qala [Mekke men Mədına], jer men teńiz hany, Ibn Hakannyń hany, Sultan Ahmad Hannyń kúshi men batyldyǵy, ulylyǵy men ádildigi, ulylyǵy men meıirimi, shynaıy jáne biraýyzdy tán sheksiz senim; Osman hannyń uly áýletiniń uly áýletiniń tańdaýly jáne qurmetti urpaǵy - onyń shynaıy ıgiliginiń tazalyǵy men shynaıylyǵyna baılanysty».
Sonda Qazaq handyǵynyń jáne jalpy dinniń pozıııasy:
«Sizdiń shynaıy dosyńyz Tashkenttegi Afrasıabtyń taǵynda otyr. Túrkistan, Əndıjan, Saıram jáne basqa da halyqtar sııaqty bizdikiler men táýeldilermen birge biz tańerteń jáne keshke sharıǵattyń tusaýkeserinen qýanyshpen duǵa etemiz».
Osydan keıin, máseleniń máneri:
«Bizdiń memleket pen Máskeý memleketiniń arasynda «Aka ashta» dep atalatyn memleket bar (basqasha «Estek»). Onyń turǵyndary - barlyǵy súnnıtter. Buryn, bul ıelený qıraǵan kezde Máskeý ony kúshpen basyp aldy. Sodan beri olar Máskeýge aqy tóleıdi (belgi). Endi bul halyq, onyń barlyq áskerimen, Máskeýden úreılenip, bizdiń jerimizge qonys aýdardy. Eger siz bizge kómektesseńiz, biz osy kəpirlerdiń 8 qalasyn baǵyndyra alamyz. Eger biz birlese áreket etsek, biz [Máskeýdiń] múlkine nuqsan keltiremiz.
Alaıda, qazaq-túrik odaǵy qurylmady.
Táýke hannyń tusynda jońǵarlardyń, Edil qalmaqtarynyń qysymyna baılanysty kórshiles Buhar, Hıýa handyqtarymen jaqyn mámlede bolý úshinde ıslamǵa jaqyndaýdyń suranysy týyndady. Táýkeniń onan keıingi handardyń keńesshisi bolǵan Buhar jyraýdyń jyrlarynan onyń ıslamǵa degen jaqyndyǵyn, sondaı-aq qazaq elıtasynyń ıslamǵa jaqyndyǵyn taǵy bir qyrynan kóre alamyz.
Buqar:
Birinshi tilek tileńiz –bir allaǵa jazbasqa,
Besinshi tilek tileńiz- bes ýaqytta bes namaz
Bireýin qaza qylmasqa. (Muhtar Maǵaýın. Aldaspan. Ata mura baspasy. 2006 j. 105-bet)
Áz Táýke hannyń balasy ólgende:
Hanymyz otyr aq uryp,
Halqymyz otyr bas uryp.
Sabany ákep ordaǵa,
Quran oqyt moldaǵa.
Hannyń sózi túzik dep,
Ornynsyz sózdi joldama.
Burynǵy ótken bári óldi,
Qarsy bolma allaǵa.
Tóle, Qazybek kisimiz,
Jaqsy, jaman kishińiz,
Bul sózime túsińiz,
Dámińizdi ishińiz,
Rıza bolsań qudaıǵa,
Túzeler sonda isińiz. (Muhtar Maǵaýın. Aldaspan. Ata mura baspasy. 2006 j. 106-bet)
Din pusyrman bolmasa,
Til pusyrman ne paıda? (Muhtar Maǵaýın. Aldaspan. Ata mura baspasy. 2006 j. 112-bet)
Alla degen ar bolmas,
Aqtyń joly tar bolmas.
Tar peıildi keńimes,
Keń peıildi kemimes.
( Muhtar Maǵaýın. Aldaspan. Ata mura baspasy. 2006 j. 123-bet)
Musylmannyń balasy,
Sirá bir keńes quryńyz.
Bir aýyzdy bolyńyz,
Qalǵan eldi tastańyz. ( Muhtar Maǵaýın. Aldaspan. Ata mura baspasy. 2006 j127-bet)
Aqtyń úıi meshitti,
Aqty qudaı sheshipti.
Ibrahım halıl jasatqan,
Táńirim úıi kebeni.
Qoja Bahaýıdlın qoldasa,
Qudaı taǵalam ońdasa,
Qyrǵyz degen qatty jaý,
Qadam basyp júrińiz.,
Eı, aıtashy allany aıt,
Aty jaqsy qudaıdy aıt,
Tórt shadııar Mustafa,
Musqap ashqan ǵalamdy aıt,
Táńirim sózi burhandy aıt,
Kalım alla qurandy aıt,
Táńirim salsa aýzyńa,
Jan joldasyń ımandy aıt. (Muhtar Maǵaýın. Aldaspan. Ata mura baspasy. 2006 j. 134-bet)
Táttiqara:
Assalaýmaǵalaıkým, jaısańdar men qasqalar!
Adam kóńilin joqtyq shirkin basqa alar (Muhtar Maǵaýın. Aldaspan. Ata mura baspasy. 2006 j97-bet)
Úmbeteı:
Din pusyrman balasy,
Adamdyqtan jerimes.
Til pusyrman balasy aramdyqtan sheginbes! (Muhtar Maǵaýın. Aldaspan. Ata mura baspasy. 2006 j.97-bet)
Aqtanberdi jyraý:
Mekeni izdep netesiń?
Mekege qashan jetesiń?
Ázir Meke aldyńda,
Peıilińmen sılasań,
Atań menen anańdy!..(Muhtar Maǵaýın. Aldaspan. Ata mura baspasy. 2006 j. 92-bet). Desede Buharǵa nemese basqa jyraýdyń ıslam týraly aıtqanyna qarap búkil qazaq qatty dinshil boldy dep eshnarse dáleldeı almaımyz.
Qazaq handary men elıtasy qatty dinshil bolǵan emes
18 ǵasyrǵa deıin kórshiles otyryqshy halyqtardyń yqpalynda ıslam qazaq eline jerine tarap, elıtanyń basty ustanymy bolǵanymen olar qazirgi kúndegiler aıtyp júrgendeı qatty din ustanǵan adamdar bolmaǵan. Qazaq handyǵy zaıyrly memleket boldy. Qazaq dalasynda namaz oqıtyndar óte az bolýmen qatar ońtústiktegi qalaly kentterden tys Altaımen Atyraý arasy, Qarataýmen Qyzyljarǵa deıin meshit bolǵan emes! Islamnyń kóshpendi halyq arasyndaǵy ınstıtýty qalyptaspady. Mollanyń kóbi sart, qashqarlyqtar bolǵan, buny myna hattardan bilýge bolady:
“Joǵary Boǵda ejenniń esendigin uzaq jyldarǵa tileımiz! Ejenniń qyzymetin qylyp, Ile jerin bılep turǵan general, ámbandarǵa Ábilpeıiz hannan duǵaı sálem! Sálemnen keıin demekshim mynaý: Kóp jyllardan beri qyzmetimizde bolyp, Joshy sultan, Bopy sultan uldarymyzǵa musylman dinin úıretip júrgen moldamyz bar edi, ózi qashqarlyq, Artush degen jerden eken. Qashqar ákimi jurtyna jaqsylyq is jasapty dep estip, jurtyn ózine mıras qylýǵa yqylas tanytty. Moldany áıelimen qosa jerine qaıtardym…
Mór. Ábilpeıiz bahadúr sultan. (Qytaı birinshi muraǵatynda saqtalǵan qazaqsha qujattar. Dúısenáli Ábiláshim uly.2016 j, Pekın. 144-bet)
Ekinshi hat
Qazaq hany Hanqojanyń haty… Ile jerin bılep turǵan generaldyń esendigin kóp aılarǵa tileımiz! Aıtpaqshymyz mynaý: Ulyq Boǵan han, naǵyz bahadúr generaldyń esenliginde, Ilahun atty mollamyz bar edi, jeti jyldan beri balalarymyzdy oqytyp kelgen mollamyz edi. Burut (qyrǵyz) joly jaman bolyp Ilahundy uzatyp sala almadyq, Ilahunnyń týǵandary Aqsýda turady. Burut joly jaman senbeımiz, sizderge senemiz!
(Qytaı birinshi muraǵatynda saqtalǵan qazaqsha qujattar. Dúısenáli Ábiláshim uly.2016 j, Pekın. 185-bet)
Joǵarydaǵy hattardan qazaq elıtasy ıslamǵa sense de dindi óte salǵyrt ustap, tipti óz balalaryna din úıretý úshin kórshi elderden mollalar aldyrǵanyn kóremiz.
Eger de qazaq halqy arasynda ıslam myń jyl ornyqqan bolsa, ózge elden molla shaqyrmas edi. Dalamyzda 18 ǵasyrǵa deıin myńdaǵan meshitter turyp, júzdegen dinı sheıhtar bolyp ıslamnyń ınstıtýty qalyptasar edi, Islamnyń árbir qazaq aýylyna deıin jappaı engizilýin Abylaıhan qaıtys bolǵan soń Reseı patshalyǵy men Qoqan handyǵy tatar mollalarmen, qojalarmen iske asyrdy.
Qazaq jerindegi buddızm
Jońǵarlarq qazaq jeriniń shyǵysy men soltústigin jaýlap aldy, 1643 jyldan bastap olar buddızimge sene bastady. Bundaǵy aıta keterimiz - buddızm tek oırat taıpalaryna tarady.
Almatynyń ońtústigindegi taýdaǵy oırat tilindegi buddızm ýaǵyzy
Bul budda ýaǵyzyn jazǵan qazaq emes! Sol sııaqty ejelgi Túrkistan, Saıram, Syǵanaq meshitteriniń ıesi de qazaqtan góri sart, qazirgi ózbek ekenin bilý qıyn emes!
Erzat Káribaı
