Qazaq handyǧy, anyǧyn aitqanda, Joşy ūlysyndaǧy bilıkke talastyŋ saldarynan Şiban äuletı men Toqai Temır äuletınıŋ tartystarynyŋ nätijesınde tarih sahnasyna şyqqan köşpelı ūlys.
Alaida şyt-jaŋa qūrylǧan el emes,üitkenı elita 1206 jyldan berı jalǧasyp kele jatqan Şyŋǧys äuletı, halqy sol Şyŋǧys qaǧandy aq kiızge kötergen şyǧys türık dalasynyŋ köşpendılerımen Deştı qypşaq köşpendılerınıŋ aralasuynan qalyptasty. Bızdegı basty taqyryp qazaq dalasyndaǧy dınderdıŋ jäne senımderdıŋ naqty qalai bolǧany turaly bolmaq. Qazaq dalasynyŋ mülde köpşılık jerı egınşılıkke qolaisyz bolǧandyqtan tūrǧyndarynyŋ köbı malşaruaşylyǧymen ainalysty, soǧan orai Türkıstan oblysy aumaǧynan özge öŋırlerde egınşılık joqtyŋ qasy boldy, qala-kentterde bolmady. Al Türkıstandaǧy qala kentterınde qazaqtardan görı sart halqynyŋ okılderı basym boldy, olarda islam dını 10- ǧasyrdan berı ornyqqan edı. Al basym köpşılık köşpendı qazaaqtarda (qazaqty qūraǧan ru-taipalarda) islamdy qabyldau 1313 jyldary Özbek hannyŋ tūsynda bastaldy, sodan bastap islam Altyn orda elitasynyŋ basty senımıne ainala bastady.
14-15 ǧasyrdaǧy dıni senımder
Ötemıs qajynyŋ «Şyŋǧysnama» eŋbegınde Özbek hannyŋ islam dının qabyldaǧany aitylady, alaida būl tūtas Altyn orda köşpendılerınıŋ islamdanuy emes tek bilıktegı Joşy äuletınıŋ islamdy qabyldauy bolatyn. Özbek islamdy elitalyq dın etıp Qyrymda ülken meşıt saldyrdy. Ol Altyn Ordadaǧy moŋǧoldar arasynda buddizm men şamanizmge tyiym sala bastady, 1315 jyly Özbek Ordany sättı islamdandyrdy jäne onyŋ dıni saiasatyna qarsy şyqqan Joşy äuletı hanzadalary men budda lamalaryn öltırdı.
Özbektıŋ būl saiasatyna qarsy qazırgı Qazaq jerın tıke bilep otyrǧan Orda Ejen ūrpaǧy Erzen han qarsy şyqty, Özbek pen Erzen arasynda soǧys bolyp , nätijesınde Jaiyqtyŋ şyǧysy Aqordanyŋ derbestenuıne alyp keldı. Alaida Altyn orda zaiyrly memleket edı, onda hristian dınıne senetın orystar, armiiandar, poliaktar, islam dınıne senetın horezmdıktermen būlǧarlar(qazan tatary), iudaizmdy ūstanatyn evreiler qatar ömır sürıp eşqaiysyna islamdy zorlap taŋǧan joq. Al dalalyq köşpendılerdıŋ denı täŋırlık dünie tamyndy ūstap qala berdı. Qiyr Şyǧys aumaǧynda nestoriandyqty, tıptı buddizmdı ūstanuşylar da boldy.
Qyrymdaǧy Özbekhan saldyrǧan meşıt.
Köşpendılerdıŋ batys qanatynda islamnyŋ jalpylasuy
Joǧaryda aitylǧandai Altyn orda - zaiyrly memleket, Özbekten bastalǧan islam dını alǧaşynda tek bileuşı tap arasynda ǧana tarady, jalpy dalalyq köşpendılerge tarap ketpedı, üitkenı ülken qarsylyqqa jolyqty. Al Altyn ordada islam otyryqşy qalalardy jaqsy tarady, ony İbn Battutanyŋ estelıgınen bıluge bolady: «... Būl dalada olar arbamen jüredı, jol jüru merzımı alty aiǧa sozylady, onyŋ üş aiy Mūhammed Özbek hannyŋ jerı. Bız būl gavanǧa kelgennıŋ ertesı künı bızdıŋ joldastarymyzdyŋ arasyndaǧy bır köpes sol dalada Qypşaq degen atpen belgılı halyqqa baryp, olardan at arba sūrap aldy. Olar hristian dınıne senedı... Bız at-arbaǧa otyryp, Kafa degen qalaǧa keldık, būl teŋız boiymen (Qara teŋız) sozylyp jatqan ülken qala. Onda köpşılık bölıgı Genuezderden tūratyn hristiandar, olardyŋ ämırınıŋ aty Eldemedir. Bız mūndaǧy mūsylmandar meşıtıne toptaldyq» (Adamzat aqyl-oiynyŋ qazynasy tarihy. 3-tom. 51-bet).
Köşpendıler ortasyndaǧy islam dını
Tarihi derekter boiynşa Altyn ordanyŋ batysy, iaǧni Edıl, Jaiyq, Don, Dneprdı jailaǧan köşpendı jūrtqa islam dının jalpylastyruşy - Edıge bi. Edıge Altyn ordadaǧy moŋǧol aqsüiegı, moŋǧoldyŋ maŋǧyt ruynan, Altyn ordada moŋǧoldyŋ qiiat (Şyŋǧyshannyŋ rulastary) pen maŋǧyt eŋ yqpaldy rular bolǧan. Edıge Altyn orda hany Toqtamysty öltırıp, Noǧai ordasynyŋ negızın qalady. Ol islam dının ūnatyp berık ūstandy. Mamliuk däuırınıŋ tarihşysy Äl-Makrizi ony batyl, jomart jäne «islam ǧūlamalaryn jaqsy köretın jäne taqualarǧa jaqyn boluǧa ūmtylǧan» adam dep sipattaidy. Oraza ūstaǧan, İslam zaŋdaryn ūstanǧan salih mūsylman bolǧany üşın maqtaidy. Äl-Makrizi sondai-aq Ediǧudyŋ tatarlarǧa öz ūldaryn satuǧa tyiym salǧanyn jäne osy sebeptı olardyŋ köbısın Mysyr men Siriianyŋ Mamliuk elderı satyp alynǧanyn aitady.( المقريزي, تقي الدين (2002). الجليلي, محمود (ed.). درر العقود الفريدة في تراجم الاعيان المفيدة (in Arabic). دار الغرب الإسلامي. p. 436).
Al köşpendılerdı Edıgenıŋ islamǧa kırgızgenın Venesiia aqsüiegı, 1434 jyly Batys Deştı Qypşaqqa saiahat jasaǧan İosofat Barbaroda rastaidy. Onyŋ aituy boiynşa: « Mūsylman dını basqa memleketterdegı siiaqty Tatar dalasynada tarady, osydan 115 jyl ılgerı(1313 jylǧy Özbektıŋ islam dının qabyldauyn aityp otyr) olardyŋ keibır bölıkterı ǧana mūsylman dınıne tabynǧanymen , qalǧandary basqa dındı erkın ūstana alatyn edı. Osy sebeptı köpşılıgı aǧaş jäne jazba būdqa taǧzym etıp (Būl Rubruk pen Karpini aitqan tatarlardyŋ ata-babasynyŋ beinesın kiızden jasap aruaǧyna bas ūruy, buddizmmen qatysy joq) , olardy özderımen bırge arbalarynda alyp jüretın. Tatarlar bükıl halyq bolyp islamdy Edıgenıŋ kezınde tatar hanynyŋ äskeri basşysy Said Ahmet han tūsynda qabyldauǧa mäjbür boldy» (Adamzat aqyl-oiynyŋ qazynasy tarihy. 3-tom. 449-bet). Dese de Noǧai ordasynyŋ köşpendılerı bes uaq namaz oqyp, meşıt salyp otyryqşy halyqtarşa islamdy ūstanyp ketken joq. Täŋır men alla qatar aitylatyn, allany täŋırdıŋ sinonimı retındegı qūdyrettı jaratuşy dep tüsındı. Osy noǧai ordasynyŋ maŋǧyt aqsüiegı Asan qaiǧynyŋ jyrlaryna qaraiyq:
Atadan altau tudym dep ,
Asqynyp jauap aitpaŋyz.
Alǧanym asyl aru dep,
Kün şyǧaryp jatpaŋyz.
Atamnyŋ maly köp-tı dep ,
Atty basqa tartpaŋyz.
Esenıŋde tırıŋde,
Bır bolyŋyz bärıŋız.
Ahiretke barǧanda,
Haq qasynda tūrǧanda,
Qydyrdyŋ özı bolǧai jaryŋyz. (Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 61-bet)
Asan qaiǧy qazaq poeziiasynda, aŋyzdarynda özındık oryny bar tūlǧa. İslamdy ūstanǧanyna eş kümän joq, desede arab, parsy nemese Mäuerannahrdyŋ mūsylmandarynan özgeşe dalalyq dünie tanymdy joqqa şyǧarmaǧan adam. Arab, parsy, Mäuerannahrdaǧy mūsylmandar şariǧatty qataŋ ūstanatyn, olarda aruaq, qobyz, baqsy islamǧa qaişy, jyraulyqta olarda şirık sanalady. Asannan keiıngı noǧaidyŋ maŋǧyt jyrauy Dospanbet jyrau bylai tolǧaidy:
Ainala būlaq basy teŋ,
Azaulynyŋ Stanbūldan nesı kem.
Azaulynyŋ Aimädet Er Dospanbet aǧanyŋ,
Han ūlynan nesı joq?
Bi ūlynan nesı kem?
Täŋırdıŋ özı bergen künınde,
Han ūlynan artyq edı menıŋ nesıbem! (Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 62-bet)
Dospanbettıŋ jaratuşyny täŋır dep jyrlauy Edıgenıŋ tūsynda köşpendılerdıŋ islamdy qabyldaǧanymen köne dalalyq täŋırlık dünie tanymyn tärık etpei ony qatar alyp jürgenın körsetedı.
Osy ekı jyraudyŋ ızın basqan ataqty Şalkiz jyraudyŋ jyrlaryna qaraiyq:
Japyraǧy jasyl jauterek,
Jäiqalmaǧy jelden dür.
Şalulyǧy belden dür,
Törenıŋ kejıguı elden dür,
Bailardyŋ maqtanbaǧy maldan dür,
Aqkiıktıŋ şabar jerı maidan dür,
Keşu-keşmek saidan dür,
Batyr bolmaq soidan dür,
Jalaŋaş bolda jauǧa ti ,
Täŋırı özı bıledı,
Ajalyŋyz qaidan dür!
Temır bidı qaj saparynan toqtatuǧa aitqany:
Äi han iem sūraiyn:
Täŋırdıŋ üiı kebenı,
İbrahim Halli alla jasapty,
Ǧazyreiıl jan almasa qasapty.
Jyǧylǧandy tūrǧyzsaŋ,
Jylaǧandy uatsaŋ.
Qisaiǧandy tüzetseŋ,
Täŋırdıŋ üiı baitolla,
Sūltan iem qarsy aldyŋda jasapty.
Asyl tuǧan batyr er,
Toqsanǧa jasy jetpei qarymas.
Täŋır özıne bermese,
Menmensıp jürgen er jıgıt,
Kısıden tartyp alyp jarymas.
Täŋırı janyn almasa,
Tau aralap jol salmai,
Tas aralap qūs salmai,
Arqanyŋ bauyryn qydyrmai,
Arǧymaq aru attar artpai,
Jat jerge baryp özın tanytpai,
Özden bolami bi bolmai,
Atanyŋ batyr tuǧan ūlyna,
Oida jatmaq ūsarma?
…
Atadan altau tudym dep,
Salmaqtama nemeŋdı.
Salmaqtasaŋ nemeŋdı,
Täŋır teser tebeŋdı. ( Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j.65-77 betterıne deiın)
Şalkizdıŋ ūstanymy islamǧa keraǧar siiaqty körınedı, üitkenı ol Temır bige qajyǧa barudan görı öz elınde sauapty ıster ıs ısteuge şaqyrady. Dese de islam dınınen sauaty barlyǧyda aŋdalady. Bır aita keterlıgı 19- ǧasyrdyŋ ortasyna deiın islam dının myqty ūstanbasada özderın mūsylman sanaǧan qazaq handarymen bilerınıŋ eşqaiyssynyŋ Mekkege qajylyqqa barǧany turaly derek joq.
Qazaq dalasyna islam qalai tarady?
Joǧaryda 1434 jyldarǧa deiın Altyn ordanyŋ batysyndaǧy köşpendılerge Edıgenıŋ islam dının taratqanyn, küştep islamǧa kırgızgenın aittyq. Noǧai ordasynyŋ şyǧysy Jäiıqtan şyǧysqa qaraiǧa jerlerde ol kezde Joşynyŋ besınşı ūly Şäiban äuletterınıŋ bilıgı jürıp tūrdy, keiıngı kezde Joşynyŋ on üşınşı ūly Maŋǧystaudy bilegen Toqai Temır äuletı küşeidı, Ūrys han men Toqtamys hannyŋ tūsynda Orda ejenmen Şäiban ielıgınde Ūrys hanmen Toqtamys bastaǧan Toqai Temırlerdıŋ bilıgı ornady. Edıgenıŋ tūsynda Mäuerannahrdaǧy moŋǧoldyŋ barlas ruynyŋ aqsüiegı Ämır Temır bas köterıp, ülken imperiianyŋ negızın qalady. Negızı Qazaqstannyŋ basym köp dalalyq aimaqtaryna islam osy däuırde ekı baǧyttan tarady: Bırı - Mäuerannahrdaǧy Temır memleketı arqyly, ekınşısı Noǧai ordasy arqyly. Temır Toqtamys hannyŋ Altyn ordadaǧy bilıgınıŋ küşeiıp bara jatqanyn körıp ony auyzdyqtau üşın maŋǧyt Edıgenı özıne odaqtas ettı. «Malta as saddain va madjama al-bahrain» atty eŋbektıŋ avtory Äbdu Ar-azzaq Samarhandidyŋ aituynşa:
«Özbek jerındegı ämır Edıgeden oralǧan Tabyşy Alban Edıgenıŋ özıne jasaǧan qyzmetıne riza ekenın bıldırıp, taǧy Edıgenıŋ : Men ūly märtebelınıŋ(Ämır Temır) barlyq aitqandaryn oryndaityn qūlymyn. Sondai-aq ūly märtebelınıŋ dostyq qūşaǧyn jäiıp ,qastyq oilaǧandardyŋ sözıne köŋıl audarmai , özara däl tüsınık aşqanyna dän rizamyn- degen sälemınde jetkızdı» (Adamzat aqyl-oiynyŋ qazynasy tarihy. 3-tom. 306-bet).
Äbılqaiyr bilıkke jetkende qazırgı Reseidıŋ Oral tauy maŋyndaǧy Chingi –turada han köterılgen. Ol turaly "Tarihi guzidai Nusratnamada" aitylady:
«Onyŋ zamanynda (Äbılqaiyr hannyŋ) hannyŋ qūzyretınde qylyş şauyp sonymen qatar ıjdaǧat tapqan bekterdıŋ esımderı: Dürmen taipasynan Iaqūp pen Qaraǧūdai bek, naimandardan Şäiıh sofy...Işkı tobynan İnly qoja men Sofura qoja, qoŋyrat Äli bek ūrpaqtarynan Mūhammed bek...» (Qazaqstan tarihy turaly türkı derektemelerı. 5-tom. 21- bet. "Tarih-e guzidai Nusratna).
Būl derekke qarasaq, būrynǧy köşpendı moǧūl (moŋǧol)-tatar ämırlerınıŋ attarynyŋ semittık esımderge auyspaǧanyn bıler edık. Äbılqaiyrdyŋ tūsynda ony qoldaǧan köşpendı taipalardyŋ ämırlerı islamǧa bet būrǧany anyq baiqalady. Al halyqtyq tūrǧydan Qazaqstan köşpendılerınıŋ tūtastai islamdy qabyldaǧanyn spattaityn derek älı joq. Al Äbılqaiyrdyŋ 1456 jyly Syǧanaq tübınde oirat äskerınen oisyrai jeŋıluı köşpendılerdıŋ narazylyǧyn tudyrdy. Ekı tegı bır köşpendı halyqtyŋ soǧys täsılıde bır, dene sapasyda qarailas, ne üşın osydan keiıngı ūrystarda oirattardyŋ üstem şyǧyp, özbek, moǧol, qazaq, noǧaidy qoǧadai japyruy ata-dästürıne degen adaldyqta jatsa kerek. İslamda aruaq şaqyru allaǧa şirık qosu sanalady. Oirattan jeŋılu aruaǧy qaşudan bolsa kerek. Köşpendılerdıŋ osy narazylyǧyn Ūrys han ūrpaqtary Kerei, Jänıbek sūltandar şeber paidalanyp, özın qoldaǧandardy bastap Moǧolstanǧa köşıp kettı, ärı olardy qoldauşylar barǧan saiyn köbeiıp 200 myŋnan asty, olardy Äbılqaiyrdyŋ jaqtastary «qazaqtar» dep atady. Al qazaqtardan jeŋılgen Şäiban äuletı Mäuerannahrdaǧy Ämır temır äuletın basyp alyp Būhar handyǧyn qūrdy, olarmen qazaqtardyŋ soǧysy üzılmedı, būndaǧy qaişylyqtar ekonomikalyq, saiasi, dıni qaişylyqtardy qamtydy. Dıni qaişylyq uşyǧyp Şäibani han 1508 jyly "qazaqtar mūsylman emes" dep ǧazauat soǧys aşady. Osy däuırdı sipattaityn Ruzbehan İsfahanidyŋ deregınde qazaqtardyŋ salty, dıni senımı bylai delıngen: «Senımdı adamdardyŋ äŋgımesındei olardyŋ ortasynda (qazaqtarda) būdqa tabynu , jerge tabynu salttary keŋ taralǧan. Senımdı adamdardyŋ aitqanyndai olardyŋ ortasynda olardyŋ özderı tabynatyn qūdai beinesı bar. Beinege tabynu būl küpırşılık, qūdai zaŋyn qorlau... Demek qazaqtar islamdy qabyldaǧannan keiın aruaqqa tabynsa, ol būdqa tabynǧany . Būl jaǧdaida olardyŋ aruaqqa tabynǧany dınnen bezu, būdqa tabynuşylyq bolatynyn bılmeuı esepke alynbaidy... Bıraq būl şart qazaq halqyna qatysty emes, sebebı olar islamdy qabyldaǧanyna 200 jyldan assa da, ülemderı jäne ǧalymdar jan-jaqtan Türkıstan men Mäuerannahr ülemderı ,endı bır jaqtan Qajy-tarhan ülemderı, Derbend-şirvan ülemderı ,Horezm, Horasan ülemderı keledı. Köpester qazaqtarǧa islam elderınen kelıp tūrdy, olarǧa islam paryzyn jattatady, qazyr olardyŋ handary, sūltandary mūsylmandar ,olar qūran oqidy, namaz oqidy, balalaryn mektepke beredı, oraza ūstaidy, neke oqytpai üilenbeidı. Alaida būl erejeler qazaqtardyŋ arasyna taralmaiynşa olar ony oryndamaidy. Olar osy bılımdı alyp, aruaqqa tabynu būdqa tabynu ekenın bılmedık dep qalai aita alady?»( Adamzat aqyl-oiynyŋ qazynasy tarihy, 3-tom. Ruzbehan İsfahani. Būhara qonaǧynyŋ estelıgı. 364-bet)
Būndaǧy derekte islamdy qabyldaǧaly 200 jyl dep 1313 jylǧy Özbek hannyŋ islamdy qabyldauyn aityp otyr, alaida ol qabyldau tek elita ışınde bolǧanyn joǧaryda aittyq. Al qazaq handary mūsylman ekenıne kümän joq, alaida otyryqşy halyqtar siiaqty şariǧat ükımderımen jürmeidı, olar ärı täŋırlık dünie tanymdy qūrmet tūtady, ol arqyly köşpendılerdıŋ köŋılın tapsa, mūsylmandyqtary arqyly özderı bilep tūrǧan Türkıstan, Sauran, Syǧanaq siiaqty qalalar men kentterdegı otyryqşy sarttarǧa böten bolmaidy. Būnda islam köpesterınıŋ qazaqtar arasyna ünemı kelsede qazaqtardyŋ köne saltyn aruaqşyldyǧyn qoimai otyrǧany baiqalady. Taǧy qazaqtardyŋ mūsylmandyqtyŋ şarttaryn oryndamaitynyn aitady, anyǧynda būl ürdıs 19- ǧasyrǧa deiın jalǧasqan. Joǧarydada atap aitqandai qazaqtar būdqa tabynbaǧan , 13- ǧasyr derekterınde körsetılgen ata-babalarynyŋ müsının salyp soǧan siynǧan.
Mūhammed Şäibanidyŋ ǧazauat soǧysy kezınde onyŋ äskerı Ūlytauǧa deiın kelıp, eldı qyryp –joiyp tonaidy. Tıptı aiuandyqpen äielderdı aiaqasty etkendei mūsylmandyqqa jat qylyqtarǧa barady.
16 ǧasyrdyŋ soŋy men 17 ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq jerındegı islam
16 ǧasyrdyŋ 20- jyldarynan keiıngı 20 jylda Qazaq handyǧy ışkı qyrqystan älsırese de Haqnazar hannyŋ tūsynda qaita küşeidı. Dese de Būhar handyǧynyŋ yqpalyna tüstı, Täuekel sūltan Abdolla hanǧa qyzmet körsetedı, sonyŋ yqpalymen qazaq dalasyna taǧyda bır ret islam dını taraidy. Būl turaly Mūhammed Sadyq Qaşqaridyŋ eŋbegınde atap körsetılgen:
«Hazyret İşan Qoja Ysqaq Uäli (alla oǧan rahymy riza bolsyn) Abd äl –Kärım hannyŋ (1560-1591 jyldary Qaşqariiany bilegen) şaqyruymen Qaşqarǧa keledı. Abd äl-Kärım han ıltipatpen qarsy alyp Qoja Ysqaq Uälidı Qaşqarǧa otyrǧyzdy. Hannan baqyt qūsy ūşyp , sol jaǧdaida han Hazyret İşandy maqūl körmedı, ıltipatsyz boldy, qyryq kündei kezdespedı, baǧasyz, kärı tory atty jıberdı. Hazyret İşan ony körıp tüsı būzylyp mynany aitty: Bız sol üşın dep kelsek, Ol bızge qylmys qylama? Älbette bızdı būl jerden ketırmek- dedı. Üş künnen keiın hannan Hazyret İşandy öz ölkesınen şyǧuyn sūraǧan hat keldı.
Hazyret İşan jarandarymen qyrǧyz- qazaq elıne kelıp , ol jerlerde sonşama keremetter körsettı: Dūǧalarmen ölıkterge jan bıtırıp, aurularǧa şipa berıp, şölderden būlaq aşyp, būdtardan kalima-ii şarif dauysyn keltırıp , sirekte ǧajaiyp ıster jasap , on būdhanany syndyryp 180 myŋ käpırdı imanǧa keltıru mümkındıgın alady, tura jolǧa salady» (Mūhammed Sadyq Qaşqari. Tazkira-ii azizan. Qazaqstan tarihy turaly türkı derektemelerı 4-tom. 70- bet. Qoja Ysqaq Uälidıŋ qyrǧyz-qazaq jerlerınde islam taratuy).
Būnda körsetılgen 180 myŋ halyq sol kezdegı Qazaq handyǧyndaǧy köşpendılerdıŋ 20 paizy desek artyq emes, al būnyŋ denın qazaqtar ūstaityny tabiǧi qūbylys. Öitkenı 18 ǧasyrdyŋ ortasyna deiın qyrǧyzdar 50-60 myŋnan aspaǧan, al odan būryn tıptı az degen söz. Mūhammed Haidar Dulati öz eŋbegınde qyrǧyzdardy käpır dep körsetedı, al qyrǧyzdardyŋ 19 ǧasyrdaǧy dınsızdıgı turaly Şoqanda jaqsy derekter aitqan.
Osy däuırde Jetısu men Qyrǧyzstan jerı qazaq ordasyna qarady, al moǧolstandyq köşpendılerge 1353 jyly Tūǧlyq Temırdıŋ jarlyǧymen islam dını taralǧanyn bılemız, desede moǧoldardyŋ köpşılıgınıŋ islamdy qabyldauy Mūhammed hannyŋ tūsynda (1408-1415) bolady, bıraq Ämır Temır moǧoldardy(köbı Ūly Jüzdıŋ qazaqtary) dınsızder dep olarǧa ǧazauat aşady. 1506 jylǧy Mūhammed Şäibani hannan jeŋılgennen keiıngı tartystar nätijesınde 1533 jyly moǧoldar el jerımen qazaq handyǧyna qosylady. Osy tūsta Būhar saudagerlerı qazaq dalasynyŋ soltüstıgı men Sıbırdegı Sıbır handyǧyna islam dının tarata bastady.
Levşinnyŋ aituynşa:
«1558-1559 jyldary Būharada bolǧan Djenkinson "Taşkent bileuşısı qazaqtarmen soǧys jürgızdı, olar öte köp, qatygez, eşqandai qalalary joq, Mūhammed dının ūstanatyn halyq,"- dep jazǧan (Adamzat aqyl-oiynyŋ qazynasy traihy, 4- tom 208-bet). Būl pıkırmen tolyqtai kelısuge bolmaidy, öitkenı Qazaq handyǧynda qos dın qatar ömır sürgen, al qazaq handary üstırt bolsa da islamdy ūstanǧan, al köşpendı qazaqtarda dın ūstanatyndar öte sirek bolǧan.
Osy dauırdegı qazaqtyŋ ataqty jyrauy Jiembet, onyŋ mynadai jyrlary bızge jetken:
Ämırıŋ qatty Er Esım,
Bülık salyp būiyrdyŋ,
basyn ber dep batyrdyŋ,
Qanyn ışıp qanbaqqa,
Janyn otqa salmaqqa,
Atadan jalǧyz men emes,
Han ie ısıŋ jön emes,
Jolbarystai Jolymbet,
Qūrbandyqqa qol emes.
Jol tosyp alyp ketıptı,
Qalmaqtan almaq siyŋdy,
Qaharyŋdy basqaly,
Menıŋ elım jiyldy,
Bastap kelgen özge emes,
Jiembet syndy biıŋ dy.
Malyn salyp aldyna,
Är saladan qūiyldy,
On ekı ata baiūly,
Bır täŋırge siyndy. ( Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 81-bet). Jiembettıŋ jyrynanda sol däuırde qazaq arasyna islam taralsada täŋırdı jaratuşy ie retınde moiyndaudyŋ älı de sol qalpynda jalǧasyp otyrǧanyn köremız. Būlar ǧana emes, Qazaq handyǧy tūsyndaǧy batyrlar jyry men tarihi jyrlarda da täŋır jiı aitylady.
Är bädenge ylaiyq,
Özıne täŋırım qosqan jar,
Maly kemnıŋ zary bar,
Är adamnyŋ özınıŋ ,
Ylaiyqty jary bar (Qobylandy jyrynan)
17 ǧasyr men 18 ǧasyrdaǧy qos senım däuırı
17 ǧasyrdyŋ ortasynda Qazaq handyǧynyŋ şyǧysyndaǧy Joŋǧar memleketınıŋ küşeiuıne bailanysty Qazaq handyǧynyŋ örısı taryla berdy. 1680 jyldary taqqa otyrǧan Täuke han saiasi reformalar jasady,sonyŋ bırı köşpendılerdıŋ Şyŋǧyshannan bergı jalǧasyp kele jatqan dalalyq zaŋdaryna ışınara özgerıster engızıp, «Jetı jarǧy» degen zaŋdar jinaǧyn şyǧardy. Täuke hannyŋ kezınde Türkıstanda mekendegen 10 ǧasyrdan bergı dın ökılderı qojalar jüzge jatpaityn ru retınde qazaq qūramyna kırdı, ärı olarǧa erekşe qūqyq berıldı. Sondai-aq būryndary bolmaǧan tarmaq engızıldı, ol bolsa jetı jarǧydaǧy : “Kımde-kım özge dınge ötse tas boran etıp öltırılsın!” degen tarmaq edı. Al özge tarmaqtary būrynǧy dala zaŋdarymen ündes boldy. Qazaq handyǧy Şyŋǧyshan imperiiasynyŋ jäne odan keiıngı Altyn ordanyŋ zaŋdy jalǧasy bolǧandyqtan zaŋ erejeler “Şyŋǧyshannyŋ iasasyn” negız ettı.
Bıraq aita ketetın tüiın : Eşqaşan da Qazaq handyǧy islam dının memlekettık dın etken, islam şariǧattaryn memleket zaŋy retınde ūstanǧan emes! Osy erekşelıgımen körşıles Mäuerannahr, Auǧanstan, Qaşqariiadan aiqyn özgeşelenıp tūratyn.
Qazaq handyǧyndaǧy islamdy berık ūstanatyn tūrǧyndar - sarttar
Sarttar
Qazırgı Türkıstan oblysy men oǧan ırgeles audandarda ejelden mekendep kele jatqan otyryqşy halyq - sarttar. Olar 13 ǧasyrdan būryn soǧdylar dep atalsa, keiın sarttar dep ataldy, 1924 jyly keŋestık jüie ornaǧannan keiın būl atauǧa tiım salynyp sart halqy özbektermen bırıktırıldı. Sarttar Qarahan memleketı däuırınen berı islam dının berık ūstanyp , şariǧatpen ömır sürgen. Sarttar - tılı türkılengen şyǧys İran halqy. Qazaq Ordasynyŋ ortalyǧy Türkıstan qalasynyŋ tūrǧyndarynyŋ denı sarttar boldy, qala maŋyndaǧy qystaqtarda da solai bolaty. Tauyş mergen Türkıstanda myŋ adamdai qazaqtar tūrady degen, al qazaq handyǧynyŋ astanasy bolǧan qalada kemı 15-20 myŋ halyq boluǧa tiıs, al basym köbı sarttar edı, ony 1897 jylǧy patşalyq Reseidıŋ sanaǧyndaǧy myna sandardan bıluge bolady:
Sart – 8933 adam.
Qazaq – 1415 adam.
tatar – 513 adam.
Orys - 230 adam.
Kışkentai orys - 82 adam.
Poliak – 46 adam
Parsy - 19 adam
Basqalar – 15 adam.
Alaida Türkıstan maŋynda: «1738 jylǧa deiın Orta jüzdıŋ hany bolǧan Sämekenıŋ tūsynda Türkıstan aimaǧynda tek Qoŋyrat, Arǧyn, Naiman rulary ǧana ömır sürdı. Sämeke hannan keiın onyŋ ūldary Türkıstan aimaǧyn (Qarnaq, Sauran, Otyrar, Sozaq, Ögıztau) Äbılmämbet han (1739-1771) men Seiıt han (1741-1745) jäne Esım han (1750-1798) bilep, būl handardyŋ ielıgınde Arǧyn, Qypşaq, Qoŋyrat, Uaq rulary boldy. Tıptı, Türkıstannyŋ soŋǧy hany Älikennıŋ tūsynda (1858-1860) būl ölkede Qoŋyrat, Qypşaq, Saryüisın rulary ömır sürdı» dep baiandaidy.
Syǧanaq qalasynyŋ tūrǧyndary sarttar bolǧan, “Syǧanaq jarlyqtarynda”:
“Ol mäŋgı jaratuşy bızdıŋ jarlyǧymyz: Äbulǧazy Äbdulla han bahadür sūltan. Qazırgı uaqytta barlyq ūly saiiidtarǧa (Mümkın seitälı qojalar?) ızgı niettı şeihtarǧa, adamzat imamdaryna, qyzymetı joǧary dınni ǧalymdarǧa, qūrmettı ämırlerge, qūrmettı arbablarǧa, myŋbegılerge, jüzbegılerge, mihavarlarǧa, raiatlarǧa, jergılıktı tūrǧyn jamaǧaty men sol jerde tūratyndardyŋ bärıne, auyldarda tūraqty, qystaqtarda jartylai otyryqşy tūratyndarǧa, köşpelı ömır süretın aimaqtarǧa, lauazymdy adamdarǧa, arabtarǧa, türkılerge, qazaqtar men qaraqalpaqtarǧa mälım bolsyn:
Biık qadyr-qasietımen erekşelengen Mäulana Kamal ad-din şeih sadyräl-islam bızdıŋ köşpendı taipalarymyz men onyŋ(Mäulana Kamal ad-dinnyŋ) aryqtaryna nūqsan keltırgenın bızdıŋ märtebelı nazarymyzǧa jetkızdı. Bız osy negızde körsetılgen uaqytta ämır ettık: Hisarşyq būlaǧynan basqa Toqtamyş būlaǧy, Qaraş būlaǧy, Kelte jarǧiia aryǧy, Qyzyltal aryǧy, Arystandy aryǧy, Jolaq aryǧy, Myŋbūlaq aryǧy- Syǧanaq tūrǧyndarynyŋ mülkı. Üitkenı atalǧan Hisarşyq aryǧy rahymet alla ǧäläih Hazyret Allama Äbul- hasan Ziia adin şeih-Syǧanaūi mazarynyŋ uahypyna qaratylǧan. Aitylǧan toptar tūrǧyndary būl nūsqaudy bekıtılgen dep sanasyn. Hisarşyq būlaǧyna jolamasyn ärı eşqandai kedergı keltırılmesın! 1006j. “(Qazaqstan tarihy turaly türkı derektemelerı. 5-tom. 133-134- better). Jarlyqtan körgenımızdei Syǧanaqtyŋ otyryqşy halqynan qazaqtar bölek atalady. Ärı qazaq, qaraqalpaq siiaqty köşpendılerdıŋ būl araǧa jolamauyn,egınşılıkke kedergı keltırmeuın eskertedı. Adam attarynan da būnda aitylǧan dıni adamdar qazaq emes sart ekenı baiqalady.
Qazaq handyǧyndaǧy aruaqşylyq, jyraulyq, baqsylyq
Joǧarydaǧy derekterde körsetılgendei qazaqtar namaz oqudyŋ orynyna aruaqqa bas ūruyn toqtatpai otyrǧanyn kördık. Köşpendılerdıŋ dünie tanymy boiynşa kısı balasy ölgenımen ruhy ömır süre beredı, ol ūrpaqtaryna küş-medet beredı dep qaraǧan. är daiym soǧystardaär ruöz ūranyn şaqyryp, aruaqtap jauǧa şabatyn bolǧan. Qazaq ūǧymyndaǧy aruaqşylyqtyŋ tarihy neşe myŋ jyldarǧa ary ketedı, saqtar, ǧūndar, türkıler, moŋǧoldardan kele jatqan osy saltty 15-16-17-18 ǧasyrda dalaǧa islamnyŋ üzdık-sozdyq enuı toqtata almady. Qazaqtyŋ” aqylgöi abyzym-ai” degendegı abyzy sol täŋırlık dünie tanymdaǧy dınni tasattyq joralǧylarymen, toilardy basqaruşy bedeldı adam. Al baqsylar körıpkeldık, emşılıkpen ainalysa berdı, oǧan qudalau bolǧan joq, üitkenı Qazaq handyǧynda būrynǧy dala saltynyŋ sarqynşaqtaryna jol berumen qatar islam dın ökılderıde qorǧaldy, ekı dınnıŋ ǧūryptary midai aralasyp kettı. Täŋırlık dünie tanymnyŋ taǧy bır mūrasy - jyraulyq . Jyraular qazaq ömırındegı eleulı oqiǧalardyŋ bärın jyrǧa ainaldyryp eldıŋ esınde qaluyna ülken yqpal jasap otyrǧan. Qazaqtyŋ köptegen salttary äsırese aruaqşylyq, baqsy-balgerlık, toi,ölım-jıtım salttary köbınese islam şariǧattaryna qaişy ekenı ras, bıraq Qazaq handyǧynyŋ handary el tūtastyǧy üşın oǧan tiym sala almaǧan.
Ümbetei jyraudyŋ Abylaiǧa aitqany:
Aruaǧyŋa bolysqan,
Älıl bilık qylysqan.
Kereide batyr Jänıbek,
Qaz dauysty Qazybek,
Qu dauysty Qūttybai,
Qara kerei Qabanbai,
Qanjyǧaly bögenbai,
Abylai senıŋ tūsyŋda ,
Sol beseuı bolypty-ai!
Bırı batyr, bırı bi,
Täŋırım bergen sondai si!
Aqboz atty şalǧanda,
Moiynyŋa kıse salǧanda,
Babai tüktı şäştı Äziz,
Sodan bata alǧanda,
Ūly säske bolǧanda,
Jasaǧan jaqsy jol berıp,
Jol bergende mol berıp,
Oilamaǧan baq berıp,
Qyrǧyzdy täŋırım qaq bölıp.( Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 102-103-bet)
17 ǧasyrdyŋ soŋyndaǧy islamnyŋ säl küşeiuı
Təuke hannyŋ - Osman imperiiasynyŋ sūltany III Ahmetke Reseige qarsy odaq qūru turaly ūsynys haty.
Ülken tarihi qūndylyq - 1711 jyly Resei men Osmandar arasyndaǧy beibıtşılık şartyn jasasqannan keiın Türık Sūltany Ahmetke, Qazaq hanynyŋ haty.
Hattyŋ maǧynasy:
«Qūrmet pen kelısımmen erekşelenetın ekı ūly qala [Mekke men Mədina], jer men teŋız hany, İbn Hakannyŋ hany, Sūltan Ahmad Hannyŋ küşı men batyldyǧy, ūlylyǧy men ädıldıgı, ūlylyǧy men meiırımı, şynaiy jäne bırauyzdy tän şeksız senım; Osman hannyŋ ūly äuletınıŋ ūly äuletınıŋ taŋdauly jäne qūrmettı ūrpaǧy - onyŋ şynaiy igılıgınıŋ tazalyǧy men şynaiylyǧyna bailanysty».
Sonda Qazaq handyǧynyŋ jäne jalpy dınnıŋ pozisiiasy:
«Sızdıŋ şynaiy dosyŋyz Taşkenttegı Afrasiabtyŋ taǧynda otyr. Türkıstan, Əndijan, Sairam jäne basqa da halyqtar siiaqty bızdıkıler men täueldılermen bırge bız taŋerteŋ jäne keşke şariǧattyŋ tūsaukeserınen quanyşpen dūǧa etemız».
Osydan keiın, mäselenıŋ mänerı:
«Bızdıŋ memleket pen Mäskeu memleketınıŋ arasynda «Aka aşta» dep atalatyn memleket bar (basqaşa «Estek»). Onyŋ tūrǧyndary - barlyǧy sünnitter. Būryn, būl ielenu qiraǧan kezde Mäskeu ony küşpen basyp aldy. Sodan berı olar Mäskeuge aqy töleidı (belgı). Endı būl halyq, onyŋ barlyq äskerımen, Mäskeuden üreilenıp, bizdiŋ jerimizge qonys audardy. Eger sız bızge kömektesseŋız, bız osy kəpirlerdiŋ 8 qalasyn baǧyndyra alamyz. Eger bız bırlese äreket etsek, bız [Mäskeudıŋ] mülkıne nūqsan keltıremız.
Alaida, qazaq-türık odaǧy qūrylmady.
Täuke hannyŋ tūsynda joŋǧarlardyŋ, Edıl qalmaqtarynyŋ qysymyna bailanysty körşıles Būhar, Hiua handyqtarymen jaqyn mämlede bolu üşınde islamǧa jaqyndaudyŋ sūranysy tuyndady. Täukenıŋ onan keiıngı handardyŋ keŋesşısı bolǧan Būhar jyraudyŋ jyrlarynan onyŋ islamǧa degen jaqyndyǧyn, sondai-aq qazaq elitasynyŋ islamǧa jaqyndyǧyn taǧy bır qyrynan köre alamyz.
Būqar:
Bırınşı tılek tıleŋız –bır allaǧa jazbasqa,
Besınşı tılek tıleŋız- bes uaqytta bes namaz
Bıreuın qaza qylmasqa. (Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 105-bet)
Äz Täuke hannyŋ balasy ölgende:
Hanymyz otyr aq ūryp,
Halqymyz otyr bas ūryp.
Sabany äkep ordaǧa,
Qūran oqyt moldaǧa.
Hannyŋ sözı tüzık dep,
Ornynsyz sözdı joldama.
Būrynǧy ötken bärı öldı,
Qarsy bolma allaǧa.
Töle, Qazybek kısımız,
Jaqsy, jaman kışıŋız,
Būl sözıme tüsıŋız,
Dämıŋızdı ışıŋız,
Riza bolsaŋ qūdaiǧa,
Tüzeler sonda ısıŋız. (Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 106-bet)
Dın pūsyrman bolmasa,
Tıl pūsyrman ne paida? (Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 112-bet)
Alla degen ar bolmas,
Aqtyŋ joly tar bolmas.
Tar peiıldı keŋımes,
Keŋ peiıldı kemımes.
( Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 123-bet)
Mūsylmannyŋ balasy,
Sırä bır keŋes qūryŋyz.
Bır auyzdy bolyŋyz,
Qalǧan eldı tastaŋyz. ( Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j127-bet)
Aqtyŋ üiı meşıttı,
Aqty qūdai şeşıptı.
İbrahim halil jasatqan,
Täŋırım üiı kebenı.
Qoja Bahauidlin qoldasa,
Qūdai taǧalam oŋdasa,
Qyrǧyz degen qatty jau,
Qadam basyp jürıŋız.,
Ei, aitaşy allany ait,
Aty jaqsy qūdaidy ait,
Tört şadiiar Mūstafa,
Mūsqap aşqan ǧalamdy ait,
Täŋırım sözı būrhandy ait,
Kalim alla qūrandy ait,
Täŋırım salsa auzyŋa,
Jan joldasyŋ imandy ait. (Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 134-bet)
Tättıqara:
Assalaumaǧalaikum, jaisaŋdar men qasqalar!
Adam köŋılın joqtyq şırkın basqa alar (Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j97-bet)
Ümbetei:
Dın pūsyrman balasy,
Adamdyqtan jerımes.
Tıl pūsyrman balasy aramdyqtan şegınbes! (Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j.97-bet)
Aqtanberdı jyrau:
Mekenı ızdep netesıŋ?
Mekege qaşan jetesıŋ?
Äzır Meke aldyŋda,
Peiılıŋmen silasaŋ,
Ataŋ menen anaŋdy!..(Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 92-bet). Desede Būharǧa nemese basqa jyraudyŋ islam turaly aitqanyna qarap bükıl qazaq qatty dınşıl boldy dep eşnarse däleldei almaimyz.
Qazaq handary men elitasy qatty dınşıl bolǧan emes
18 ǧasyrǧa deiın körşıles otyryqşy halyqtardyŋ yqpalynda islam qazaq elıne jerıne tarap, elitanyŋ basty ūstanymy bolǧanymen olar qazırgı kündegıler aityp jürgendei qatty dın ūstanǧan adamdar bolmaǧan. Qazaq handyǧy zaiyrly memleket boldy. Qazaq dalasynda namaz oqityndar öte az bolumen qatar oŋtüstıktegı qalaly kentterden tys Altaimen Atyrau arasy, Qarataumen Qyzyljarǧa deiın meşıt bolǧan emes! İslamnyŋ köşpendı halyq arasyndaǧy instituty qalyptaspady. Mollanyŋ köbı sart, qaşqarlyqtar bolǧan, būny myna hattardan bıluge bolady:
“Joǧary Boǧda ejennıŋ esendıgın ūzaq jyldarǧa tıleimız! Ejennıŋ qyzymetın qylyp, Ile jerın bilep tūrǧan general, ämbandarǧa Äbılpeiız hannan dūǧai sälem! Sälemnen keiın demekşım mynau: Köp jyllardan berı qyzmetımızde bolyp, Joşy sūltan, Bopy sūltan ūldarymyzǧa mūsylman dının üiretıp jürgen moldamyz bar edı, özı qaşqarlyq, Artūş degen jerden eken. Qaşqar äkımı jūrtyna jaqsylyq ıs jasapty dep estıp, jūrtyn özıne miras qyluǧa yqylas tanytty. Moldany äielımen qosa jerıne qaitardym…
Mör. Äbılpeiız bahadür sūltan. (Qytai bırınşı mūraǧatynda saqtalǧan qazaqşa qūjattar. Düisenälı Äbıläşım ūly.2016 j, Pekin. 144-bet)
Ekınşı hat
Qazaq hany Hanqojanyŋ haty… Ile jerın bilep tūrǧan generaldyŋ esendıgın köp ailarǧa tıleimız! Aitpaqşymyz mynau: Ūlyq Boǧan han, naǧyz bahadür generaldyŋ esenlıgınde, İlahūn atty mollamyz bar edı, jetı jyldan berı balalarymyzdy oqytyp kelgen mollamyz edı. Būrūt (qyrǧyz) joly jaman bolyp İlahūndy ūzatyp sala almadyq, İlahūnnyŋ tuǧandary Aqsuda tūrady. Būrūt joly jaman senbeimız, sızderge senemız!
(Qytai bırınşı mūraǧatynda saqtalǧan qazaqşa qūjattar. Düisenälı Äbıläşım ūly.2016 j, Pekin. 185-bet)
Joǧarydaǧy hattardan qazaq elitasy islamǧa sense de dındı öte salǧyrt ūstap, tıptı öz balalaryna dın üiretu üşın körşı elderden mollalar aldyrǧanyn köremız.
Eger de qazaq halqy arasynda islam myŋ jyl ornyqqan bolsa, özge elden molla şaqyrmas edı. Dalamyzda 18 ǧasyrǧa deiın myŋdaǧan meşıtter tūryp, jüzdegen dıni şeihtar bolyp islamnyŋ instituty qalyptasar edı, İslamnyŋ ärbır qazaq auylyna deiın jappai engızıluın Abylaihan qaitys bolǧan soŋ Resei patşalyǧy men Qoqan handyǧy tatar mollalarmen, qojalarmen ıske asyrdy.
Qazaq jerındegı būddizm
Joŋǧarlarq qazaq jerınıŋ şyǧysy men soltüstıgın jaulap aldy, 1643 jyldan bastap olar būddizımge sene bastady. Būndaǧy aita keterımız - būddizm tek oirat taipalaryna tarady.
Almatynyŋ oŋtüstıgındegı taudaǧy oirat tılındegı būddizm uaǧyzy
Būl būdda uaǧyzyn jazǧan qazaq emes! Sol siiaqty ejelgı Türkıstan, Sairam, Syǧanaq meşıtterınıŋ iesı de qazaqtan görı sart, qazırgı özbek ekenın bılu qiyn emes!
Qyrymdaǧy Özbekhan saldyrǧan meşıt.
Köşpendılerdıŋ batys qanatynda islamnyŋ jalpylasuy
Joǧaryda aitylǧandai Altyn orda - zaiyrly memleket, Özbekten bastalǧan islam dını alǧaşynda tek bileuşı tap arasynda ǧana tarady, jalpy dalalyq köşpendılerge tarap ketpedı, üitkenı ülken qarsylyqqa jolyqty. Al Altyn ordada islam otyryqşy qalalardy jaqsy tarady, ony İbn Battutanyŋ estelıgınen bıluge bolady: «... Būl dalada olar arbamen jüredı, jol jüru merzımı alty aiǧa sozylady, onyŋ üş aiy Mūhammed Özbek hannyŋ jerı. Bız būl gavanǧa kelgennıŋ ertesı künı bızdıŋ joldastarymyzdyŋ arasyndaǧy bır köpes sol dalada Qypşaq degen atpen belgılı halyqqa baryp, olardan at arba sūrap aldy. Olar hristian dınıne senedı... Bız at-arbaǧa otyryp, Kafa degen qalaǧa keldık, būl teŋız boiymen (Qara teŋız) sozylyp jatqan ülken qala. Onda köpşılık bölıgı Genuezderden tūratyn hristiandar, olardyŋ ämırınıŋ aty Eldemedir. Bız mūndaǧy mūsylmandar meşıtıne toptaldyq» (Adamzat aqyl-oiynyŋ qazynasy tarihy. 3-tom. 51-bet).
Köşpendıler ortasyndaǧy islam dını
Tarihi derekter boiynşa Altyn ordanyŋ batysy, iaǧni Edıl, Jaiyq, Don, Dneprdı jailaǧan köşpendı jūrtqa islam dının jalpylastyruşy - Edıge bi. Edıge Altyn ordadaǧy moŋǧol aqsüiegı, moŋǧoldyŋ maŋǧyt ruynan, Altyn ordada moŋǧoldyŋ qiiat (Şyŋǧyshannyŋ rulastary) pen maŋǧyt eŋ yqpaldy rular bolǧan. Edıge Altyn orda hany Toqtamysty öltırıp, Noǧai ordasynyŋ negızın qalady. Ol islam dının ūnatyp berık ūstandy. Mamliuk däuırınıŋ tarihşysy Äl-Makrizi ony batyl, jomart jäne «islam ǧūlamalaryn jaqsy köretın jäne taqualarǧa jaqyn boluǧa ūmtylǧan» adam dep sipattaidy. Oraza ūstaǧan, İslam zaŋdaryn ūstanǧan salih mūsylman bolǧany üşın maqtaidy. Äl-Makrizi sondai-aq Ediǧudyŋ tatarlarǧa öz ūldaryn satuǧa tyiym salǧanyn jäne osy sebeptı olardyŋ köbısın Mysyr men Siriianyŋ Mamliuk elderı satyp alynǧanyn aitady.( المقريزي, تقي الدين (2002). الجليلي, محمود (ed.). درر العقود الفريدة في تراجم الاعيان المفيدة (in Arabic). دار الغرب الإسلامي. p. 436).
Al köşpendılerdı Edıgenıŋ islamǧa kırgızgenın Venesiia aqsüiegı, 1434 jyly Batys Deştı Qypşaqqa saiahat jasaǧan İosofat Barbaroda rastaidy. Onyŋ aituy boiynşa: « Mūsylman dını basqa memleketterdegı siiaqty Tatar dalasynada tarady, osydan 115 jyl ılgerı(1313 jylǧy Özbektıŋ islam dının qabyldauyn aityp otyr) olardyŋ keibır bölıkterı ǧana mūsylman dınıne tabynǧanymen , qalǧandary basqa dındı erkın ūstana alatyn edı. Osy sebeptı köpşılıgı aǧaş jäne jazba būdqa taǧzym etıp (Būl Rubruk pen Karpini aitqan tatarlardyŋ ata-babasynyŋ beinesın kiızden jasap aruaǧyna bas ūruy, buddizmmen qatysy joq) , olardy özderımen bırge arbalarynda alyp jüretın. Tatarlar bükıl halyq bolyp islamdy Edıgenıŋ kezınde tatar hanynyŋ äskeri basşysy Said Ahmet han tūsynda qabyldauǧa mäjbür boldy» (Adamzat aqyl-oiynyŋ qazynasy tarihy. 3-tom. 449-bet). Dese de Noǧai ordasynyŋ köşpendılerı bes uaq namaz oqyp, meşıt salyp otyryqşy halyqtarşa islamdy ūstanyp ketken joq. Täŋır men alla qatar aitylatyn, allany täŋırdıŋ sinonimı retındegı qūdyrettı jaratuşy dep tüsındı. Osy noǧai ordasynyŋ maŋǧyt aqsüiegı Asan qaiǧynyŋ jyrlaryna qaraiyq:
Atadan altau tudym dep ,
Asqynyp jauap aitpaŋyz.
Alǧanym asyl aru dep,
Kün şyǧaryp jatpaŋyz.
Atamnyŋ maly köp-tı dep ,
Atty basqa tartpaŋyz.
Esenıŋde tırıŋde,
Bır bolyŋyz bärıŋız.
Ahiretke barǧanda,
Haq qasynda tūrǧanda,
Qydyrdyŋ özı bolǧai jaryŋyz. (Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 61-bet)
Asan qaiǧy qazaq poeziiasynda, aŋyzdarynda özındık oryny bar tūlǧa. İslamdy ūstanǧanyna eş kümän joq, desede arab, parsy nemese Mäuerannahrdyŋ mūsylmandarynan özgeşe dalalyq dünie tanymdy joqqa şyǧarmaǧan adam. Arab, parsy, Mäuerannahrdaǧy mūsylmandar şariǧatty qataŋ ūstanatyn, olarda aruaq, qobyz, baqsy islamǧa qaişy, jyraulyqta olarda şirık sanalady. Asannan keiıngı noǧaidyŋ maŋǧyt jyrauy Dospanbet jyrau bylai tolǧaidy:
Ainala būlaq basy teŋ,
Azaulynyŋ Stanbūldan nesı kem.
Azaulynyŋ Aimädet Er Dospanbet aǧanyŋ,
Han ūlynan nesı joq?
Bi ūlynan nesı kem?
Täŋırdıŋ özı bergen künınde,
Han ūlynan artyq edı menıŋ nesıbem! (Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 62-bet)
Dospanbettıŋ jaratuşyny täŋır dep jyrlauy Edıgenıŋ tūsynda köşpendılerdıŋ islamdy qabyldaǧanymen köne dalalyq täŋırlık dünie tanymyn tärık etpei ony qatar alyp jürgenın körsetedı.
Osy ekı jyraudyŋ ızın basqan ataqty Şalkiz jyraudyŋ jyrlaryna qaraiyq:
Japyraǧy jasyl jauterek,
Jäiqalmaǧy jelden dür.
Şalulyǧy belden dür,
Törenıŋ kejıguı elden dür,
Bailardyŋ maqtanbaǧy maldan dür,
Aqkiıktıŋ şabar jerı maidan dür,
Keşu-keşmek saidan dür,
Batyr bolmaq soidan dür,
Jalaŋaş bolda jauǧa ti ,
Täŋırı özı bıledı,
Ajalyŋyz qaidan dür!
Temır bidı qaj saparynan toqtatuǧa aitqany:
Äi han iem sūraiyn:
Täŋırdıŋ üiı kebenı,
İbrahim Halli alla jasapty,
Ǧazyreiıl jan almasa qasapty.
Jyǧylǧandy tūrǧyzsaŋ,
Jylaǧandy uatsaŋ.
Qisaiǧandy tüzetseŋ,
Täŋırdıŋ üiı baitolla,
Sūltan iem qarsy aldyŋda jasapty.
Asyl tuǧan batyr er,
Toqsanǧa jasy jetpei qarymas.
Täŋır özıne bermese,
Menmensıp jürgen er jıgıt,
Kısıden tartyp alyp jarymas.
Täŋırı janyn almasa,
Tau aralap jol salmai,
Tas aralap qūs salmai,
Arqanyŋ bauyryn qydyrmai,
Arǧymaq aru attar artpai,
Jat jerge baryp özın tanytpai,
Özden bolami bi bolmai,
Atanyŋ batyr tuǧan ūlyna,
Oida jatmaq ūsarma?
…
Atadan altau tudym dep,
Salmaqtama nemeŋdı.
Salmaqtasaŋ nemeŋdı,
Täŋır teser tebeŋdı. ( Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j.65-77 betterıne deiın)
Şalkizdıŋ ūstanymy islamǧa keraǧar siiaqty körınedı, üitkenı ol Temır bige qajyǧa barudan görı öz elınde sauapty ıster ıs ısteuge şaqyrady. Dese de islam dınınen sauaty barlyǧyda aŋdalady. Bır aita keterlıgı 19- ǧasyrdyŋ ortasyna deiın islam dının myqty ūstanbasada özderın mūsylman sanaǧan qazaq handarymen bilerınıŋ eşqaiyssynyŋ Mekkege qajylyqqa barǧany turaly derek joq.
Qazaq dalasyna islam qalai tarady?
Joǧaryda 1434 jyldarǧa deiın Altyn ordanyŋ batysyndaǧy köşpendılerge Edıgenıŋ islam dının taratqanyn, küştep islamǧa kırgızgenın aittyq. Noǧai ordasynyŋ şyǧysy Jäiıqtan şyǧysqa qaraiǧa jerlerde ol kezde Joşynyŋ besınşı ūly Şäiban äuletterınıŋ bilıgı jürıp tūrdy, keiıngı kezde Joşynyŋ on üşınşı ūly Maŋǧystaudy bilegen Toqai Temır äuletı küşeidı, Ūrys han men Toqtamys hannyŋ tūsynda Orda ejenmen Şäiban ielıgınde Ūrys hanmen Toqtamys bastaǧan Toqai Temırlerdıŋ bilıgı ornady. Edıgenıŋ tūsynda Mäuerannahrdaǧy moŋǧoldyŋ barlas ruynyŋ aqsüiegı Ämır Temır bas köterıp, ülken imperiianyŋ negızın qalady. Negızı Qazaqstannyŋ basym köp dalalyq aimaqtaryna islam osy däuırde ekı baǧyttan tarady: Bırı - Mäuerannahrdaǧy Temır memleketı arqyly, ekınşısı Noǧai ordasy arqyly. Temır Toqtamys hannyŋ Altyn ordadaǧy bilıgınıŋ küşeiıp bara jatqanyn körıp ony auyzdyqtau üşın maŋǧyt Edıgenı özıne odaqtas ettı. «Malta as saddain va madjama al-bahrain» atty eŋbektıŋ avtory Äbdu Ar-azzaq Samarhandidyŋ aituynşa:
«Özbek jerındegı ämır Edıgeden oralǧan Tabyşy Alban Edıgenıŋ özıne jasaǧan qyzmetıne riza ekenın bıldırıp, taǧy Edıgenıŋ : Men ūly märtebelınıŋ(Ämır Temır) barlyq aitqandaryn oryndaityn qūlymyn. Sondai-aq ūly märtebelınıŋ dostyq qūşaǧyn jäiıp ,qastyq oilaǧandardyŋ sözıne köŋıl audarmai , özara däl tüsınık aşqanyna dän rizamyn- degen sälemınde jetkızdı» (Adamzat aqyl-oiynyŋ qazynasy tarihy. 3-tom. 306-bet).
Äbılqaiyr bilıkke jetkende qazırgı Reseidıŋ Oral tauy maŋyndaǧy Chingi –turada han köterılgen. Ol turaly "Tarihi guzidai Nusratnamada" aitylady:
«Onyŋ zamanynda (Äbılqaiyr hannyŋ) hannyŋ qūzyretınde qylyş şauyp sonymen qatar ıjdaǧat tapqan bekterdıŋ esımderı: Dürmen taipasynan Iaqūp pen Qaraǧūdai bek, naimandardan Şäiıh sofy...Işkı tobynan İnly qoja men Sofura qoja, qoŋyrat Äli bek ūrpaqtarynan Mūhammed bek...» (Qazaqstan tarihy turaly türkı derektemelerı. 5-tom. 21- bet. "Tarih-e guzidai Nusratna).
Būl derekke qarasaq, būrynǧy köşpendı moǧūl (moŋǧol)-tatar ämırlerınıŋ attarynyŋ semittık esımderge auyspaǧanyn bıler edık. Äbılqaiyrdyŋ tūsynda ony qoldaǧan köşpendı taipalardyŋ ämırlerı islamǧa bet būrǧany anyq baiqalady. Al halyqtyq tūrǧydan Qazaqstan köşpendılerınıŋ tūtastai islamdy qabyldaǧanyn spattaityn derek älı joq. Al Äbılqaiyrdyŋ 1456 jyly Syǧanaq tübınde oirat äskerınen oisyrai jeŋıluı köşpendılerdıŋ narazylyǧyn tudyrdy. Ekı tegı bır köşpendı halyqtyŋ soǧys täsılıde bır, dene sapasyda qarailas, ne üşın osydan keiıngı ūrystarda oirattardyŋ üstem şyǧyp, özbek, moǧol, qazaq, noǧaidy qoǧadai japyruy ata-dästürıne degen adaldyqta jatsa kerek. İslamda aruaq şaqyru allaǧa şirık qosu sanalady. Oirattan jeŋılu aruaǧy qaşudan bolsa kerek. Köşpendılerdıŋ osy narazylyǧyn Ūrys han ūrpaqtary Kerei, Jänıbek sūltandar şeber paidalanyp, özın qoldaǧandardy bastap Moǧolstanǧa köşıp kettı, ärı olardy qoldauşylar barǧan saiyn köbeiıp 200 myŋnan asty, olardy Äbılqaiyrdyŋ jaqtastary «qazaqtar» dep atady. Al qazaqtardan jeŋılgen Şäiban äuletı Mäuerannahrdaǧy Ämır temır äuletın basyp alyp Būhar handyǧyn qūrdy, olarmen qazaqtardyŋ soǧysy üzılmedı, būndaǧy qaişylyqtar ekonomikalyq, saiasi, dıni qaişylyqtardy qamtydy. Dıni qaişylyq uşyǧyp Şäibani han 1508 jyly "qazaqtar mūsylman emes" dep ǧazauat soǧys aşady. Osy däuırdı sipattaityn Ruzbehan İsfahanidyŋ deregınde qazaqtardyŋ salty, dıni senımı bylai delıngen: «Senımdı adamdardyŋ äŋgımesındei olardyŋ ortasynda (qazaqtarda) būdqa tabynu , jerge tabynu salttary keŋ taralǧan. Senımdı adamdardyŋ aitqanyndai olardyŋ ortasynda olardyŋ özderı tabynatyn qūdai beinesı bar. Beinege tabynu būl küpırşılık, qūdai zaŋyn qorlau... Demek qazaqtar islamdy qabyldaǧannan keiın aruaqqa tabynsa, ol būdqa tabynǧany . Būl jaǧdaida olardyŋ aruaqqa tabynǧany dınnen bezu, būdqa tabynuşylyq bolatynyn bılmeuı esepke alynbaidy... Bıraq būl şart qazaq halqyna qatysty emes, sebebı olar islamdy qabyldaǧanyna 200 jyldan assa da, ülemderı jäne ǧalymdar jan-jaqtan Türkıstan men Mäuerannahr ülemderı ,endı bır jaqtan Qajy-tarhan ülemderı, Derbend-şirvan ülemderı ,Horezm, Horasan ülemderı keledı. Köpester qazaqtarǧa islam elderınen kelıp tūrdy, olarǧa islam paryzyn jattatady, qazyr olardyŋ handary, sūltandary mūsylmandar ,olar qūran oqidy, namaz oqidy, balalaryn mektepke beredı, oraza ūstaidy, neke oqytpai üilenbeidı. Alaida būl erejeler qazaqtardyŋ arasyna taralmaiynşa olar ony oryndamaidy. Olar osy bılımdı alyp, aruaqqa tabynu būdqa tabynu ekenın bılmedık dep qalai aita alady?»( Adamzat aqyl-oiynyŋ qazynasy tarihy, 3-tom. Ruzbehan İsfahani. Būhara qonaǧynyŋ estelıgı. 364-bet)
Būndaǧy derekte islamdy qabyldaǧaly 200 jyl dep 1313 jylǧy Özbek hannyŋ islamdy qabyldauyn aityp otyr, alaida ol qabyldau tek elita ışınde bolǧanyn joǧaryda aittyq. Al qazaq handary mūsylman ekenıne kümän joq, alaida otyryqşy halyqtar siiaqty şariǧat ükımderımen jürmeidı, olar ärı täŋırlık dünie tanymdy qūrmet tūtady, ol arqyly köşpendılerdıŋ köŋılın tapsa, mūsylmandyqtary arqyly özderı bilep tūrǧan Türkıstan, Sauran, Syǧanaq siiaqty qalalar men kentterdegı otyryqşy sarttarǧa böten bolmaidy. Būnda islam köpesterınıŋ qazaqtar arasyna ünemı kelsede qazaqtardyŋ köne saltyn aruaqşyldyǧyn qoimai otyrǧany baiqalady. Taǧy qazaqtardyŋ mūsylmandyqtyŋ şarttaryn oryndamaitynyn aitady, anyǧynda būl ürdıs 19- ǧasyrǧa deiın jalǧasqan. Joǧarydada atap aitqandai qazaqtar būdqa tabynbaǧan , 13- ǧasyr derekterınde körsetılgen ata-babalarynyŋ müsının salyp soǧan siynǧan.
Mūhammed Şäibanidyŋ ǧazauat soǧysy kezınde onyŋ äskerı Ūlytauǧa deiın kelıp, eldı qyryp –joiyp tonaidy. Tıptı aiuandyqpen äielderdı aiaqasty etkendei mūsylmandyqqa jat qylyqtarǧa barady.
16 ǧasyrdyŋ soŋy men 17 ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq jerındegı islam
16 ǧasyrdyŋ 20- jyldarynan keiıngı 20 jylda Qazaq handyǧy ışkı qyrqystan älsırese de Haqnazar hannyŋ tūsynda qaita küşeidı. Dese de Būhar handyǧynyŋ yqpalyna tüstı, Täuekel sūltan Abdolla hanǧa qyzmet körsetedı, sonyŋ yqpalymen qazaq dalasyna taǧyda bır ret islam dını taraidy. Būl turaly Mūhammed Sadyq Qaşqaridyŋ eŋbegınde atap körsetılgen:
«Hazyret İşan Qoja Ysqaq Uäli (alla oǧan rahymy riza bolsyn) Abd äl –Kärım hannyŋ (1560-1591 jyldary Qaşqariiany bilegen) şaqyruymen Qaşqarǧa keledı. Abd äl-Kärım han ıltipatpen qarsy alyp Qoja Ysqaq Uälidı Qaşqarǧa otyrǧyzdy. Hannan baqyt qūsy ūşyp , sol jaǧdaida han Hazyret İşandy maqūl körmedı, ıltipatsyz boldy, qyryq kündei kezdespedı, baǧasyz, kärı tory atty jıberdı. Hazyret İşan ony körıp tüsı būzylyp mynany aitty: Bız sol üşın dep kelsek, Ol bızge qylmys qylama? Älbette bızdı būl jerden ketırmek- dedı. Üş künnen keiın hannan Hazyret İşandy öz ölkesınen şyǧuyn sūraǧan hat keldı.
Hazyret İşan jarandarymen qyrǧyz- qazaq elıne kelıp , ol jerlerde sonşama keremetter körsettı: Dūǧalarmen ölıkterge jan bıtırıp, aurularǧa şipa berıp, şölderden būlaq aşyp, būdtardan kalima-ii şarif dauysyn keltırıp , sirekte ǧajaiyp ıster jasap , on būdhanany syndyryp 180 myŋ käpırdı imanǧa keltıru mümkındıgın alady, tura jolǧa salady» (Mūhammed Sadyq Qaşqari. Tazkira-ii azizan. Qazaqstan tarihy turaly türkı derektemelerı 4-tom. 70- bet. Qoja Ysqaq Uälidıŋ qyrǧyz-qazaq jerlerınde islam taratuy).
Būnda körsetılgen 180 myŋ halyq sol kezdegı Qazaq handyǧyndaǧy köşpendılerdıŋ 20 paizy desek artyq emes, al būnyŋ denın qazaqtar ūstaityny tabiǧi qūbylys. Öitkenı 18 ǧasyrdyŋ ortasyna deiın qyrǧyzdar 50-60 myŋnan aspaǧan, al odan būryn tıptı az degen söz. Mūhammed Haidar Dulati öz eŋbegınde qyrǧyzdardy käpır dep körsetedı, al qyrǧyzdardyŋ 19 ǧasyrdaǧy dınsızdıgı turaly Şoqanda jaqsy derekter aitqan.
Osy däuırde Jetısu men Qyrǧyzstan jerı qazaq ordasyna qarady, al moǧolstandyq köşpendılerge 1353 jyly Tūǧlyq Temırdıŋ jarlyǧymen islam dını taralǧanyn bılemız, desede moǧoldardyŋ köpşılıgınıŋ islamdy qabyldauy Mūhammed hannyŋ tūsynda (1408-1415) bolady, bıraq Ämır Temır moǧoldardy(köbı Ūly Jüzdıŋ qazaqtary) dınsızder dep olarǧa ǧazauat aşady. 1506 jylǧy Mūhammed Şäibani hannan jeŋılgennen keiıngı tartystar nätijesınde 1533 jyly moǧoldar el jerımen qazaq handyǧyna qosylady. Osy tūsta Būhar saudagerlerı qazaq dalasynyŋ soltüstıgı men Sıbırdegı Sıbır handyǧyna islam dının tarata bastady.
Levşinnyŋ aituynşa:
«1558-1559 jyldary Būharada bolǧan Djenkinson "Taşkent bileuşısı qazaqtarmen soǧys jürgızdı, olar öte köp, qatygez, eşqandai qalalary joq, Mūhammed dının ūstanatyn halyq,"- dep jazǧan (Adamzat aqyl-oiynyŋ qazynasy traihy, 4- tom 208-bet). Būl pıkırmen tolyqtai kelısuge bolmaidy, öitkenı Qazaq handyǧynda qos dın qatar ömır sürgen, al qazaq handary üstırt bolsa da islamdy ūstanǧan, al köşpendı qazaqtarda dın ūstanatyndar öte sirek bolǧan.
Osy dauırdegı qazaqtyŋ ataqty jyrauy Jiembet, onyŋ mynadai jyrlary bızge jetken:
Ämırıŋ qatty Er Esım,
Bülık salyp būiyrdyŋ,
basyn ber dep batyrdyŋ,
Qanyn ışıp qanbaqqa,
Janyn otqa salmaqqa,
Atadan jalǧyz men emes,
Han ie ısıŋ jön emes,
Jolbarystai Jolymbet,
Qūrbandyqqa qol emes.
Jol tosyp alyp ketıptı,
Qalmaqtan almaq siyŋdy,
Qaharyŋdy basqaly,
Menıŋ elım jiyldy,
Bastap kelgen özge emes,
Jiembet syndy biıŋ dy.
Malyn salyp aldyna,
Är saladan qūiyldy,
On ekı ata baiūly,
Bır täŋırge siyndy. ( Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 81-bet). Jiembettıŋ jyrynanda sol däuırde qazaq arasyna islam taralsada täŋırdı jaratuşy ie retınde moiyndaudyŋ älı de sol qalpynda jalǧasyp otyrǧanyn köremız. Būlar ǧana emes, Qazaq handyǧy tūsyndaǧy batyrlar jyry men tarihi jyrlarda da täŋır jiı aitylady.
Är bädenge ylaiyq,
Özıne täŋırım qosqan jar,
Maly kemnıŋ zary bar,
Är adamnyŋ özınıŋ ,
Ylaiyqty jary bar (Qobylandy jyrynan)
17 ǧasyr men 18 ǧasyrdaǧy qos senım däuırı
17 ǧasyrdyŋ ortasynda Qazaq handyǧynyŋ şyǧysyndaǧy Joŋǧar memleketınıŋ küşeiuıne bailanysty Qazaq handyǧynyŋ örısı taryla berdy. 1680 jyldary taqqa otyrǧan Täuke han saiasi reformalar jasady,sonyŋ bırı köşpendılerdıŋ Şyŋǧyshannan bergı jalǧasyp kele jatqan dalalyq zaŋdaryna ışınara özgerıster engızıp, «Jetı jarǧy» degen zaŋdar jinaǧyn şyǧardy. Täuke hannyŋ kezınde Türkıstanda mekendegen 10 ǧasyrdan bergı dın ökılderı qojalar jüzge jatpaityn ru retınde qazaq qūramyna kırdı, ärı olarǧa erekşe qūqyq berıldı. Sondai-aq būryndary bolmaǧan tarmaq engızıldı, ol bolsa jetı jarǧydaǧy : “Kımde-kım özge dınge ötse tas boran etıp öltırılsın!” degen tarmaq edı. Al özge tarmaqtary būrynǧy dala zaŋdarymen ündes boldy. Qazaq handyǧy Şyŋǧyshan imperiiasynyŋ jäne odan keiıngı Altyn ordanyŋ zaŋdy jalǧasy bolǧandyqtan zaŋ erejeler “Şyŋǧyshannyŋ iasasyn” negız ettı.
Bıraq aita ketetın tüiın : Eşqaşan da Qazaq handyǧy islam dının memlekettık dın etken, islam şariǧattaryn memleket zaŋy retınde ūstanǧan emes! Osy erekşelıgımen körşıles Mäuerannahr, Auǧanstan, Qaşqariiadan aiqyn özgeşelenıp tūratyn.
Qazaq handyǧyndaǧy islamdy berık ūstanatyn tūrǧyndar - sarttar
Sarttar
Qazırgı Türkıstan oblysy men oǧan ırgeles audandarda ejelden mekendep kele jatqan otyryqşy halyq - sarttar. Olar 13 ǧasyrdan būryn soǧdylar dep atalsa, keiın sarttar dep ataldy, 1924 jyly keŋestık jüie ornaǧannan keiın būl atauǧa tiım salynyp sart halqy özbektermen bırıktırıldı. Sarttar Qarahan memleketı däuırınen berı islam dının berık ūstanyp , şariǧatpen ömır sürgen. Sarttar - tılı türkılengen şyǧys İran halqy. Qazaq Ordasynyŋ ortalyǧy Türkıstan qalasynyŋ tūrǧyndarynyŋ denı sarttar boldy, qala maŋyndaǧy qystaqtarda da solai bolaty. Tauyş mergen Türkıstanda myŋ adamdai qazaqtar tūrady degen, al qazaq handyǧynyŋ astanasy bolǧan qalada kemı 15-20 myŋ halyq boluǧa tiıs, al basym köbı sarttar edı, ony 1897 jylǧy patşalyq Reseidıŋ sanaǧyndaǧy myna sandardan bıluge bolady:
Sart – 8933 adam.
Qazaq – 1415 adam.
tatar – 513 adam.
Orys - 230 adam.
Kışkentai orys - 82 adam.
Poliak – 46 adam
Parsy - 19 adam
Basqalar – 15 adam.
Alaida Türkıstan maŋynda: «1738 jylǧa deiın Orta jüzdıŋ hany bolǧan Sämekenıŋ tūsynda Türkıstan aimaǧynda tek Qoŋyrat, Arǧyn, Naiman rulary ǧana ömır sürdı. Sämeke hannan keiın onyŋ ūldary Türkıstan aimaǧyn (Qarnaq, Sauran, Otyrar, Sozaq, Ögıztau) Äbılmämbet han (1739-1771) men Seiıt han (1741-1745) jäne Esım han (1750-1798) bilep, būl handardyŋ ielıgınde Arǧyn, Qypşaq, Qoŋyrat, Uaq rulary boldy. Tıptı, Türkıstannyŋ soŋǧy hany Älikennıŋ tūsynda (1858-1860) būl ölkede Qoŋyrat, Qypşaq, Saryüisın rulary ömır sürdı» dep baiandaidy.
Syǧanaq qalasynyŋ tūrǧyndary sarttar bolǧan, “Syǧanaq jarlyqtarynda”:
“Ol mäŋgı jaratuşy bızdıŋ jarlyǧymyz: Äbulǧazy Äbdulla han bahadür sūltan. Qazırgı uaqytta barlyq ūly saiiidtarǧa (Mümkın seitälı qojalar?) ızgı niettı şeihtarǧa, adamzat imamdaryna, qyzymetı joǧary dınni ǧalymdarǧa, qūrmettı ämırlerge, qūrmettı arbablarǧa, myŋbegılerge, jüzbegılerge, mihavarlarǧa, raiatlarǧa, jergılıktı tūrǧyn jamaǧaty men sol jerde tūratyndardyŋ bärıne, auyldarda tūraqty, qystaqtarda jartylai otyryqşy tūratyndarǧa, köşpelı ömır süretın aimaqtarǧa, lauazymdy adamdarǧa, arabtarǧa, türkılerge, qazaqtar men qaraqalpaqtarǧa mälım bolsyn:
Biık qadyr-qasietımen erekşelengen Mäulana Kamal ad-din şeih sadyräl-islam bızdıŋ köşpendı taipalarymyz men onyŋ(Mäulana Kamal ad-dinnyŋ) aryqtaryna nūqsan keltırgenın bızdıŋ märtebelı nazarymyzǧa jetkızdı. Bız osy negızde körsetılgen uaqytta ämır ettık: Hisarşyq būlaǧynan basqa Toqtamyş būlaǧy, Qaraş būlaǧy, Kelte jarǧiia aryǧy, Qyzyltal aryǧy, Arystandy aryǧy, Jolaq aryǧy, Myŋbūlaq aryǧy- Syǧanaq tūrǧyndarynyŋ mülkı. Üitkenı atalǧan Hisarşyq aryǧy rahymet alla ǧäläih Hazyret Allama Äbul- hasan Ziia adin şeih-Syǧanaūi mazarynyŋ uahypyna qaratylǧan. Aitylǧan toptar tūrǧyndary būl nūsqaudy bekıtılgen dep sanasyn. Hisarşyq būlaǧyna jolamasyn ärı eşqandai kedergı keltırılmesın! 1006j. “(Qazaqstan tarihy turaly türkı derektemelerı. 5-tom. 133-134- better). Jarlyqtan körgenımızdei Syǧanaqtyŋ otyryqşy halqynan qazaqtar bölek atalady. Ärı qazaq, qaraqalpaq siiaqty köşpendılerdıŋ būl araǧa jolamauyn,egınşılıkke kedergı keltırmeuın eskertedı. Adam attarynan da būnda aitylǧan dıni adamdar qazaq emes sart ekenı baiqalady.
Qazaq handyǧyndaǧy aruaqşylyq, jyraulyq, baqsylyq
Joǧarydaǧy derekterde körsetılgendei qazaqtar namaz oqudyŋ orynyna aruaqqa bas ūruyn toqtatpai otyrǧanyn kördık. Köşpendılerdıŋ dünie tanymy boiynşa kısı balasy ölgenımen ruhy ömır süre beredı, ol ūrpaqtaryna küş-medet beredı dep qaraǧan. är daiym soǧystardaär ruöz ūranyn şaqyryp, aruaqtap jauǧa şabatyn bolǧan. Qazaq ūǧymyndaǧy aruaqşylyqtyŋ tarihy neşe myŋ jyldarǧa ary ketedı, saqtar, ǧūndar, türkıler, moŋǧoldardan kele jatqan osy saltty 15-16-17-18 ǧasyrda dalaǧa islamnyŋ üzdık-sozdyq enuı toqtata almady. Qazaqtyŋ” aqylgöi abyzym-ai” degendegı abyzy sol täŋırlık dünie tanymdaǧy dınni tasattyq joralǧylarymen, toilardy basqaruşy bedeldı adam. Al baqsylar körıpkeldık, emşılıkpen ainalysa berdı, oǧan qudalau bolǧan joq, üitkenı Qazaq handyǧynda būrynǧy dala saltynyŋ sarqynşaqtaryna jol berumen qatar islam dın ökılderıde qorǧaldy, ekı dınnıŋ ǧūryptary midai aralasyp kettı. Täŋırlık dünie tanymnyŋ taǧy bır mūrasy - jyraulyq . Jyraular qazaq ömırındegı eleulı oqiǧalardyŋ bärın jyrǧa ainaldyryp eldıŋ esınde qaluyna ülken yqpal jasap otyrǧan. Qazaqtyŋ köptegen salttary äsırese aruaqşylyq, baqsy-balgerlık, toi,ölım-jıtım salttary köbınese islam şariǧattaryna qaişy ekenı ras, bıraq Qazaq handyǧynyŋ handary el tūtastyǧy üşın oǧan tiym sala almaǧan.
Ümbetei jyraudyŋ Abylaiǧa aitqany:
Aruaǧyŋa bolysqan,
Älıl bilık qylysqan.
Kereide batyr Jänıbek,
Qaz dauysty Qazybek,
Qu dauysty Qūttybai,
Qara kerei Qabanbai,
Qanjyǧaly bögenbai,
Abylai senıŋ tūsyŋda ,
Sol beseuı bolypty-ai!
Bırı batyr, bırı bi,
Täŋırım bergen sondai si!
Aqboz atty şalǧanda,
Moiynyŋa kıse salǧanda,
Babai tüktı şäştı Äziz,
Sodan bata alǧanda,
Ūly säske bolǧanda,
Jasaǧan jaqsy jol berıp,
Jol bergende mol berıp,
Oilamaǧan baq berıp,
Qyrǧyzdy täŋırım qaq bölıp.( Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 102-103-bet)
17 ǧasyrdyŋ soŋyndaǧy islamnyŋ säl küşeiuı
Təuke hannyŋ - Osman imperiiasynyŋ sūltany III Ahmetke Reseige qarsy odaq qūru turaly ūsynys haty.
Ülken tarihi qūndylyq - 1711 jyly Resei men Osmandar arasyndaǧy beibıtşılık şartyn jasasqannan keiın Türık Sūltany Ahmetke, Qazaq hanynyŋ haty.
Hattyŋ maǧynasy:
«Qūrmet pen kelısımmen erekşelenetın ekı ūly qala [Mekke men Mədina], jer men teŋız hany, İbn Hakannyŋ hany, Sūltan Ahmad Hannyŋ küşı men batyldyǧy, ūlylyǧy men ädıldıgı, ūlylyǧy men meiırımı, şynaiy jäne bırauyzdy tän şeksız senım; Osman hannyŋ ūly äuletınıŋ ūly äuletınıŋ taŋdauly jäne qūrmettı ūrpaǧy - onyŋ şynaiy igılıgınıŋ tazalyǧy men şynaiylyǧyna bailanysty».
Sonda Qazaq handyǧynyŋ jäne jalpy dınnıŋ pozisiiasy:
«Sızdıŋ şynaiy dosyŋyz Taşkenttegı Afrasiabtyŋ taǧynda otyr. Türkıstan, Əndijan, Sairam jäne basqa da halyqtar siiaqty bızdıkıler men täueldılermen bırge bız taŋerteŋ jäne keşke şariǧattyŋ tūsaukeserınen quanyşpen dūǧa etemız».
Osydan keiın, mäselenıŋ mänerı:
«Bızdıŋ memleket pen Mäskeu memleketınıŋ arasynda «Aka aşta» dep atalatyn memleket bar (basqaşa «Estek»). Onyŋ tūrǧyndary - barlyǧy sünnitter. Būryn, būl ielenu qiraǧan kezde Mäskeu ony küşpen basyp aldy. Sodan berı olar Mäskeuge aqy töleidı (belgı). Endı būl halyq, onyŋ barlyq äskerımen, Mäskeuden üreilenıp, bizdiŋ jerimizge qonys audardy. Eger sız bızge kömektesseŋız, bız osy kəpirlerdiŋ 8 qalasyn baǧyndyra alamyz. Eger bız bırlese äreket etsek, bız [Mäskeudıŋ] mülkıne nūqsan keltıremız.
Alaida, qazaq-türık odaǧy qūrylmady.
Täuke hannyŋ tūsynda joŋǧarlardyŋ, Edıl qalmaqtarynyŋ qysymyna bailanysty körşıles Būhar, Hiua handyqtarymen jaqyn mämlede bolu üşınde islamǧa jaqyndaudyŋ sūranysy tuyndady. Täukenıŋ onan keiıngı handardyŋ keŋesşısı bolǧan Būhar jyraudyŋ jyrlarynan onyŋ islamǧa degen jaqyndyǧyn, sondai-aq qazaq elitasynyŋ islamǧa jaqyndyǧyn taǧy bır qyrynan köre alamyz.
Būqar:
Bırınşı tılek tıleŋız –bır allaǧa jazbasqa,
Besınşı tılek tıleŋız- bes uaqytta bes namaz
Bıreuın qaza qylmasqa. (Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 105-bet)
Äz Täuke hannyŋ balasy ölgende:
Hanymyz otyr aq ūryp,
Halqymyz otyr bas ūryp.
Sabany äkep ordaǧa,
Qūran oqyt moldaǧa.
Hannyŋ sözı tüzık dep,
Ornynsyz sözdı joldama.
Būrynǧy ötken bärı öldı,
Qarsy bolma allaǧa.
Töle, Qazybek kısımız,
Jaqsy, jaman kışıŋız,
Būl sözıme tüsıŋız,
Dämıŋızdı ışıŋız,
Riza bolsaŋ qūdaiǧa,
Tüzeler sonda ısıŋız. (Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 106-bet)
Dın pūsyrman bolmasa,
Tıl pūsyrman ne paida? (Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 112-bet)
Alla degen ar bolmas,
Aqtyŋ joly tar bolmas.
Tar peiıldı keŋımes,
Keŋ peiıldı kemımes.
( Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 123-bet)
Mūsylmannyŋ balasy,
Sırä bır keŋes qūryŋyz.
Bır auyzdy bolyŋyz,
Qalǧan eldı tastaŋyz. ( Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j127-bet)
Aqtyŋ üiı meşıttı,
Aqty qūdai şeşıptı.
İbrahim halil jasatqan,
Täŋırım üiı kebenı.
Qoja Bahauidlin qoldasa,
Qūdai taǧalam oŋdasa,
Qyrǧyz degen qatty jau,
Qadam basyp jürıŋız.,
Ei, aitaşy allany ait,
Aty jaqsy qūdaidy ait,
Tört şadiiar Mūstafa,
Mūsqap aşqan ǧalamdy ait,
Täŋırım sözı būrhandy ait,
Kalim alla qūrandy ait,
Täŋırım salsa auzyŋa,
Jan joldasyŋ imandy ait. (Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 134-bet)
Tättıqara:
Assalaumaǧalaikum, jaisaŋdar men qasqalar!
Adam köŋılın joqtyq şırkın basqa alar (Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j97-bet)
Ümbetei:
Dın pūsyrman balasy,
Adamdyqtan jerımes.
Tıl pūsyrman balasy aramdyqtan şegınbes! (Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j.97-bet)
Aqtanberdı jyrau:
Mekenı ızdep netesıŋ?
Mekege qaşan jetesıŋ?
Äzır Meke aldyŋda,
Peiılıŋmen silasaŋ,
Ataŋ menen anaŋdy!..(Mūhtar Maǧauin. Aldaspan. Ata mūra baspasy. 2006 j. 92-bet). Desede Būharǧa nemese basqa jyraudyŋ islam turaly aitqanyna qarap bükıl qazaq qatty dınşıl boldy dep eşnarse däleldei almaimyz.
Qazaq handary men elitasy qatty dınşıl bolǧan emes
18 ǧasyrǧa deiın körşıles otyryqşy halyqtardyŋ yqpalynda islam qazaq elıne jerıne tarap, elitanyŋ basty ūstanymy bolǧanymen olar qazırgı kündegıler aityp jürgendei qatty dın ūstanǧan adamdar bolmaǧan. Qazaq handyǧy zaiyrly memleket boldy. Qazaq dalasynda namaz oqityndar öte az bolumen qatar oŋtüstıktegı qalaly kentterden tys Altaimen Atyrau arasy, Qarataumen Qyzyljarǧa deiın meşıt bolǧan emes! İslamnyŋ köşpendı halyq arasyndaǧy instituty qalyptaspady. Mollanyŋ köbı sart, qaşqarlyqtar bolǧan, būny myna hattardan bıluge bolady:
“Joǧary Boǧda ejennıŋ esendıgın ūzaq jyldarǧa tıleimız! Ejennıŋ qyzymetın qylyp, Ile jerın bilep tūrǧan general, ämbandarǧa Äbılpeiız hannan dūǧai sälem! Sälemnen keiın demekşım mynau: Köp jyllardan berı qyzmetımızde bolyp, Joşy sūltan, Bopy sūltan ūldarymyzǧa mūsylman dının üiretıp jürgen moldamyz bar edı, özı qaşqarlyq, Artūş degen jerden eken. Qaşqar äkımı jūrtyna jaqsylyq ıs jasapty dep estıp, jūrtyn özıne miras qyluǧa yqylas tanytty. Moldany äielımen qosa jerıne qaitardym…
Mör. Äbılpeiız bahadür sūltan. (Qytai bırınşı mūraǧatynda saqtalǧan qazaqşa qūjattar. Düisenälı Äbıläşım ūly.2016 j, Pekin. 144-bet)
Ekınşı hat
Qazaq hany Hanqojanyŋ haty… Ile jerın bilep tūrǧan generaldyŋ esendıgın köp ailarǧa tıleimız! Aitpaqşymyz mynau: Ūlyq Boǧan han, naǧyz bahadür generaldyŋ esenlıgınde, İlahūn atty mollamyz bar edı, jetı jyldan berı balalarymyzdy oqytyp kelgen mollamyz edı. Būrūt (qyrǧyz) joly jaman bolyp İlahūndy ūzatyp sala almadyq, İlahūnnyŋ tuǧandary Aqsuda tūrady. Būrūt joly jaman senbeimız, sızderge senemız!
(Qytai bırınşı mūraǧatynda saqtalǧan qazaqşa qūjattar. Düisenälı Äbıläşım ūly.2016 j, Pekin. 185-bet)
Joǧarydaǧy hattardan qazaq elitasy islamǧa sense de dındı öte salǧyrt ūstap, tıptı öz balalaryna dın üiretu üşın körşı elderden mollalar aldyrǧanyn köremız.
Eger de qazaq halqy arasynda islam myŋ jyl ornyqqan bolsa, özge elden molla şaqyrmas edı. Dalamyzda 18 ǧasyrǧa deiın myŋdaǧan meşıtter tūryp, jüzdegen dıni şeihtar bolyp islamnyŋ instituty qalyptasar edı, İslamnyŋ ärbır qazaq auylyna deiın jappai engızıluın Abylaihan qaitys bolǧan soŋ Resei patşalyǧy men Qoqan handyǧy tatar mollalarmen, qojalarmen ıske asyrdy.
Qazaq jerındegı būddizm
Joŋǧarlarq qazaq jerınıŋ şyǧysy men soltüstıgın jaulap aldy, 1643 jyldan bastap olar būddizımge sene bastady. Būndaǧy aita keterımız - būddizm tek oirat taipalaryna tarady.
Almatynyŋ oŋtüstıgındegı taudaǧy oirat tılındegı būddizm uaǧyzy
Būl būdda uaǧyzyn jazǧan qazaq emes! Sol siiaqty ejelgı Türkıstan, Sairam, Syǧanaq meşıtterınıŋ iesı de qazaqtan görı sart, qazırgı özbek ekenın bılu qiyn emes!
Erzat Kärıbai
Ūqsas jaŋalyqtar
