قازاق حاندىعى، انىعىن ايتقاندا، جوشى ۇلىسىنداعى بيلىككە تالاستىڭ سالدارىنان شيبان اۋلەتى مەن توقاي تەمىر اۋلەتىنىڭ تارتىستارىنىڭ ناتيجەسىندە تاريح ساحناسىنا شىققان كوشپەلى ۇلىس.
الايدا شىت-جاڭا قۇرىلعان ەل ەمەس،ۇيتكەنى ەليتا 1206 جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان شىڭعىس اۋلەتى، حالقى سول شىڭعىس قاعاندى اق كيىزگە كوتەرگەن شىعىس تۇرىك دالاسىنىڭ كوشپەندىلەرىمەن دەشتى قىپشاق كوشپەندىلەرىنىڭ ارالاسۋىنان قالىپتاستى. بىزدەگى باستى تاقىرىپ قازاق دالاسىنداعى دىندەردىڭ جانە سەنىمدەردىڭ ناقتى قالاي بولعانى تۋرالى بولماق. قازاق دالاسىنىڭ مۇلدە كوپشىلىك جەرى ەگىنشىلىككە قولايسىز بولعاندىقتان تۇرعىندارىنىڭ كوبى مالشارۋاشىلىعىمەن اينالىستى، سوعان وراي تۇركىستان وبلىسى اۋماعىنان وزگە وڭىرلەردە ەگىنشىلىك جوقتىڭ قاسى بولدى، قالا-كەنتتەردە بولمادى. ال تۇركىستانداعى قالا كەنتتەرىندە قازاقتاردان گورى سارت حالقىنىڭ وكىلدەرى باسىم بولدى، ولاردا يسلام ءدىنى 10- عاسىردان بەرى ورنىققان ەدى. ال باسىم كوپشىلىك كوشپەندى قازااقتاردا (قازاقتى قۇراعان رۋ-تايپالاردا) يسلامدى قابىلداۋ 1313 جىلدارى وزبەك حاننىڭ تۇسىندا باستالدى، سودان باستاپ يسلام التىن وردا ەليتاسىنىڭ باستى سەنىمىنە اينالا باستادى.
14-15 عاسىرداعى ءدىني سەنىمدەر
وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىسناما» ەڭبەگىندە وزبەك حاننىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداعانى ايتىلادى، الايدا بۇل تۇتاس التىن وردا كوشپەندىلەرىنىڭ يسلامدانۋى ەمەس تەك بيلىكتەگى جوشى اۋلەتىنىڭ يسلامدى قابىلداۋى بولاتىن. وزبەك يسلامدى ەليتالىق ءدىن ەتىپ قىرىمدا ۇلكەن مەشىت سالدىردى. ول التىن ورداداعى موڭعولدار اراسىندا بۋدديزم مەن شامانيزمگە تىيىم سالا باستادى، 1315 جىلى وزبەك وردانى ءساتتى يسلامداندىردى جانە ونىڭ ءدىني ساياساتىنا قارسى شىققان جوشى اۋلەتى حانزادالارى مەن بۋددا لامالارىن ءولتىردى.
وزبەكتىڭ بۇل ساياساتىنا قارسى قازىرگى قازاق جەرىن تىكە بيلەپ وتىرعان وردا ەجەن ۇرپاعى ەرزەن حان قارسى شىقتى، وزبەك پەن ەرزەن اراسىندا سوعىس بولىپ ، ناتيجەسىندە جايىقتىڭ شىعىسى اقوردانىڭ دەربەستەنۋىنە الىپ كەلدى. الايدا التىن وردا زايىرلى مەملەكەت ەدى، وندا حريستيان دىنىنە سەنەتىن ورىستار، ارمياندار، پولياكتار، يسلام دىنىنە سەنەتىن حورەزمدىكتەرمەن بۇلعارلار(قازان تاتارى), يۋدايزمدى ۇستاناتىن ەۆرەيلەر قاتار ءومىر ءسۇرىپ ەشقايىسىنا يسلامدى زورلاپ تاڭعان جوق. ال دالالىق كوشپەندىلەردىڭ دەنى تاڭىرلىك دۇنيە تامىندى ۇستاپ قالا بەردى. قيىر شىعىس اۋماعىندا نەستورياندىقتى، ءتىپتى ءبۋدديزمدى ۇستانۋشىلار دا بولدى.
قىرىمداعى وزبەكحان سالدىرعان مەشىت.
كوشپەندىلەردىڭ باتىس قاناتىندا يسلامنىڭ جالپىلاسۋى
جوعارىدا ايتىلعانداي التىن وردا - زايىرلى مەملەكەت، وزبەكتەن باستالعان يسلام ءدىنى العاشىندا تەك بيلەۋشى تاپ اراسىندا عانا تارادى، جالپى دالالىق كوشپەندىلەرگە تاراپ كەتپەدى، ۇيتكەنى ۇلكەن قارسىلىققا جولىقتى. ال التىن وردادا يسلام وتىرىقشى قالالاردى جاقسى تارادى، ونى يبن باتتۋتانىڭ ەستەلىگىنەن بىلۋگە بولادى: «... بۇل دالادا ولار اربامەن جۇرەدى، جول ءجۇرۋ مەرزىمى التى ايعا سوزىلادى، ونىڭ ءۇش ايى مۇحاممەد وزبەك حاننىڭ جەرى. ءبىز بۇل گاۆانعا كەلگەننىڭ ەرتەسى كۇنى ءبىزدىڭ جولداستارىمىزدىڭ اراسىنداعى ءبىر كوپەس سول دالادا قىپشاق دەگەن اتپەن بەلگىلى حالىققا بارىپ، ولاردان ات اربا سۇراپ الدى. ولار حريستيان دىنىنە سەنەدى... ءبىز ات-ارباعا وتىرىپ، كافا دەگەن قالاعا كەلدىك، بۇل تەڭىز بويىمەن (قارا تەڭىز) سوزىلىپ جاتقان ۇلكەن قالا. وندا كوپشىلىك بولىگى گەنۋەزدەردەن تۇراتىن حريستياندار، ولاردىڭ ءامىرىنىڭ اتى ەلدەمەدير. ءبىز مۇنداعى مۇسىلماندار مەشىتىنە توپتالدىق» (ادامزات اقىل-ويىنىڭ قازىناسى تاريحى. 3-توم. 51-بەت).
كوشپەندىلەر ورتاسىنداعى يسلام ءدىنى
تاريحي دەرەكتەر بويىنشا التىن وردانىڭ باتىسى، ياعني ەدىل، جايىق، دون، دنەپردى جايلاعان كوشپەندى جۇرتقا يسلام ءدىنىن جالپىلاستىرۋشى - ەدىگە بي. ەدىگە التىن ورداداعى موڭعول اقسۇيەگى، موڭعولدىڭ ماڭعىت رۋىنان، التىن وردادا موڭعولدىڭ قيات (شىڭعىسحاننىڭ رۋلاستارى) پەن ماڭعىت ەڭ ىقپالدى رۋلار بولعان. ەدىگە التىن وردا حانى توقتامىستى ءولتىرىپ، نوعاي ورداسىنىڭ نەگىزىن قالادى. ول يسلام ءدىنىن ۇناتىپ بەرىك ۇستاندى. مامليۋك ءداۋىرىنىڭ تاريحشىسى ءال-ماكريزي ونى باتىل، جومارت جانە «يسلام عۇلامالارىن جاقسى كورەتىن جانە تاقۋالارعا جاقىن بولۋعا ۇمتىلعان» ادام دەپ سيپاتتايدى. ورازا ۇستاعان، يسلام زاڭدارىن ۇستانعان ساليح مۇسىلمان بولعانى ءۇشىن ماقتايدى. ءال-ماكريزي سونداي-اق ەديعۋدىڭ تاتارلارعا ءوز ۇلدارىن ساتۋعا تىيىم سالعانىن جانە وسى سەبەپتى ولاردىڭ كوبىسىن مىسىر مەن سيريانىڭ مامليۋك ەلدەرى ساتىپ الىنعانىن ايتادى.( المقريزي، تقي الدين (2002). الجليلي، محمود (ed.). درر العقود الفريدة في تراجم الاعيان المفيدة (in Arabic). دار الغرب الإسلامي. p. 436).
ال كوشپەندىلەردى ەدىگەنىڭ يسلامعا كىرگىزگەنىن ۆەنەتسيا اقسۇيەگى، 1434 جىلى باتىس دەشتى قىپشاققا ساياحات جاساعان يوسوفات باربارودا راستايدى. ونىڭ ايتۋى بويىنشا: « مۇسىلمان ءدىنى باسقا مەملەكەتتەردەگى سياقتى تاتار دالاسىنادا تارادى، وسىدان 115 جىل ىلگەرى(1313 جىلعى وزبەكتىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىن ايتىپ وتىر) ولاردىڭ كەيبىر بولىكتەرى عانا مۇسىلمان دىنىنە تابىنعانىمەن ، قالعاندارى باسقا ءدىندى ەركىن ۇستانا الاتىن ەدى. وسى سەبەپتى كوپشىلىگى اعاش جانە جازبا بۇدقا تاعزىم ەتىپ (بۇل رۋبرۋك پەن كارپيني ايتقان تاتارلاردىڭ اتا-باباسىنىڭ بەينەسىن كيىزدەن جاساپ ارۋاعىنا باس ۇرۋى، بۋدديزممەن قاتىسى جوق) ، ولاردى وزدەرىمەن بىرگە اربالارىندا الىپ جۇرەتىن. تاتارلار بۇكىل حالىق بولىپ يسلامدى ەدىگەنىڭ كەزىندە تاتار حانىنىڭ اسكەري باسشىسى سايد احمەت حان تۇسىندا قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى» (ادامزات اقىل-ويىنىڭ قازىناسى تاريحى. 3-توم. 449-بەت). دەسە دە نوعاي ورداسىنىڭ كوشپەندىلەرى بەس ۋاق ناماز وقىپ، مەشىت سالىپ وتىرىقشى حالىقتارشا يسلامدى ۇستانىپ كەتكەن جوق. ءتاڭىر مەن اللا قاتار ايتىلاتىن، اللانى ءتاڭىردىڭ ءسينونيمى رەتىندەگى قۇدىرەتتى جاراتۋشى دەپ ءتۇسىندى. وسى نوعاي ورداسىنىڭ ماڭعىت اقسۇيەگى اسان قايعىنىڭ جىرلارىنا قارايىق:
اتادان التاۋ تۋدىم دەپ ،
اسقىنىپ جاۋاپ ايتپاڭىز.
العانىم اسىل ارۋ دەپ،
كۇن شىعارىپ جاتپاڭىز.
اتامنىڭ مالى كوپ-ءتى دەپ ،
اتتى باسقا تارتپاڭىز.
ەسەنىڭدە تىرىڭدە،
ءبىر بولىڭىز ءبارىڭىز.
احيرەتكە بارعاندا،
حاق قاسىندا تۇرعاندا،
قىدىردىڭ ءوزى بولعاي جارىڭىز. (مۇحتار ماعاۋين. الداسپان. اتا مۇرا باسپاسى. 2006 ج. 61-بەت)
اسان قايعى قازاق پوەزياسىندا، اڭىزدارىندا وزىندىك ورىنى بار تۇلعا. يسلامدى ۇستانعانىنا ەش كۇمان جوق، دەسەدە اراب، پارسى نەمەسە ماۋەرانناحردىڭ مۇسىلماندارىنان وزگەشە دالالىق دۇنيە تانىمدى جوققا شىعارماعان ادام. اراب، پارسى، ماۋەرانناحرداعى مۇسىلماندار شاريعاتتى قاتاڭ ۇستاناتىن، ولاردا ارۋاق، قوبىز، باقسى يسلامعا قايشى، جىراۋلىقتا ولاردا شيرىك سانالادى. اساننان كەيىنگى نوعايدىڭ ماڭعىت جىراۋى دوسپانبەت جىراۋ بىلاي تولعايدى:
اينالا بۇلاق باسى تەڭ،
ازاۋلىنىڭ ستانبۇلدان نەسى كەم.
ازاۋلىنىڭ ايمادەت ەر دوسپانبەت اعانىڭ،
حان ۇلىنان نەسى جوق؟
بي ۇلىنان نەسى كەم؟
ءتاڭىردىڭ ءوزى بەرگەن كۇنىندە،
حان ۇلىنان ارتىق ەدى مەنىڭ نەسىبەم! (مۇحتار ماعاۋين. الداسپان. اتا مۇرا باسپاسى. 2006 ج. 62-بەت)
دوسپانبەتتىڭ جاراتۋشىنى ءتاڭىر دەپ جىرلاۋى ەدىگەنىڭ تۇسىندا كوشپەندىلەردىڭ يسلامدى قابىلداعانىمەن كونە دالالىق تاڭىرلىك دۇنيە تانىمىن تارىك ەتپەي ونى قاتار الىپ جۇرگەنىن كورسەتەدى.
وسى ەكى جىراۋدىڭ ءىزىن باسقان اتاقتى شالكيز جىراۋدىڭ جىرلارىنا قارايىق:
جاپىراعى جاسىل جاۋتەرەك،
جايقالماعى جەلدەن ءدۇر.
شالۋلىعى بەلدەن ءدۇر،
تورەنىڭ كەجىگۋى ەلدەن ءدۇر،
بايلاردىڭ ماقتانباعى مالدان ءدۇر،
اقكيىكتىڭ شابار جەرى مايدان ءدۇر،
كەشۋ-كەشمەك سايدان ءدۇر،
باتىر بولماق سويدان ءدۇر،
جالاڭاش بولدا جاۋعا تي ،
ءتاڭىرى ءوزى بىلەدى،
اجالىڭىز قايدان ءدۇر!
تەمىر ءبيدى قاج ساپارىنان توقتاتۋعا ايتقانى:
ءاي حان يەم سۇرايىن:
ءتاڭىردىڭ ءۇيى كەبەنى،
يبراھيم حاللي اللا جاساپتى،
عازىرەيىل جان الماسا قاساپتى.
جىعىلعاندى تۇرعىزساڭ،
جىلاعاندى ۋاتساڭ.
قيسايعاندى تۇزەتسەڭ،
ءتاڭىردىڭ ءۇيى بايتوللا،
سۇلتان يەم قارسى الدىڭدا جاساپتى.
اسىل تۋعان باتىر ەر،
توقسانعا جاسى جەتپەي قارىماس.
ءتاڭىر وزىنە بەرمەسە،
مەنمەنسىپ جۇرگەن ەر جىگىت،
كىسىدەن تارتىپ الىپ جارىماس.
ءتاڭىرى جانىن الماسا،
تاۋ ارالاپ جول سالماي،
تاس ارالاپ قۇس سالماي،
ارقانىڭ باۋىرىن قىدىرماي،
ارعىماق ارۋ اتتار ارتپاي،
جات جەرگە بارىپ ءوزىن تانىتپاي،
وزدەن بولامي بي بولماي،
اتانىڭ باتىر تۋعان ۇلىنا،
ويدا جاتماق ۇسارما؟
…
اتادان التاۋ تۋدىم دەپ،
سالماقتاما نەمەڭدى.
سالماقتاساڭ نەمەڭدى،
ءتاڭىر تەسەر تەبەڭدى. ( مۇحتار ماعاۋين. الداسپان. اتا مۇرا باسپاسى. 2006 ج.65-77 بەتتەرىنە دەيىن)
شالكيزدىڭ ۇستانىمى يسلامعا كەراعار سياقتى كورىنەدى، ۇيتكەنى ول تەمىر بيگە قاجىعا بارۋدان گورى ءوز ەلىندە ساۋاپتى ىستەر ءىس ىستەۋگە شاقىرادى. دەسە دە يسلام دىنىنەن ساۋاتى بارلىعىدا اڭدالادى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى 19- عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن يسلام ءدىنىن مىقتى ۇستانباسادا وزدەرىن مۇسىلمان ساناعان قازاق حاندارىمەن بيلەرىنىڭ ەشقايىسسىنىڭ مەككەگە قاجىلىققا بارعانى تۋرالى دەرەك جوق.
قازاق دالاسىنا يسلام قالاي تارادى؟
جوعارىدا 1434 جىلدارعا دەيىن التىن وردانىڭ باتىسىنداعى كوشپەندىلەرگە ەدىگەنىڭ يسلام ءدىنىن تاراتقانىن، كۇشتەپ يسلامعا كىرگىزگەنىن ايتتىق. نوعاي ورداسىنىڭ شىعىسى جايىقتان شىعىسقا قارايعا جەرلەردە ول كەزدە جوشىنىڭ بەسىنشى ۇلى ءشايبان اۋلەتتەرىنىڭ بيلىگى ءجۇرىپ تۇردى، كەيىنگى كەزدە جوشىنىڭ ون ءۇشىنشى ۇلى ماڭعىستاۋدى بيلەگەن توقاي تەمىر اۋلەتى كۇشەيدى، ۇرىس حان مەن توقتامىس حاننىڭ تۇسىندا وردا ەجەنمەن ءشايبان يەلىگىندە ۇرىس حانمەن توقتامىس باستاعان توقاي تەمىرلەردىڭ بيلىگى ورنادى. ەدىگەنىڭ تۇسىندا ماۋەرانناحرداعى موڭعولدىڭ بارلاس رۋىنىڭ اقسۇيەگى ءامىر تەمىر باس كوتەرىپ، ۇلكەن يمپەريانىڭ نەگىزىن قالادى. نەگىزى قازاقستاننىڭ باسىم كوپ دالالىق ايماقتارىنا يسلام وسى داۋىردە ەكى باعىتتان تارادى: ءبىرى - ماۋەرانناحرداعى تەمىر مەملەكەتى ارقىلى، ەكىنشىسى نوعاي ورداسى ارقىلى. تەمىر توقتامىس حاننىڭ التىن ورداداعى بيلىگىنىڭ كۇشەيىپ بارا جاتقانىن كورىپ ونى اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن ماڭعىت ەدىگەنى وزىنە وداقتاس ەتتى. «مالتا اس سادداين ۆا مادجاما ال-باحراين» اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى ءابدۋ ار-اززاق سامارحانديدىڭ ايتۋىنشا:
«وزبەك جەرىندەگى ءامىر ەدىگەدەن ورالعان تابىشى البان ەدىگەنىڭ وزىنە جاساعان قىزمەتىنە ريزا ەكەنىن ءبىلدىرىپ، تاعى ەدىگەنىڭ : مەن ۇلى مارتەبەلىنىڭ(امىر تەمىر) بارلىق ايتقاندارىن ورىندايتىن قۇلىمىن. سونداي-اق ۇلى مارتەبەلىنىڭ دوستىق قۇشاعىن ءجايىپ ،قاستىق ويلاعانداردىڭ سوزىنە كوڭىل اۋدارماي ، ءوزارا ءدال تۇسىنىك اشقانىنا ءدان ريزامىن- دەگەن سالەمىندە جەتكىزدى» (ادامزات اقىل-ويىنىڭ قازىناسى تاريحى. 3-توم. 306-بەت).
ابىلقايىر بيلىككە جەتكەندە قازىرگى رەسەيدىڭ ورال تاۋى ماڭىنداعى چينگي –تۋرادا حان كوتەرىلگەن. ول تۋرالى "تاريحي گۋزيداي نۋسراتنامادا" ايتىلادى:
«ونىڭ زامانىندا (ابىلقايىر حاننىڭ) حاننىڭ قۇزىرەتىندە قىلىش شاۋىپ سونىمەن قاتار ىجداعات تاپقان بەكتەردىڭ ەسىمدەرى: دۇرمەن تايپاسىنان ياقۇپ پەن قاراعۇداي بەك، نايمانداردان ءشايىح سوفى...ىشكى توبىنان ينلى قوجا مەن سوفۋرا قوجا، قوڭىرات ءالي بەك ۇرپاقتارىنان مۇحاممەد بەك...» (قازاقستان تاريحى تۋرالى تۇركى دەرەكتەمەلەرى. 5-توم. 21- بەت. "تاريح-ە گۋزيداي نۋسراتنا).
بۇل دەرەككە قاراساق، بۇرىنعى كوشپەندى موعۇل (موڭعول)-تاتار امىرلەرىنىڭ اتتارىنىڭ سەميتتىك ەسىمدەرگە اۋىسپاعانىن بىلەر ەدىك. ابىلقايىردىڭ تۇسىندا ونى قولداعان كوشپەندى تايپالاردىڭ امىرلەرى يسلامعا بەت بۇرعانى انىق بايقالادى. ال حالىقتىق تۇرعىدان قازاقستان كوشپەندىلەرىنىڭ تۇتاستاي يسلامدى قابىلداعانىن سپاتتايتىن دەرەك ءالى جوق. ال ابىلقايىردىڭ 1456 جىلى سىعاناق تۇبىندە ويرات اسكەرىنەن ويسىراي جەڭىلۋى كوشپەندىلەردىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. ەكى تەگى ءبىر كوشپەندى حالىقتىڭ سوعىس تاسىلىدە ءبىر، دەنە ساپاسىدا قارايلاس، نە ءۇشىن وسىدان كەيىنگى ۇرىستاردا ويراتتاردىڭ ۇستەم شىعىپ، وزبەك، موعول، قازاق، نوعايدى قوعاداي جاپىرۋى اتا-داستۇرىنە دەگەن ادالدىقتا جاتسا كەرەك. يسلامدا ارۋاق شاقىرۋ اللاعا شيرىك قوسۋ سانالادى. ويراتتان جەڭىلۋ ارۋاعى قاشۋدان بولسا كەرەك. كوشپەندىلەردىڭ وسى نارازىلىعىن ۇرىس حان ۇرپاقتارى كەرەي، جانىبەك سۇلتاندار شەبەر پايدالانىپ، ءوزىن قولداعانداردى باستاپ موعولستانعا كوشىپ كەتتى، ءارى ولاردى قولداۋشىلار بارعان سايىن كوبەيىپ 200 مىڭنان استى، ولاردى ابىلقايىردىڭ جاقتاستارى «قازاقتار» دەپ اتادى. ال قازاقتاردان جەڭىلگەن ءشايبان اۋلەتى ماۋەرانناحرداعى ءامىر تەمىر اۋلەتىن باسىپ الىپ بۇحار حاندىعىن قۇردى، ولارمەن قازاقتاردىڭ سوعىسى ۇزىلمەدى، بۇنداعى قايشىلىقتار ەكونوميكالىق، ساياسي، ءدىني قايشىلىقتاردى قامتىدى. ءدىني قايشىلىق ۋشىعىپ ءشايباني حان 1508 جىلى "قازاقتار مۇسىلمان ەمەس" دەپ عازاۋات سوعىس اشادى. وسى ءداۋىردى سيپاتتايتىن رۋزبەحان يسفاحانيدىڭ دەرەگىندە قازاقتاردىڭ سالتى، ءدىني سەنىمى بىلاي دەلىنگەن: «سەنىمدى ادامداردىڭ اڭگىمەسىندەي ولاردىڭ ورتاسىندا (قازاقتاردا) بۇدقا تابىنۋ ، جەرگە تابىنۋ سالتتارى كەڭ تارالعان. سەنىمدى ادامداردىڭ ايتقانىنداي ولاردىڭ ورتاسىندا ولاردىڭ وزدەرى تابىناتىن قۇداي بەينەسى بار. بەينەگە تابىنۋ بۇل كۇپىرشىلىك، قۇداي زاڭىن قورلاۋ... دەمەك قازاقتار يسلامدى قابىلداعاننان كەيىن ارۋاققا تابىنسا، ول بۇدقا تابىنعانى . بۇل جاعدايدا ولاردىڭ ارۋاققا تابىنعانى دىننەن بەزۋ، بۇدقا تابىنۋشىلىق بولاتىنىن بىلمەۋى ەسەپكە الىنبايدى... بىراق بۇل شارت قازاق حالقىنا قاتىستى ەمەس، سەبەبى ولار يسلامدى قابىلداعانىنا 200 جىلدان اسسا دا، ۇلەمدەرى جانە عالىمدار جان-جاقتان تۇركىستان مەن ماۋەرانناحر ۇلەمدەرى ،ەندى ءبىر جاقتان قاجى-تارحان ۇلەمدەرى، دەربەند-شيرۆان ۇلەمدەرى ،حورەزم، حوراسان ۇلەمدەرى كەلەدى. كوپەستەر قازاقتارعا يسلام ەلدەرىنەن كەلىپ تۇردى، ولارعا يسلام پارىزىن جاتتاتادى، قازىر ولاردىڭ حاندارى، سۇلتاندارى مۇسىلماندار ،ولار قۇران وقيدى، ناماز وقيدى، بالالارىن مەكتەپكە بەرەدى، ورازا ۇستايدى، نەكە وقىتپاي ۇيلەنبەيدى. الايدا بۇل ەرەجەلەر قازاقتاردىڭ اراسىنا تارالمايىنشا ولار ونى ورىندامايدى. ولار وسى ءبىلىمدى الىپ، ارۋاققا تابىنۋ بۇدقا تابىنۋ ەكەنىن بىلمەدىك دەپ قالاي ايتا الادى؟»( ادامزات اقىل-ويىنىڭ قازىناسى تاريحى، 3-توم. رۋزبەحان يسفاحاني. بۇحارا قوناعىنىڭ ەستەلىگى. 364-بەت)
بۇنداعى دەرەكتە يسلامدى قابىلداعالى 200 جىل دەپ 1313 جىلعى وزبەك حاننىڭ يسلامدى قابىلداۋىن ايتىپ وتىر، الايدا ول قابىلداۋ تەك ەليتا ىشىندە بولعانىن جوعارىدا ايتتىق. ال قازاق حاندارى مۇسىلمان ەكەنىنە كۇمان جوق، الايدا وتىرىقشى حالىقتار سياقتى شاريعات ۇكىمدەرىمەن جۇرمەيدى، ولار ءارى تاڭىرلىك دۇنيە تانىمدى قۇرمەت تۇتادى، ول ارقىلى كوشپەندىلەردىڭ كوڭىلىن تاپسا، مۇسىلماندىقتارى ارقىلى وزدەرى بيلەپ تۇرعان تۇركىستان، ساۋران، سىعاناق سياقتى قالالار مەن كەنتتەردەگى وتىرىقشى سارتتارعا بوتەن بولمايدى. بۇندا يسلام كوپەستەرىنىڭ قازاقتار اراسىنا ۇنەمى كەلسەدە قازاقتاردىڭ كونە سالتىن ارۋاقشىلدىعىن قويماي وتىرعانى بايقالادى. تاعى قازاقتاردىڭ مۇسىلماندىقتىڭ شارتتارىن ورىندامايتىنىن ايتادى، انىعىندا بۇل ءۇردىس 19- عاسىرعا دەيىن جالعاسقان. جوعارىدادا اتاپ ايتقانداي قازاقتار بۇدقا تابىنباعان ، 13- عاسىر دەرەكتەرىندە كورسەتىلگەن اتا-بابالارىنىڭ ءمۇسىنىن سالىپ سوعان سيىنعان.
مۇحاممەد ءشايبانيدىڭ عازاۋات سوعىسى كەزىندە ونىڭ اسكەرى ۇلىتاۋعا دەيىن كەلىپ، ەلدى قىرىپ –جويىپ تونايدى. ءتىپتى ايۋاندىقپەن ايەلدەردى اياقاستى ەتكەندەي مۇسىلماندىققا جات قىلىقتارعا بارادى.
16 عاسىردىڭ سوڭى مەن 17 عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق جەرىندەگى يسلام
16 عاسىردىڭ 20- جىلدارىنان كەيىنگى 20 جىلدا قازاق حاندىعى ىشكى قىرقىستان السىرەسە دە حاقنازار حاننىڭ تۇسىندا قايتا كۇشەيدى. دەسە دە بۇحار حاندىعىنىڭ ىقپالىنا ءتۇستى، تاۋەكەل سۇلتان ابدوللا حانعا قىزمەت كورسەتەدى، سونىڭ ىقپالىمەن قازاق دالاسىنا تاعىدا ءبىر رەت يسلام ءدىنى تارايدى. بۇل تۋرالى مۇحاممەد سادىق قاشقاريدىڭ ەڭبەگىندە اتاپ كورسەتىلگەن:
«حازىرەت يشان قوجا ىسقاق ءۋالي (اللا وعان راحىمى ريزا بولسىن) ابد ءال –كارىم حاننىڭ (1560-1591 جىلدارى قاشقاريانى بيلەگەن) شاقىرۋىمەن قاشقارعا كەلەدى. ابد ءال-كارىم حان ىلتيپاتپەن قارسى الىپ قوجا ىسقاق ءۋاليدى قاشقارعا وتىرعىزدى. حاننان باقىت قۇسى ۇشىپ ، سول جاعدايدا حان حازىرەت يشاندى ماقۇل كورمەدى، ءىلتيپاتسىز بولدى، قىرىق كۇندەي كەزدەسپەدى، باعاسىز، كارى تورى اتتى جىبەردى. حازىرەت يشان ونى كورىپ ءتۇسى بۇزىلىپ مىنانى ايتتى: ءبىز سول ءۇشىن دەپ كەلسەك، ول بىزگە قىلمىس قىلاما؟ البەتتە ءبىزدى بۇل جەردەن كەتىرمەك- دەدى. ءۇش كۇننەن كەيىن حاننان حازىرەت يشاندى ءوز ولكەسىنەن شىعۋىن سۇراعان حات كەلدى.
حازىرەت يشان جاراندارىمەن قىرعىز- قازاق ەلىنە كەلىپ ، ول جەرلەردە سونشاما كەرەمەتتەر كورسەتتى: دۇعالارمەن ولىكتەرگە جان ءبىتىرىپ، اۋرۋلارعا شيپا بەرىپ، شولدەردەن بۇلاق اشىپ، بۇدتاردان كاليما-ي شاريف داۋىسىن كەلتىرىپ ، سيرەكتە عاجايىپ ىستەر جاساپ ، ون بۇدحانانى سىندىرىپ 180 مىڭ كاپىردى يمانعا كەلتىرۋ مۇمكىندىگىن الادى، تۋرا جولعا سالادى» (مۇحاممەد سادىق قاشقاري. تازكيرا-ي ازيزان. قازاقستان تاريحى تۋرالى تۇركى دەرەكتەمەلەرى 4-توم. 70- بەت. قوجا ىسقاق ءۋاليدىڭ قىرعىز-قازاق جەرلەرىندە يسلام تاراتۋى).
بۇندا كورسەتىلگەن 180 مىڭ حالىق سول كەزدەگى قازاق حاندىعىنداعى كوشپەندىلەردىڭ 20 پايزى دەسەك ارتىق ەمەس، ال بۇنىڭ دەنىن قازاقتار ۇستايتىنى تابيعي قۇبىلىس. ويتكەنى 18 عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن قىرعىزدار 50-60 مىڭنان اسپاعان، ال ودان بۇرىن ءتىپتى از دەگەن ءسوز. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ءوز ەڭبەگىندە قىرعىزداردى كاپىر دەپ كورسەتەدى، ال قىرعىزداردىڭ 19 عاسىرداعى دىنسىزدىگى تۋرالى شوقاندا جاقسى دەرەكتەر ايتقان.
وسى داۋىردە جەتىسۋ مەن قىرعىزستان جەرى قازاق ورداسىنا قارادى، ال موعولستاندىق كوشپەندىلەرگە 1353 جىلى تۇعلىق تەمىردىڭ جارلىعىمەن يسلام ءدىنى تارالعانىن بىلەمىز، دەسەدە موعولداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ يسلامدى قابىلداۋى مۇحاممەد حاننىڭ تۇسىندا (1408-1415) بولادى، بىراق ءامىر تەمىر موعولداردى(كوبى ۇلى ءجۇزدىڭ قازاقتارى) دىنسىزدەر دەپ ولارعا عازاۋات اشادى. 1506 جىلعى مۇحاممەد ءشايباني حاننان جەڭىلگەننەن كەيىنگى تارتىستار ناتيجەسىندە 1533 جىلى موعولدار ەل جەرىمەن قازاق حاندىعىنا قوسىلادى. وسى تۇستا بۇحار ساۋداگەرلەرى قازاق دالاسىنىڭ سولتۇستىگى مەن سىبىردەگى ءسىبىر حاندىعىنا يسلام ءدىنىن تاراتا باستادى.
لەۆشيننىڭ ايتۋىنشا:
«1558-1559 جىلدارى بۇحارادا بولعان دجەنكينسون "تاشكەنت بيلەۋشىسى قازاقتارمەن سوعىس جۇرگىزدى، ولار وتە كوپ، قاتىگەز، ەشقانداي قالالارى جوق، مۇحاممەد ءدىنىن ۇستاناتىن حالىق،"- دەپ جازعان (ادامزات اقىل-ويىنىڭ قازىناسى ترايحى، 4- توم 208-بەت). بۇل پىكىرمەن تولىقتاي كەلىسۋگە بولمايدى، ويتكەنى قازاق حاندىعىندا قوس ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن، ال قازاق حاندارى ءۇستىرت بولسا دا يسلامدى ۇستانعان، ال كوشپەندى قازاقتاردا ءدىن ۇستاناتىندار وتە سيرەك بولعان.
وسى داۋىردەگى قازاقتىڭ اتاقتى جىراۋى جيەمبەت، ونىڭ مىناداي جىرلارى بىزگە جەتكەن:
ءامىرىڭ قاتتى ەر ەسىم،
بۇلىك سالىپ بۇيىردىڭ،
باسىن بەر دەپ باتىردىڭ،
قانىن ءىشىپ قانباققا،
جانىن وتقا سالماققا،
اتادان جالعىز مەن ەمەس،
حان يە ءىسىڭ ءجون ەمەس،
جولبارىستاي جولىمبەت،
قۇرباندىققا قول ەمەس.
جول توسىپ الىپ كەتىپتى،
قالماقتان الماق سيىڭدى،
قاھارىڭدى باسقالى،
مەنىڭ ەلىم جيىلدى،
باستاپ كەلگەن وزگە ەمەس،
جيەمبەت سىندى ءبيىڭ دى.
مالىن سالىپ الدىنا،
ءار سالادان قۇيىلدى،
ون ەكى اتا بايۇلى،
ءبىر تاڭىرگە سيىندى. ( مۇحتار ماعاۋين. الداسپان. اتا مۇرا باسپاسى. 2006 ج. 81-بەت). جيەمبەتتىڭ جىرىناندا سول داۋىردە قازاق اراسىنا يسلام تارالسادا ءتاڭىردى جاراتۋشى يە رەتىندە مويىنداۋدىڭ ءالى دە سول قالپىندا جالعاسىپ وتىرعانىن كورەمىز. بۇلار عانا ەمەس، قازاق حاندىعى تۇسىنداعى باتىرلار جىرى مەن تاريحي جىرلاردا دا ءتاڭىر ءجيى ايتىلادى.
ءار بادەنگە ىلايىق،
وزىنە ءتاڭىرىم قوسقان جار،
مالى كەمنىڭ زارى بار،
ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ ،
ىلايىقتى جارى بار (قوبىلاندى جىرىنان)
17 عاسىر مەن 18 عاسىرداعى قوس سەنىم ءداۋىرى
17 عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق حاندىعىنىڭ شىعىسىنداعى جوڭعار مەملەكەتىنىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى قازاق حاندىعىنىڭ ءورىسى تارىلا بەردى. 1680 جىلدارى تاققا وتىرعان تاۋكە حان ساياسي رەفورمالار جاسادى،سونىڭ ءبىرى كوشپەندىلەردىڭ شىڭعىسحاننان بەرگى جالعاسىپ كەلە جاتقان دالالىق زاڭدارىنا ءىشىنارا وزگەرىستەر ەنگىزىپ، «جەتى جارعى» دەگەن زاڭدار جيناعىن شىعاردى. تاۋكە حاننىڭ كەزىندە تۇركىستاندا مەكەندەگەن 10 عاسىردان بەرگى ءدىن وكىلدەرى قوجالار جۇزگە جاتپايتىن رۋ رەتىندە قازاق قۇرامىنا كىردى، ءارى ولارعا ەرەكشە قۇقىق بەرىلدى. سونداي-اق بۇرىندارى بولماعان تارماق ەنگىزىلدى، ول بولسا جەتى جارعىداعى : “كىمدە-كىم وزگە دىنگە وتسە تاس بوران ەتىپ ءولتىرىلسىن!” دەگەن تارماق ەدى. ال وزگە تارماقتارى بۇرىنعى دالا زاڭدارىمەن ۇندەس بولدى. قازاق حاندىعى شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ جانە ودان كەيىنگى التىن وردانىڭ زاڭدى جالعاسى بولعاندىقتان زاڭ ەرەجەلەر “شىڭعىسحاننىڭ ياساسىن” نەگىز ەتتى.
بىراق ايتا كەتەتىن ءتۇيىن : ەشقاشان دا قازاق حاندىعى يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك ءدىن ەتكەن، يسلام شاريعاتتارىن مەملەكەت زاڭى رەتىندە ۇستانعان ەمەس! وسى ەرەكشەلىگىمەن كورشىلەس ماۋەرانناحر، اۋعانستان، قاشقاريادان ايقىن وزگەشەلەنىپ تۇراتىن.
قازاق حاندىعىنداعى يسلامدى بەرىك ۇستاناتىن تۇرعىندار - سارتتار
سارتتار
قازىرگى تۇركىستان وبلىسى مەن وعان ىرگەلەس اۋدانداردا ەجەلدەن مەكەندەپ كەلە جاتقان وتىرىقشى حالىق - سارتتار. ولار 13 عاسىردان بۇرىن سوعدىلار دەپ اتالسا، كەيىن سارتتار دەپ اتالدى، 1924 جىلى كەڭەستىك جۇيە ورناعاننان كەيىن بۇل اتاۋعا ءتيىم سالىنىپ سارت حالقى وزبەكتەرمەن بىرىكتىرىلدى. سارتتار قاراحان مەملەكەتى داۋىرىنەن بەرى يسلام ءدىنىن بەرىك ۇستانىپ ، شاريعاتپەن ءومىر سۇرگەن. سارتتار - ءتىلى تۇركىلەنگەن شىعىس يران حالقى. قازاق ورداسىنىڭ ورتالىعى تۇركىستان قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ دەنى سارتتار بولدى، قالا ماڭىنداعى قىستاقتاردا دا سولاي بولاتى. تاۋىش مەرگەن تۇركىستاندا مىڭ ادامداي قازاقتار تۇرادى دەگەن، ال قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان قالادا كەمى 15-20 مىڭ حالىق بولۋعا ءتيىس، ال باسىم كوبى سارتتار ەدى، ونى 1897 جىلعى پاتشالىق رەسەيدىڭ ساناعىنداعى مىنا سانداردان بىلۋگە بولادى:
سارت – 8933 ادام.
قازاق – 1415 ادام.
تاتار – 513 ادام.
ورىس - 230 ادام.
كىشكەنتاي ورىس - 82 ادام.
پولياك – 46 ادام
پارسى - 19 ادام
باسقالار – 15 ادام.
الايدا تۇركىستان ماڭىندا: «1738 جىلعا دەيىن ورتا ءجۇزدىڭ حانى بولعان سامەكەنىڭ تۇسىندا تۇركىستان ايماعىندا تەك قوڭىرات، ارعىن، نايمان رۋلارى عانا ءومىر ءسۇردى. سامەكە حاننان كەيىن ونىڭ ۇلدارى تۇركىستان ايماعىن (قارناق، ساۋران، وتىرار، سوزاق، وگىزتاۋ) ابىلمامبەت حان (1739-1771) مەن سەيىت حان (1741-1745) جانە ەسىم حان (1750-1798) بيلەپ، بۇل حانداردىڭ يەلىگىندە ارعىن، قىپشاق، قوڭىرات، ۋاق رۋلارى بولدى. ءتىپتى، تۇركىستاننىڭ سوڭعى حانى اليكەننىڭ تۇسىندا (1858-1860) بۇل ولكەدە قوڭىرات، قىپشاق، ءسارىۇيسىن رۋلارى ءومىر ءسۇردى» دەپ باياندايدى.
سىعاناق قالاسىنىڭ تۇرعىندارى سارتتار بولعان، “سىعاناق جارلىقتارىندا”:
“ول ماڭگى جاراتۋشى ءبىزدىڭ جارلىعىمىز: ابۋلعازى ءابدۋللا حان ءباھادۇر سۇلتان. قازىرگى ۋاقىتتا بارلىق ۇلى ساييدتارعا (مۇمكىن سەيتالى قوجالار؟) ىزگى نيەتتى شەيحتارعا، ادامزات يمامدارىنا، قىزىمەتى جوعارى ءدىنني عالىمدارعا، قۇرمەتتى امىرلەرگە، قۇرمەتتى اربابلارعا، مىڭبەگىلەرگە، جۇزبەگىلەرگە، ميحاۆارلارعا، راياتلارعا، جەرگىلىكتى تۇرعىن جاماعاتى مەن سول جەردە تۇراتىنداردىڭ بارىنە، اۋىلداردا تۇراقتى، قىستاقتاردا جارتىلاي وتىرىقشى تۇراتىندارعا، كوشپەلى ءومىر سۇرەتىن ايماقتارعا، لاۋازىمدى ادامدارعا، ارابتارعا، تۇركىلەرگە، قازاقتار مەن قاراقالپاقتارعا ءمالىم بولسىن:
بيىك قادىر-قاسيەتىمەن ەرەكشەلەنگەن ءماۋلانا كامال اد-دين شەيح ءسادىرال-يسلام ءبىزدىڭ كوشپەندى تايپالارىمىز مەن ءونىڭ(ماۋلانا كامال اد-ديننىڭ) ارىقتارىنا نۇقسان كەلتىرگەنىن ءبىزدىڭ مارتەبەلى نازارىمىزعا جەتكىزدى. ءبىز وسى نەگىزدە كورسەتىلگەن ۋاقىتتا ءامىر ەتتىك: حيسارشىق بۇلاعىنان باسقا توقتامىش بۇلاعى، قاراش بۇلاعى، كەلتە جارعيا ارىعى، قىزىلتال ارىعى، ارىستاندى ارىعى، جولاق ارىعى، مىڭبۇلاق ارىعى- سىعاناق تۇرعىندارىنىڭ مۇلكى. ۇيتكەنى اتالعان حيسارشىق ارىعى راحىمەت اللا عالايھ حازىرەت اللاما ءابۋل- حاسان زيا ادين شەيح-سىعاناۇي مازارىنىڭ ۋاحىپىنا قاراتىلعان. ايتىلعان توپتار تۇرعىندارى بۇل نۇسقاۋدى بەكىتىلگەن دەپ ساناسىن. حيسارشىق بۇلاعىنا جولاماسىن ءارى ەشقانداي كەدەرگى كەلتىرىلمەسىن! 1006ج. “(قازاقستان تاريحى تۋرالى تۇركى دەرەكتەمەلەرى. 5-توم. 133-134- بەتتەر). جارلىقتان كورگەنىمىزدەي سىعاناقتىڭ وتىرىقشى حالقىنان قازاقتار بولەك اتالادى. ءارى قازاق، قاراقالپاق سياقتى كوشپەندىلەردىڭ بۇل اراعا جولاماۋىن،ەگىنشىلىككە كەدەرگى كەلتىرمەۋىن ەسكەرتەدى. ادام اتتارىنان دا بۇندا ايتىلعان ءدىني ادامدار قازاق ەمەس سارت ەكەنى بايقالادى.
قازاق حاندىعىنداعى ارۋاقشىلىق، جىراۋلىق، باقسىلىق
جوعارىداعى دەرەكتەردە كورسەتىلگەندەي قازاقتار ناماز وقۋدىڭ ورىنىنا ارۋاققا باس ۇرۋىن توقتاتپاي وتىرعانىن كوردىك. كوشپەندىلەردىڭ دۇنيە تانىمى بويىنشا كىسى بالاسى ولگەنىمەن رۋحى ءومىر سۇرە بەرەدى، ول ۇرپاقتارىنا كۇش-مەدەت بەرەدى دەپ قاراعان. ءار دايىم سوعىستارداار ءرۋوز ۇرانىن شاقىرىپ، ارۋاقتاپ جاۋعا شاباتىن بولعان. قازاق ۇعىمىنداعى ارۋاقشىلىقتىڭ تاريحى نەشە مىڭ جىلدارعا ارى كەتەدى، ساقتار، عۇندار، تۇركىلەر، موڭعولداردان كەلە جاتقان وسى سالتتى 15-16-17-18 عاسىردا دالاعا يسلامنىڭ ۇزدىك-سوزدىق ەنۋى توقتاتا المادى. قازاقتىڭ” اقىلگوي ابىزىم-اي” دەگەندەگى ابىزى سول تاڭىرلىك دۇنيە تانىمداعى ءدىنني تاساتتىق جورالعىلارىمەن، تويلاردى باسقارۋشى بەدەلدى ادام. ال باقسىلار كورىپكەلدىك، ەمشىلىكپەن اينالىسا بەردى، وعان قۋدالاۋ بولعان جوق، ۇيتكەنى قازاق حاندىعىندا بۇرىنعى دالا سالتىنىڭ سارقىنشاقتارىنا جول بەرۋمەن قاتار يسلام ءدىن وكىلدەرىدە قورعالدى، ەكى ءدىننىڭ عۇرىپتارى ميداي ارالاسىپ كەتتى. تاڭىرلىك دۇنيە تانىمنىڭ تاعى ءبىر مۇراسى - جىراۋلىق . جىراۋلار قازاق ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعالاردىڭ ءبارىن جىرعا اينالدىرىپ ەلدىڭ ەسىندە قالۋىنا ۇلكەن ىقپال جاساپ وتىرعان. قازاقتىڭ كوپتەگەن سالتتارى اسىرەسە ارۋاقشىلىق، باقسى-بالگەرلىك، توي،ءولىم-ءجىتىم سالتتارى كوبىنەسە يسلام شاريعاتتارىنا قايشى ەكەنى راس، بىراق قازاق حاندىعىنىڭ حاندارى ەل تۇتاستىعى ءۇشىن وعان تيىم سالا الماعان.
ۇمبەتەي جىراۋدىڭ ابىلايعا ايتقانى:
ارۋاعىڭا بولىسقان،
ءالىل بيلىك قىلىسقان.
كەرەيدە باتىر جانىبەك،
قاز داۋىستى قازىبەك،
قۋ داۋىستى قۇتتىباي،
قارا كەرەي قابانباي،
قانجىعالى بوگەنباي،
ابىلاي سەنىڭ تۇسىڭدا ،
سول بەسەۋى بولىپتى-اي!
ءبىرى باتىر، ءبىرى بي،
ءتاڭىرىم بەرگەن سونداي سي!
اقبوز اتتى شالعاندا،
مويىنىڭا كىسە سالعاندا،
باباي تۇكتى ءشاشتى ءازيز،
سودان باتا العاندا،
ۇلى ساسكە بولعاندا،
جاساعان جاقسى جول بەرىپ،
جول بەرگەندە مول بەرىپ،
ويلاماعان باق بەرىپ،
قىرعىزدى ءتاڭىرىم قاق ءبولىپ.( مۇحتار ماعاۋين. الداسپان. اتا مۇرا باسپاسى. 2006 ج. 102-103-بەت)
17 عاسىردىڭ سوڭىنداعى يسلامنىڭ ءسال كۇشەيۋى
تəۋكە حاننىڭ - وسمان يمپەرياسىنىڭ سۇلتانى III احمەتكە رەسەيگە قارسى وداق قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس حاتى.
ۇلكەن تاريحي قۇندىلىق - 1711 جىلى رەسەي مەن وسماندار اراسىنداعى بەيبىتشىلىك شارتىن جاساسقاننان كەيىن تۇرىك سۇلتانى احمەتكە، قازاق حانىنىڭ حاتى.
حاتتىڭ ماعىناسى:
«قۇرمەت پەن كەلىسىممەن ەرەكشەلەنەتىن ەكى ۇلى قالا [مەككە مەن مəدينا]، جەر مەن تەڭىز حانى، يبن حاكاننىڭ حانى، سۇلتان احماد حاننىڭ كۇشى مەن باتىلدىعى، ۇلىلىعى مەن ادىلدىگى، ۇلىلىعى مەن مەيىرىمى، شىنايى جانە ءبىراۋىزدى ءتان شەكسىز سەنىم; وسمان حاننىڭ ۇلى اۋلەتىنىڭ ۇلى اۋلەتىنىڭ تاڭداۋلى جانە قۇرمەتتى ۇرپاعى - ونىڭ شىنايى يگىلىگىنىڭ تازالىعى مەن شىنايىلىعىنا بايلانىستى».
سوندا قازاق حاندىعىنىڭ جانە جالپى ءدىننىڭ پوزيتسياسى:
«ءسىزدىڭ شىنايى دوسىڭىز تاشكەنتتەگى افراسيابتىڭ تاعىندا وتىر. تۇركىستان، Əنديجان، سايرام جانە باسقا دا حالىقتار سياقتى بىزدىكىلەر مەن تاۋەلدىلەرمەن بىرگە ءبىز تاڭەرتەڭ جانە كەشكە شاريعاتتىڭ تۇساۋكەسەرىنەن قۋانىشپەن دۇعا ەتەمىز».
وسىدان كەيىن، ماسەلەنىڭ مانەرى:
«ءبىزدىڭ مەملەكەت پەن ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ اراسىندا «اكا اشتا» دەپ اتالاتىن مەملەكەت بار (باسقاشا «ەستەك»). ونىڭ تۇرعىندارى - بارلىعى سۇننيتتەر. بۇرىن، بۇل يەلەنۋ قيراعان كەزدە ماسكەۋ ونى كۇشپەن باسىپ الدى. سودان بەرى ولار ماسكەۋگە اقى تولەيدى (بەلگى). ەندى بۇل حالىق، ونىڭ بارلىق اسكەرىمەن، ماسكەۋدەن ۇرەيلەنىپ، بiزدiڭ جەرiمiزگە قونىس اۋداردى. ەگەر ءسىز بىزگە كومەكتەسسەڭىز، ءبىز وسى كəپiرلەردiڭ 8 قالاسىن باعىندىرا الامىز. ەگەر ءبىز بىرلەسە ارەكەت ەتسەك، ءبىز [ماسكەۋدىڭ] مۇلكىنە نۇقسان كەلتىرەمىز.
الايدا، قازاق-تۇرىك وداعى قۇرىلمادى.
تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا جوڭعارلاردىڭ، ەدىل قالماقتارىنىڭ قىسىمىنا بايلانىستى كورشىلەس بۇحار، حيۋا حاندىقتارىمەن جاقىن ماملەدە بولۋ ۇشىندە يسلامعا جاقىنداۋدىڭ سۇرانىسى تۋىندادى. تاۋكەنىڭ ونان كەيىنگى حانداردىڭ كەڭەسشىسى بولعان بۇحار جىراۋدىڭ جىرلارىنان ونىڭ يسلامعا دەگەن جاقىندىعىن، سونداي-اق قازاق ەليتاسىنىڭ يسلامعا جاقىندىعىن تاعى ءبىر قىرىنان كورە الامىز.
بۇقار:
ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز ء–بىر اللاعا جازباسقا،
بەسىنشى تىلەك تىلەڭىز- بەس ۋاقىتتا بەس ناماز
بىرەۋىن قازا قىلماسقا. (مۇحتار ماعاۋين. الداسپان. اتا مۇرا باسپاسى. 2006 ج. 105-بەت)
ءاز تاۋكە حاننىڭ بالاسى ولگەندە:
حانىمىز وتىر اق ۇرىپ،
حالقىمىز وتىر باس ۇرىپ.
سابانى اكەپ ورداعا،
قۇران وقىت مولداعا.
حاننىڭ ءسوزى تۇزىك دەپ،
ورنىنسىز ءسوزدى جولداما.
بۇرىنعى وتكەن ءبارى ءولدى،
قارسى بولما اللاعا.
تولە، قازىبەك كىسىمىز،
جاقسى، جامان كىشىڭىز،
بۇل سوزىمە ءتۇسىڭىز،
ءدامىڭىزدى ءىشىڭىز،
ريزا بولساڭ قۇدايعا،
تۇزەلەر سوندا ءىسىڭىز. (مۇحتار ماعاۋين. الداسپان. اتا مۇرا باسپاسى. 2006 ج. 106-بەت)
ءدىن پۇسىرمان بولماسا،
ءتىل پۇسىرمان نە پايدا؟ (مۇحتار ماعاۋين. الداسپان. اتا مۇرا باسپاسى. 2006 ج. 112-بەت)
اللا دەگەن ار بولماس،
اقتىڭ جولى تار بولماس.
تار پەيىلدى كەڭىمەس،
كەڭ پەيىلدى كەمىمەس.
( مۇحتار ماعاۋين. الداسپان. اتا مۇرا باسپاسى. 2006 ج. 123-بەت)
مۇسىلماننىڭ بالاسى،
ءسىرا ءبىر كەڭەس قۇرىڭىز.
ءبىر اۋىزدى بولىڭىز،
قالعان ەلدى تاستاڭىز. ( مۇحتار ماعاۋين. الداسپان. اتا مۇرا باسپاسى. 2006 ج127-بەت)
اقتىڭ ءۇيى مەشىتتى،
اقتى قۇداي شەشىپتى.
يبراحيم حاليل جاساتقان،
ءتاڭىرىم ءۇيى كەبەنى.
قوجا باحاۋيدلين قولداسا،
قۇداي تاعالام وڭداسا،
قىرعىز دەگەن قاتتى جاۋ،
قادام باسىپ ءجۇرىڭىز.،
ەي، ايتاشى اللانى ايت،
اتى جاقسى قۇدايدى ايت،
ءتورت شاديار مۇستافا،
مۇسقاپ اشقان عالامدى ايت،
ءتاڭىرىم ءسوزى بۇرحاندى ايت،
كاليم اللا قۇراندى ايت،
ءتاڭىرىم سالسا اۋزىڭا،
جان جولداسىڭ يماندى ايت. (مۇحتار ماعاۋين. الداسپان. اتا مۇرا باسپاسى. 2006 ج. 134-بەت)
تاتتىقارا:
اسسالاۋماعالايكۋم، جايساڭدار مەن قاسقالار!
ادام كوڭىلىن جوقتىق شىركىن باسقا الار (مۇحتار ماعاۋين. الداسپان. اتا مۇرا باسپاسى. 2006 ج97-بەت)
ۇمبەتەي:
ءدىن پۇسىرمان بالاسى،
ادامدىقتان جەرىمەس.
ءتىل پۇسىرمان بالاسى ارامدىقتان شەگىنبەس! (مۇحتار ماعاۋين. الداسپان. اتا مۇرا باسپاسى. 2006 ج.97-بەت)
اقتانبەردى جىراۋ:
مەكەنى ىزدەپ نەتەسىڭ؟
مەكەگە قاشان جەتەسىڭ؟
ءازىر مەكە الدىڭدا،
پەيىلىڭمەن سيلاساڭ،
اتاڭ مەنەن اناڭدى!..(مۇحتار ماعاۋين. الداسپان. اتا مۇرا باسپاسى. 2006 ج. 92-بەت). دەسەدە بۇحارعا نەمەسە باسقا جىراۋدىڭ يسلام تۋرالى ايتقانىنا قاراپ بۇكىل قازاق قاتتى ءدىنشىل بولدى دەپ ەشنارسە دالەلدەي المايمىز.
قازاق حاندارى مەن ەليتاسى قاتتى ءدىنشىل بولعان ەمەس
18 عاسىرعا دەيىن كورشىلەس وتىرىقشى حالىقتاردىڭ ىقپالىندا يسلام قازاق ەلىنە جەرىنە تاراپ، ەليتانىڭ باستى ۇستانىمى بولعانىمەن ولار قازىرگى كۇندەگىلەر ايتىپ جۇرگەندەي قاتتى ءدىن ۇستانعان ادامدار بولماعان. قازاق حاندىعى زايىرلى مەملەكەت بولدى. قازاق دالاسىندا ناماز وقيتىندار وتە از بولۋمەن قاتار وڭتۇستىكتەگى قالالى كەنتتەردەن تىس التايمەن اتىراۋ اراسى، قاراتاۋمەن قىزىلجارعا دەيىن مەشىت بولعان ەمەس! يسلامنىڭ كوشپەندى حالىق اراسىنداعى ينستيتۋتى قالىپتاسپادى. موللانىڭ كوبى سارت، قاشقارلىقتار بولعان، بۇنى مىنا حاتتاردان بىلۋگە بولادى:
“جوعارى بوعدا ەجەننىڭ ەسەندىگىن ۇزاق جىلدارعا تىلەيمىز! ەجەننىڭ قىزىمەتىن قىلىپ، ىلە جەرىن بيلەپ تۇرعان گەنەرال، امباندارعا ابىلپەيىز حاننان دۇعاي سالەم! سالەمنەن كەيىن دەمەكشىم مىناۋ: كوپ جىللاردان بەرى قىزمەتىمىزدە بولىپ، جوشى سۇلتان، بوپى سۇلتان ۇلدارىمىزعا مۇسىلمان ءدىنىن ۇيرەتىپ جۇرگەن مولدامىز بار ەدى، ءوزى قاشقارلىق، ارتۇش دەگەن جەردەن ەكەن. قاشقار اكىمى جۇرتىنا جاقسىلىق ءىس جاساپتى دەپ ەستىپ، جۇرتىن وزىنە ميراس قىلۋعا ىقىلاس تانىتتى. مولدانى ايەلىمەن قوسا جەرىنە قايتاردىم…
ءمور. ابىلپەيىز ءباھادۇر سۇلتان. (قىتاي ءبىرىنشى مۇراعاتىندا ساقتالعان قازاقشا قۇجاتتار. دۇيسەنالى ءابىلاشىم ۇلى.2016 ج، پەكين. 144-بەت)
ەكىنشى حات
قازاق حانى حانقوجانىڭ حاتى… ىلە جەرىن بيلەپ تۇرعان گەنەرالدىڭ ەسەندىگىن كوپ ايلارعا تىلەيمىز! ايتپاقشىمىز مىناۋ: ۇلىق بوعان حان، ناعىز ءباھادۇر گەنەرالدىڭ ەسەنلىگىندە، يلاحۇن اتتى موللامىز بار ەدى، جەتى جىلدان بەرى بالالارىمىزدى وقىتىپ كەلگەن موللامىز ەدى. بۇرۇت (قىرعىز) جولى جامان بولىپ يلاحۇندى ۇزاتىپ سالا المادىق، يلاحۇننىڭ تۋعاندارى اقسۋدا تۇرادى. بۇرۇت جولى جامان سەنبەيمىز، سىزدەرگە سەنەمىز!
(قىتاي ءبىرىنشى مۇراعاتىندا ساقتالعان قازاقشا قۇجاتتار. دۇيسەنالى ءابىلاشىم ۇلى.2016 ج، پەكين. 185-بەت)
جوعارىداعى حاتتاردان قازاق ەليتاسى يسلامعا سەنسە دە ءدىندى وتە سالعىرت ۇستاپ، ءتىپتى ءوز بالالارىنا ءدىن ۇيرەتۋ ءۇشىن كورشى ەلدەردەن موللالار الدىرعانىن كورەمىز.
ەگەر دە قازاق حالقى اراسىندا يسلام مىڭ جىل ورنىققان بولسا، وزگە ەلدەن موللا شاقىرماس ەدى. دالامىزدا 18 عاسىرعا دەيىن مىڭداعان مەشىتتەر تۇرىپ، جۇزدەگەن ءدىني شەيحتار بولىپ يسلامنىڭ ينستيتۋتى قالىپتاسار ەدى، يسلامنىڭ ءاربىر قازاق اۋىلىنا دەيىن جاپپاي ەنگىزىلۋىن ابىلايحان قايتىس بولعان سوڭ رەسەي پاتشالىعى مەن قوقان حاندىعى تاتار موللالارمەن، قوجالارمەن ىسكە اسىردى.
قازاق جەرىندەگى بۇدديزم
جوڭعارلارق قازاق جەرىنىڭ شىعىسى مەن سولتۇستىگىن جاۋلاپ الدى، 1643 جىلدان باستاپ ولار بۇدديزىمگە سەنە باستادى. بۇنداعى ايتا كەتەرىمىز - بۇدديزم تەك ويرات تايپالارىنا تارادى.
الماتىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى تاۋداعى ويرات تىلىندەگى بۇدديزم ۋاعىزى
بۇل بۇددا ۋاعىزىن جازعان قازاق ەمەس! سول سياقتى ەجەلگى تۇركىستان، سايرام، سىعاناق مەشىتتەرىنىڭ يەسى دە قازاقتان گورى سارت، قازىرگى وزبەك ەكەنىن ءبىلۋ قيىن ەمەس!
ەرزات كارىباي
