Ulttyq dombyra kúni qarsańynda QazAqparat tilshisi qazaq ónerine qara nardaı qaltqysyz qyzmet etip júrgen ánshi, óner zertteýshi, kınodramatýrg Erlan Tóleýtaımen suhbattasty. Aıtary bar azamat dombyranyń ótkeni men erteńi jaıly biraz oıdyń basyn qaıyrdy.
- Erlan aǵa, dombyra aspap retinde zamanǵa saı jetilip boldy, sharyqtaý shegine jetti dep aıtýǵa bola ma?Jalpy búgingi eki ishekti qalybyna qashan kelip edi?
-Qazaqtyń tuńǵysh kásibı mýzyka tanýshysy Ahmet Jubanov 1933 jyly osy kúngi Qurmanǵazy orkestrin alǵash qurǵan kezde dombyra osy zamanǵa saı jetilip boldy-aý dep oılaımyn. Ataqty sheber E.Romanenko degen bolǵan. Bul kisi osy kúngi kúlli qazaq orkestrleriniń ıgiligine aınalǵan qurama shanaqty dombyrany sol ult aspaptary alǵash qurylǵan jyly dúnıege ákeldi. Mine, osy Romanenko úlgisi sol kezden bastap, dombyra standartyna aınaldy. Osy standartpen keıin «Osakarovka», «Mereı» dombyra fabrıkalary jurtshylyqty ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldaryna deıin dombyramen qamtamasyz etip keldi. Biraq bul dombyralar ásirese Qaraǵandynyń «Osakarovka» fabrıkasynyń ónimderi negizinen kópshilikke arnalyp jasalǵandyqtan, sapasy eshqashan syn kótergen emes. Toqsanynshy jyldardaǵy uly daǵdarys kezinde bul fabrıkalar naryq qyspaǵyna shydaı almaı jabylyp qalyp, qazaq bir ýaq dombyrasyz qalǵan kezder de boldy. Kóp uzamaı, el ishinde ásirese Almaty, Nur-Sultan sııaqty ónerpazdar mol shoǵyrlanǵan qalalarda dombyra aspabyn jasaý tabysty kásipke aınalyp, sheberler osy olqylyqtyń ornyn az jylda toltyrdy. Biraq bir áttegen-aıy, osy kúnge deıin birde-bir sheberdiń dombyrasy Romanenko jasaǵan dombyralardyń únimen shendese alǵan joq. Romanenkonyń bir dombyrasy mende de bolǵan edi, keıin bir qaskóıler qapyda urlap áketti. Sol dombyranyń úniniń qońyrlyǵy, buıralyǵy, serpimdiligi aspap tanıtyndardy qaıran qaldyratyn. Tipti bir sheberler menen ony qıylyp surap alyp, ishin ashyp, dál sondaı aǵashtan ár mıllımetrine deıin ólshep piship, aýmaǵan kóshirmesin jasady. Biraq, qolǵa alyp sóıletkende úni Romanenko dombyrasynyń shıregine jete almady. Ókinishtisi, Romanenko marqum sońynan izbasar shákirt qaldyrmaı, bar qupııasyn ózimen birge alyp ketti. Al Romanenko jasaǵan dombyralardyń quny Stradıvarıdiń skrıpkalary sııaqty kúnnen- kúnge sharyqtap barady. Máselen, toqsanynshy jyldary bárimiz súıip tyńdaǵan Seken Turysbekovtyń «Qazaq radıosynyń» «altyn qorynda» saqtalǵan «Kóńil tolqyny» degen kúıi osy Romanenko jasaǵan dombyramen oryndalǵan edi. Sol toqsanynshy jyldary Seken aǵamyzdyń ol dombyrasyn da Almatydaǵy bir konertte urlap ketip, ataqty kúıshi oıbaılap qaldy. Tipti BAQ arqyly izdeý salyp, tapqan adamǵa qomaqty syı beretinin málimdedi. Alaıda dombyra izim-qaıym joǵaldy, tabylmaı ketti. Keıin «Kóńil tolqynyn» talaı tyńdadym, biraq sol Romanenko dombyrasymen tartylǵandaı áser bergen emes. Menińshe, XX ǵasyrdaǵy dombyra úniniń sharyqtaý shyńy - ánshilikte Qaırat Baıbosynovtyń qolyndaǵy dombyrasymen, al kúı ónerinde osy Seken Turysbekovtiń «Kóńil tolqynyn» tartqan dombyramen túıindeldi ǵoı dep oılaımyn. Aıtpaqshy, Qaırat Baıbosynov qońyr úndi dombyralardy ózi jasaıdy. Bul da uly ánshige Qudaı bergen qasıet bolsa kerek.
- Qazirgi dombyra sheberlerine sonda ne jetispeıdi?
-Qazir ne kóp, sheber kóp. Biraq eshqaısy ataqty sheber Romanenkomen jáne sol zamannyń taǵy bir dańqty sheberi, qazaqtyń tuńǵysh organology Qamar Qasymovtyń jasaǵan dombyralarymen shendese alǵan emes. Árıne, áshekeıi, taǵy basqa álekeı-shúlekeıi, oıý-soıýy artyq bolýy múmkin, bul jerde men aspaptyń tek úni jóninde aıtyp otyrmyn. Qazirgi dombyralardy tartqan kezde men dombyrany da, dombyrashylardy da aıap ketemin. Úni qıqyldap, shińkildeıdi. Sodan shyǵar, qazirgi kúıshilerdiń qolynda júrgen dombyrany ázildep «qatyn» dombyra nemese «urǵashy» dombyra deımin. Ásirese asfaltta ósken keıingi tolqyn kúıshilerdiń dombyrasy jaǵymsyz únmen shińkildeı jónelgende onsyz da shıryǵyp júrgen júıkeńdi júndeı tútip jibere jazdaıdy. Sondaıda úıge kelip Dına apam bastaǵan baıyrǵy dombyrashylardyń kúılerin tyńdaımyn, nesin aıtasyń, jan saraıyń keńip sala beredi. Ǵajap qoı, ǵajap!
- Dombyra o bastan eki ishekti bolǵan ba?
-Búgingi eki ishekti qalybyna qashan keldi deıtin bolsaq, ol úshin dombyra paıda bolǵannan bergi tarıhty bir kókteı sholyp ótken durys shyǵar. Qazir ǵalymdar dombyranyń osydan 6 myń jyl buryn paıda bolǵanyn dáleldeý ústinde. Bul negizsiz emes, buǵan arheologııalyq aıǵaqtar barshylyq. Sebebi arheologııa matematıka sııaqty ótirik aıtpaıtyn ǵalymdardyń biri. Bir ǵajaby, ataqty Botaı qoryǵynan tabylǵan ydystardyń túbinde saqtalǵan súttiń molekýlalaryn zertteı kele ǵalymdar munyń qymyz ekenin anyqtady. Sońǵy tehnologııa jetistikterimen qarýlanǵan shetel ǵalymdary álgi «qymyzdyń» jasyn eseptegen eken, ol da tasqa qashalǵan dombyra sııaqty alty myń jyldy «kórsetipti». Demek, dombyra men qymyz qurdas. Osy sáıkestik meni qyzyqty oılarǵa jeteledi talaı... Al endi dombyranyń alty myń jyldyq aıǵaqtaryna keleıik. 1986 jyly etnogrof Jaǵda Babalyqov Almaty oblysyndaǵy Maıtóbe degen jerden dombyra beınelgen tas eskertkishti tapty. Sál keıin ataqty arheolog Kemel Aqyshev álgi tastaǵy sýretti zertteı kele, tasqa qashalǵan beıneniń osydan alty myń jyl burynǵy neolıt dáýiriniń jádigeri ekenin anyqtady. Dombyranyń budan keıingi tasqa qashalǵan beınesi osydan bes myń jyl buryn salynǵan Egıpet pıramıdalarynyń qabyrǵalarynan baıqalǵan. 2008 jyly túrkitanýshy Qarjaýbaı Sartqojauly Mońǵolııadan osydan myń jarym jyl buryn jasalǵan dombyranyń tabylǵanyn jarııalady. Shynynda da bul sensaııalyq jańalyq edi. Óıtkeni, bul joly tasqa qashalǵan sýreti emes, birshama jaqsy saqtalǵan dombyranyń ózi tabyldy. Bir keremeti, bul dombyra qos ishekti, toǵyz perneli. Bul - dombyranyń ejelden qos ishekti aspap bolǵanynyń aıǵaǵy. Árıne, úsh ishekti dombyralar da bolǵan. Biraq eki ishekti dombyranyń keń taralýy - úsh ishekti dombyrany birte-birte yǵystyrǵan sııaqty. Úsh ishekti dombyra kóbinese Qazaqstannyń Shyǵys óńirlerinde ǵana saqtalǵan. Úsh ishekti dombyrany óle-ólgenshe tartyp ótken Shyńǵystaýlyq qart aqyn Shákir Ábenov edi, al rýhanı aınalymǵa qaıta qosqan, osy dombyramen kóne kúılerdi kelistire, sheshen sóıletken marqum Jarqyn Shákárim bolǵanyn aıtýǵa tıispiz. Al jalpy dombyra osy kúngi qalpyna Noǵaıly zamanynda kelip bolǵan sııaqty. Buǵan sol zamannyń kúılerin tyńdap otyryp kóz jetkizýge bolady. Marqum Talasbek Ásemqulov qazaqqa dombyra perneleriniń 23 ataýyn tizip berip ketti. Bul - sol noǵaıly, Qazaq handyǵy zamanynan kele jatqan perne ataýlary bolýy múmkin. Árıne, tap basyp eshkim aıta almaıdy.
- Ulttyq aspapty jahandanǵan álemge pash etý úshin túrli eksperımentter jasaldy. Bireýler etno-rok janryna qulash sermese, bireýler ony elektrge jalǵady. Zaman túrlenip jatqanda mundaı izdenister kerek sııaqty. Siz qalaı oılaısyz?
-Zamanynda Ámire, Maǵaýııa Hamzın, Qaırat Baıbosynovtar dombyrany eshqandaı elektrsiz-aq, etno-roksyz-aq álemge pash etti ǵoı. Qazir Dımash inimiz álem sahnasynda dombyranyń baǵyn asyrýda. Dombyrany tehnologııa emes, talant tanytady álemge. Al etno-rok pen elektr dombyra - shoý bıznes ólermenderiniń qoly jáne dombyra únin óltirýdiń tóte joly. Baıaǵynyń men kózim kórgen qarııalary elektr sháınekke qaınaǵan shaıdy toqtyń shaıy dep ishpeıtin, samaýyryn qaınatqyzyp shoqtyń shaıyn ishetin, sol sııaqty men de elektrdiń kúıin tyńdaı almaımyn, elektr dombyrada kúı óziniń tól tabıǵatynan múlde aıyrylady. Etno-rokqa da eljireı almaımyn, barabandary tarsyldap, dombyralary shińkildep, kómeıleri qyryldaı bastaǵanda-aq ishimdi jıyp ala qoıamyn. Áıteýir osy elektr kúıshilermen jan dúnıem úılespeı qoıdy, aýlaq júremin. Taǵy da aıtamyn, bul kúıshilik emes, bul - shoý bıznes. Shoý bızneste óner muraty bolmaıdy.
- Qurmanǵazyny nege Bethovenmen men Shtraýstyń deńgeıine shyǵara almaı júrmiz?
-Sóz joq, Bah negizin salǵan Bethoven sharyqtaý shyńyna jetkizgen batystyń klassıkalyq mýzykasynyń aty ozyp tur. Baıqasańyz, sońǵy ǵasyrlarda tehnokrattyq damý jolyn tańdaǵan batys órkenıeti ozyp, avtokratııalyq bılik pen dinı sholostıka shyrmaýynan shyǵa almaǵan musylman elder artta qaldy. Qazaqstan da shyǵystyq despotııanyń salqyny tıgen el, ári ıslam áleminiń bir pushpaǵy bolǵandyqtan, ǵylymı-tehnıkalyq progresten qalyp qoıý, dinı mesheýlik qazaq qoǵamyn da sharpı bastady. Sonyń aıǵaǵy - 1990 jylǵa deıin qolymyz jetken ǵylym-bilim men mádenıet jetistikterinen aınaldyrǵan otyz jyldyń ishinde aıyrylýǵa jaqyn qaldyq. Ekinshiden, Bah bastaǵan batys Eýropanyń klassıkalyq mýzykasyn dúnıege ákelýshi kompozıtorlar otyryqshy órkenıettiń bel balasy, al olardyń shyǵarmashylyǵy hrıstan dininiń katolıızm tarmaǵynyń shirkeýlik mýzykalarynan bastaý alady. Bah pen Gaıdn, Moart pen Bethovender osy shirkeý áýenderi men nemis halqynyń turmys-salt óleńderin ózderiniń daryn qýatymen shyńdap, adamzattyq bıikke kóterdi. Al qazir álemdi katolıızm yqpalyndaǵy batys órkenıeti bılep otyrǵanyn eskerseńiz, bul suraqtyń jaýaby aıtpaı-aq belgili bolady. Úshinshiden, Qurmanǵazynyń mýzykasy nomadtyq mýzykanyń shyńy! Qurmanǵazynyń kúıin alǵash tyńdaǵan jat jurttar odan áýeli at tuıaǵynyń dúbirin estıdi. Otyryqshy órkenıet áli kúnge deıin kóshpelilerden ımenedi, olardyń genetıkalyq jadynda kóshpelilerge degen jekkórýshilik pen qorqynysh sezimi saqtalǵan. Osy ekeýi eýroentrızm dep atalatyn túrki halyqtary men kóshpelilerdi órkenıetten tys, jabaıy halyqtar dep tanýǵa baǵyttalǵan astam kózqarasty týǵyzdy. Mine, osyndaı qasań kózqarastar Qurmanǵazyny Bethovenniń qataryna qoıǵyzbaı keledi. Áıtpese Qurmanǵazynyń Bethovennen nesi kem! Desek te, adamzattyq sanaǵa kóterilgen álemdik tulǵalar Qurmanǵazyny sózsiz moıyndaıdy. Qurmanǵazyny jat jurttardyń moıyndaýy uly kúıshiniń kóziniń tirisinde bastalǵan. Máselen N.F Savıchev degen orystyń kózi qaraqty adamy: «Eger Qurmanǵazy Saǵyrbaev eýropalyq bilim alǵanda, mýzyka álemindegi eń alyp juldyzǵa aınalar edi» dep jazyp qaldyrsa, Orynbor general-gýbernatary Perovskıı: «Mundaı adamdy túrmege qamap júrgen bizde de es joq eken» dep, uly kúıshini abaqtydan shyǵartqyzyp jibergen. Keıin Qurmanǵazy Perovskııdiń bul kisiligine óziniń «Perovskıı marshy» degen rızashylyq kúıin arnaıdy. Sondyqtan, Qurmanǵazyny Shtraýstyń deńgeıine kóteremiz dep áýre bolýdyń keregi joq, uly kúıshi ol bıikke áldeqashan kóterilip qoıǵan. Desek te Qurmanǵazyny álem jurtshylyǵyna osy zamannyń jónimen tóte tanytýdyń joly - Moart pen Bethovendi túsirgen sııaqty kórkem fılm túsirý. Sosyn ol fılmdi aǵylshyn tiline sapaly aýdaryp, ınternetke salyp qoısa, álem aqyryndap Qurmanǵazyny tanı berer edi. Jalpy Qurmanǵazy - dramaǵa toly shıelenisti ómir ıesi, kınoǵa suranyp-aq tur...
- Sizdiń oıyńyzsha dombyra kúni qalaı toılanýy kerek?
-Meniń oıymsha, dombyra kúni memlekettik merekege aınalýy tıis. Nur-Sultan qalasynyń ortalyq alańdarynyń birine dombyraǵa alyp eskertkish ornatylsa! Osy eskertkishtiń basynda dombyra kúni memleket basshysy Qazaqstan jurtshylyǵyn Dombyra kúnimen quttyqtap, ult óneri týraly sóz sóılese! Buǵan deıin, ıaǵnı bir jyl ishinde qazaq qoǵamy áleýmettik jeliler arqyly t.b. tásildermen ulttyq mýzyka ónerinine eńbek sińirgen bir tulǵany «Ult ónerpazy» dep tanyp, memleket basshysy halyq tanyǵan ónerpazdy sol saltanatta respýblıka jurtshylyǵynyń aldynda marapattap jatsa, qandaı jarasymdy. Sosyn ótken jyldardaǵydaı alańǵa 500 bálkim 1000 ónerpaz shyǵyp Qurmanǵazynyń «Saryarqasyn» dúrildetse! Qandaı tamasha bolar edi. Ult mýzykasynyń, ult óneriniń eńsesi kóteriler edi. Jurttyń beıili naǵyz ónerpazdardy tyńdaýǵa aýyp, qazirgi fanerıkterdiń arzan ánsymaqtarynan kóńil sýytar ma edi? Taǵy bir aıtarym, dombyra kúnin merekeleý buqaralyq sıpat alý kerek. Ótken jyldary jastar «Dombyra patı» dep atalatyn jaqsy mereke bastap edi, aıaqsyz qaldy. Jastardyń osyndaı bastamalaryn óltirip almaı qoldap otyrý kerek. Úkimet jastardyń ulttyq ónerge betburysyn ilip áketkeni durys, qoldaýǵa qoldary tımeı jatsa, ulttyq ónerdi nasıhattaý maqsatynda is-sharalar atqaryp júrgen etnografııalyq birlestikterge, qoǵamdyq ınstıtýttardyń moınyna artyp qoıýy kerek.
- Dombyrany mektepke oqý páni retinde usynyp júrgender bar. Onyń qajeti bar ma? 20 ǵasyrda qazaq jastary robot qurap, ǵaryshty ıgerýi kerek emes pe?
-Usynyp júrgenderdiń ishinde men de barmyn. Basy ashyq nárse - ulttyq dúnıetanymǵa ıe bolmaı, túkti de ıgere almaımyz. «Japon keremetiniń» túp tamyry ulttyq dúnıetanymda jatyr. Álemge tek ulttyq kelbetpen ǵana tanylasyń, basqa jol joq. Osy úshin de jas urpaqqa ulttyq qundylyqtardy mektep jasynan bastap sińirý kerek. Meni mektep oqýshylarmen kezdesýge jıi shaqyrady. Kózim jetkeni - mynaý ǵylym men mádenıet shoǵyrlanǵan Almatynyń ózinde oqýshylar ulttyq qundylyqtar jaıynda eshteńe bilmeıdi. Joǵarǵy klass oqýshylarynyń ózi biz úshinshi klasta bilgen qarapaıym dúnıelerden beıhabar. Al buǵan ne deısiz? Óz ultynyń dúnıetanymyn ıgere almaǵan urpaq ǵaryshty ıgere alady dep aıta almaımyn. Adam - mıkrokosmos bolsa, ǵarysh - makrokosmos. Ózin tanymaǵan adam ǵaryshty qalaı ıgermek. Ózin-ózi taný degen ózińniń bolmysyńdy taný degen sóz. Al adam bolmysy - týǵan ulttynyń qundylyqtaryna úńilý arqyly tanylady. Eger jas urpaqqa óziniń tilin, dilin tanytpasań, olar jatjurttardyń qundylyǵyn boıyna sińiretin bolady. Ótkende men bir mektepke kezdesýge bardym. XIX ǵasyr jaıly, jalpy qazaq óneri men mádenıeti jóninde oqýshylarǵa biraz tanymdyq áńgime aıttym. Sonda balalardan Birjan sal, Aqan seri kim dep surasam, bilmeıdi. Tipti, keshe ǵana ómirden ótken Aqseleý Seıdimbektiń ózin bilmeıdi eken. Sol jıynda joǵary klass oqýshylarynyń ózi qazaq mádenıeti týraly birde bir saýalyma jaýap bere almady. Mektep dırektory sasqanynan keshirim surap: «Balalar oraza ustaıdy, qaryndary ashyp, sharshap otyr» dedi. Mine, qazirgi mektepterdiń sıqy. Bir mektep muǵalimi erkin taqyrypqa shyǵarma jazǵyzǵan eken, oqýshylary: «Armanymyz ata-anamyzben jumaqqa barý» dep jazyp beripti. Osyny álgi muǵalim áleýmettik jelige qynjyla jarııalady. Osy sumdyqtardy kózimmen kórgennen keıin shydaı almaı «Facebook» paraqshama «Bala nanǵa toımaıdy...» degen áleýmettik jelilerde úlken rezonans týǵyzǵan maqalamdy jarııaladym. Muǵalimder ishten tynyp, ázer júr eken, mektep oqýshylarynyń ásiredinshildikke boı uryp, arabshyldyq dúnıetanym yqpalyna túsip jatqanyn aıtyp, shýlap qoıa berdi. Al endi osyndaı keleńsizdikterdiń aldyn alý úshin mektep oqýshylaryna aptanyń bir kúni 45 mınýt dombyra úıretip, Aqan seriniń bir ániniń tarıhyn aıtyp bersek jaman ba? Bir án úırenip, bir kúıdiń tarıhyn bilgen bala erteń azamat bolyp, qyzmet babymen shetelde júrer bolsa, eline degen saǵynyshyn sol biletin ánine salyp baspaı ma, ózin bir ýaq qazaq sezinbeı me? Sondyqtan mektep baǵdarlasyna án-kúı sabaǵynyń negizinde dombyra pánin engizý kerek dep oılaımyn.
Derekkóz: inform.kz
Adyrna.kz ulttyq portaly
