Ūlttyq dombyra künı qarsaŋynda QazAqparat tılşısı qazaq önerıne qara nardai qaltqysyz qyzmet etıp jürgen änşı, öner zertteuşı, kinodramaturg Erlan Töleutaimen sūhbattasty. Aitary bar azamat dombyranyŋ ötkenı men erteŋı jaily bıraz oidyŋ basyn qaiyrdy.
- Erlan aǧa, dombyra aspap retınde zamanǧa sai jetılıp boldy, şaryqtau şegıne jettı dep aituǧa bola ma?Jalpy bügıngı ekı ışektı qalybyna qaşan kelıp edı?
-Qazaqtyŋ tūŋǧyş käsıbi muzyka tanuşysy Ahmet Jūbanov 1933 jyly osy küngı Qūrmanǧazy orkestrın alǧaş qūrǧan kezde dombyra osy zamanǧa sai jetılıp boldy-au dep oilaimyn. Ataqty şeber E.Romanenko degen bolǧan. Būl kısı osy küngı küllı qazaq orkestrlerınıŋ igılıgıne ainalǧan qūrama şanaqty dombyrany sol ūlt aspaptary alǧaş qūrylǧan jyly düniege äkeldı. Mıne, osy Romanenko ülgısı sol kezden bastap, dombyra standartyna ainaldy. Osy standartpen keiın «Osakarovka», «Merei» dombyra fabrikalary jūrtşylyqty ötken ǧasyrdyŋ toqsanynşy jyldaryna deiın dombyramen qamtamasyz etıp keldı. Bıraq būl dombyralar äsırese Qaraǧandynyŋ «Osakarovka» fabrikasynyŋ önımderı negızınen köpşılıkke arnalyp jasalǧandyqtan, sapasy eşqaşan syn kötergen emes. Toqsanynşy jyldardaǧy ūly daǧdarys kezınde būl fabrikalar naryq qyspaǧyna şydai almai jabylyp qalyp, qazaq bır uaq dombyrasyz qalǧan kezder de boldy. Köp ūzamai, el ışınde äsırese Almaty, Nūr-Sūltan siiaqty önerpazdar mol şoǧyrlanǧan qalalarda dombyra aspabyn jasau tabysty käsıpke ainalyp, şeberler osy olqylyqtyŋ ornyn az jylda toltyrdy. Bıraq bır ättegen-aiy, osy künge deiın bırde-bır şeberdıŋ dombyrasy Romanenko jasaǧan dombyralardyŋ ünımen şendese alǧan joq. Romanenkonyŋ bır dombyrasy mende de bolǧan edı, keiın bır qasköiler qapyda ūrlap äkettı. Sol dombyranyŋ ünınıŋ qoŋyrlyǧy, būiralyǧy, serpımdılıgı aspap tanityndardy qairan qaldyratyn. Tıptı bır şeberler menen ony qiylyp sūrap alyp, ışın aşyp, däl sondai aǧaştan är millimetrıne deiın ölşep pışıp, aumaǧan köşırmesın jasady. Bıraq, qolǧa alyp söiletkende ünı Romanenko dombyrasynyŋ şiregıne jete almady. Ökınıştısı, Romanenko marqūm soŋynan ızbasar şäkırt qaldyrmai, bar qūpiiasyn özımen bırge alyp kettı. Al Romanenko jasaǧan dombyralardyŋ qūny Stradivaridıŋ skripkalary siiaqty künnen- künge şaryqtap barady. Mäselen, toqsanynşy jyldary bärımız süiıp tyŋdaǧan Seken Tūrysbekovtyŋ «Qazaq radiosynyŋ» «altyn qorynda» saqtalǧan «Köŋıl tolqyny» degen küiı osy Romanenko jasaǧan dombyramen oryndalǧan edı. Sol toqsanynşy jyldary Seken aǧamyzdyŋ ol dombyrasyn da Almatydaǧy bır konsertte ūrlap ketıp, ataqty küişı oibailap qaldy. Tıptı BAQ arqyly ızdeu salyp, tapqan adamǧa qomaqty syi beretının mälımdedı. Alaida dombyra ızım-qaiym joǧaldy, tabylmai kettı. Keiın «Köŋıl tolqynyn» talai tyŋdadym, bıraq sol Romanenko dombyrasymen tartylǧandai äser bergen emes. Menıŋşe, XX ǧasyrdaǧy dombyra ünınıŋ şaryqtau şyŋy - änşılıkte Qairat Baibosynovtyŋ qolyndaǧy dombyrasymen, al küi önerınde osy Seken Tūrysbekovtıŋ «Köŋıl tolqynyn» tartqan dombyramen tüiındeldı ǧoi dep oilaimyn. Aitpaqşy, Qairat Baibosynov qoŋyr ündı dombyralardy özı jasaidy. Būl da ūly änşıge Qūdai bergen qasiet bolsa kerek.
- Qazırgı dombyra şeberlerıne sonda ne jetıspeidı?
-Qazır ne köp, şeber köp. Bıraq eşqaisy ataqty şeber Romanenkomen jäne sol zamannyŋ taǧy bır daŋqty şeberı, qazaqtyŋ tūŋǧyş organology Qamar Qasymovtyŋ jasaǧan dombyralarymen şendese alǧan emes. Ärine, äşekeiı, taǧy basqa älekei-şülekeiı, oiu-soiuy artyq boluy mümkın, būl jerde men aspaptyŋ tek ünı jönınde aityp otyrmyn. Qazırgı dombyralardy tartqan kezde men dombyrany da, dombyraşylardy da aiap ketemın. Ünı qiqyldap, şıŋkıldeidı. Sodan şyǧar, qazırgı küişılerdıŋ qolynda jürgen dombyrany äzıldep «qatyn» dombyra nemese «ūrǧaşy» dombyra deimın. Äsırese asfaltta ösken keiıngı tolqyn küişılerdıŋ dombyrasy jaǧymsyz ünmen şıŋkıldei jönelgende onsyz da şiryǧyp jürgen jüikeŋdı jündei tütıp jıbere jazdaidy. Sondaida üige kelıp Dina apam bastaǧan baiyrǧy dombyraşylardyŋ küilerın tyŋdaimyn, nesın aitasyŋ, jan saraiyŋ keŋıp sala beredı. Ǧajap qoi, ǧajap!
- Dombyra o bastan ekı ışektı bolǧan ba?
-Bügıngı ekı ışektı qalybyna qaşan keldı deitın bolsaq, ol üşın dombyra paida bolǧannan bergı tarihty bır köktei şolyp ötken dūrys şyǧar. Qazır ǧalymdar dombyranyŋ osydan 6 myŋ jyl būryn paida bolǧanyn däleldeu üstınde. Būl negızsız emes, būǧan arheologiialyq aiǧaqtar barşylyq. Sebebı arheologiia matematika siiaqty ötırık aitpaityn ǧalymdardyŋ bırı. Bır ǧajaby, ataqty Botai qoryǧynan tabylǧan ydystardyŋ tübınde saqtalǧan süttıŋ molekulalaryn zerttei kele ǧalymdar mūnyŋ qymyz ekenın anyqtady. Soŋǧy tehnologiia jetıstıkterımen qarulanǧan şetel ǧalymdary älgı «qymyzdyŋ» jasyn eseptegen eken, ol da tasqa qaşalǧan dombyra siiaqty alty myŋ jyldy «körsetıptı». Demek, dombyra men qymyz qūrdas. Osy säikestık menı qyzyqty oilarǧa jeteledı talai... Al endı dombyranyŋ alty myŋ jyldyq aiǧaqtaryna keleiık. 1986 jyly etnogrof Jaǧda Babalyqov Almaty oblysyndaǧy Maitöbe degen jerden dombyra beinelgen tas eskertkıştı tapty. Säl keiın ataqty arheolog Kemel Aqyşev älgı tastaǧy surettı zerttei kele, tasqa qaşalǧan beinenıŋ osydan alty myŋ jyl būrynǧy neolit däuırınıŋ jädıgerı ekenın anyqtady. Dombyranyŋ būdan keiıngı tasqa qaşalǧan beinesı osydan bes myŋ jyl būryn salynǧan Egipet piramidalarynyŋ qabyrǧalarynan baiqalǧan. 2008 jyly türkıtanuşy Qarjaubai Sartqojaūly Moŋǧoliiadan osydan myŋ jarym jyl būryn jasalǧan dombyranyŋ tabylǧanyn jariialady. Şynynda da būl sensasiialyq jaŋalyq edı. Öitkenı, būl joly tasqa qaşalǧan suretı emes, bırşama jaqsy saqtalǧan dombyranyŋ özı tabyldy. Bır keremetı, būl dombyra qos ışektı, toǧyz pernelı. Būl - dombyranyŋ ejelden qos ışektı aspap bolǧanynyŋ aiǧaǧy. Ärine, üş ışektı dombyralar da bolǧan. Bıraq ekı ışektı dombyranyŋ keŋ taraluy - üş ışektı dombyrany bırte-bırte yǧystyrǧan siiaqty. Üş ışektı dombyra köbınese Qazaqstannyŋ Şyǧys öŋırlerınde ǧana saqtalǧan. Üş ışektı dombyrany öle-ölgenşe tartyp ötken Şyŋǧystaulyq qart aqyn Şäkır Äbenov edı, al ruhani ainalymǧa qaita qosqan, osy dombyramen köne küilerdı kelıstıre, şeşen söiletken marqūm Jarqyn Şäkärım bolǧanyn aituǧa tiıspız. Al jalpy dombyra osy küngı qalpyna Noǧaily zamanynda kelıp bolǧan siiaqty. Būǧan sol zamannyŋ küilerın tyŋdap otyryp köz jetkızuge bolady. Marqūm Talasbek Äsemqūlov qazaqqa dombyra pernelerınıŋ 23 atauyn tızıp berıp kettı. Būl - sol noǧaily, Qazaq handyǧy zamanynan kele jatqan perne ataulary boluy mümkın. Ärine, tap basyp eşkım aita almaidy.
- Ūlttyq aspapty jahandanǧan älemge paş etu üşın türlı eksperimentter jasaldy. Bıreuler etno-rok janryna qūlaş sermese, bıreuler ony elektrge jalǧady. Zaman türlenıp jatqanda mūndai ızdenıster kerek siiaqty. Sız qalai oilaisyz?
-Zamanynda Ämıre, Maǧauiia Hamzin, Qairat Baibosynovtar dombyrany eşqandai elektrsız-aq, etno-roksyz-aq älemge paş ettı ǧoi. Qazır Dimaş ınımız älem sahnasynda dombyranyŋ baǧyn asyruda. Dombyrany tehnologiia emes, talant tanytady älemge. Al etno-rok pen elektr dombyra - şou biznes ölermenderınıŋ qoly jäne dombyra ünın öltırudıŋ töte joly. Baiaǧynyŋ men közım körgen qariialary elektr şäinekke qainaǧan şaidy toqtyŋ şaiy dep ışpeitın, samauyryn qainatqyzyp şoqtyŋ şaiyn ışetın, sol siiaqty men de elektrdıŋ küiın tyŋdai almaimyn, elektr dombyrada küi özınıŋ töl tabiǧatynan mülde aiyrylady. Etno-rokqa da eljırei almaimyn, barabandary tarsyldap, dombyralary şıŋkıldep, kömeilerı qyryldai bastaǧanda-aq ışımdı jiyp ala qoiamyn. Äiteuır osy elektr küişılermen jan düniem üilespei qoidy, aulaq jüremın. Taǧy da aitamyn, būl küişılık emes, būl - şou biznes. Şou bizneste öner mūraty bolmaidy.
- Qūrmanǧazyny nege Bethovenmen men Ştraustyŋ deŋgeiıne şyǧara almai jürmız?
-Söz joq, Bah negızın salǧan Bethoven şaryqtau şyŋyna jetkızgen batystyŋ klassikalyq muzykasynyŋ aty ozyp tūr. Baiqasaŋyz, soŋǧy ǧasyrlarda tehnokrattyq damu jolyn taŋdaǧan batys örkenietı ozyp, avtokratiialyq bilık pen dıni sholostika şyrmauynan şyǧa almaǧan mūsylman elder artta qaldy. Qazaqstan da şyǧystyq despotiianyŋ salqyny tigen el, ärı islam älemınıŋ bır pūşpaǧy bolǧandyqtan, ǧylymi-tehnikalyq progresten qalyp qoiu, dıni meşeulık qazaq qoǧamyn da şarpi bastady. Sonyŋ aiǧaǧy - 1990 jylǧa deiın qolymyz jetken ǧylym-bılım men mädeniet jetıstıkterınen ainaldyrǧan otyz jyldyŋ ışınde aiyryluǧa jaqyn qaldyq. Ekınşıden, Bah bastaǧan batys Europanyŋ klassikalyq muzykasyn düniege äkeluşı kompozitorlar otyryqşy örkeniettıŋ bel balasy, al olardyŋ şyǧarmaşylyǧy hristan dınınıŋ katolisizm tarmaǧynyŋ şırkeulık muzykalarynan bastau alady. Bah pen Gaidn, Mosart pen Bethovender osy şırkeu äuenderı men nemıs halqynyŋ tūrmys-salt öleŋderın özderınıŋ daryn quatymen şyŋdap, adamzattyq biıkke köterdı. Al qazır älemdı katolisizm yqpalyndaǧy batys örkenietı bilep otyrǧanyn eskerseŋız, būl sūraqtyŋ jauaby aitpai-aq belgılı bolady. Üşınşıden, Qūrmanǧazynyŋ muzykasy nomadtyq muzykanyŋ şyŋy! Qūrmanǧazynyŋ küiın alǧaş tyŋdaǧan jat jūrttar odan äuelı at tūiaǧynyŋ dübırın estidı. Otyryqşy örkeniet älı künge deiın köşpelılerden imenedı, olardyŋ genetikalyq jadynda köşpelılerge degen jekköruşılık pen qorqynyş sezımı saqtalǧan. Osy ekeuı eurosentrizm dep atalatyn türkı halyqtary men köşpelılerdı örkenietten tys, jabaiy halyqtar dep tanuǧa baǧyttalǧan astam közqarasty tuǧyzdy. Mıne, osyndai qasaŋ közqarastar Qūrmanǧazyny Bethovennıŋ qataryna qoiǧyzbai keledı. Äitpese Qūrmanǧazynyŋ Bethovennen nesı kem! Desek te, adamzattyq sanaǧa köterılgen älemdık tūlǧalar Qūrmanǧazyny sözsız moiyndaidy. Qūrmanǧazyny jat jūrttardyŋ moiyndauy ūly küişınıŋ közınıŋ tırısınde bastalǧan. Mäselen N.F Savichev degen orystyŋ közı qaraqty adamy: «Eger Qūrmanǧazy Saǧyrbaev europalyq bılım alǧanda, muzyka älemındegı eŋ alyp jūldyzǧa ainalar edı» dep jazyp qaldyrsa, Orynbor general-gubernatary Perovskii: «Mūndai adamdy türmege qamap jürgen bızde de es joq eken» dep, ūly küişını abaqtydan şyǧartqyzyp jıbergen. Keiın Qūrmanǧazy Perovskiidıŋ būl kısılıgıne özınıŋ «Perovskii marşy» degen rizaşylyq küiın arnaidy. Sondyqtan, Qūrmanǧazyny Ştraustyŋ deŋgeiıne köteremız dep äure boludyŋ keregı joq, ūly küişı ol biıkke äldeqaşan köterılıp qoiǧan. Desek te Qūrmanǧazyny älem jūrtşylyǧyna osy zamannyŋ jönımen töte tanytudyŋ joly - Mosart pen Bethovendı tüsırgen siiaqty körkem film tüsıru. Sosyn ol filmdı aǧylşyn tılıne sapaly audaryp, internetke salyp qoisa, älem aqyryndap Qūrmanǧazyny tani berer edı. Jalpy Qūrmanǧazy - dramaǧa toly şielenıstı ömır iesı, kinoǧa sūranyp-aq tūr...
- Sızdıŋ oiyŋyzşa dombyra künı qalai toilanuy kerek?
-Menıŋ oiymşa, dombyra künı memlekettık merekege ainaluy tiıs. Nūr-Sūltan qalasynyŋ ortalyq alaŋdarynyŋ bırıne dombyraǧa alyp eskertkış ornatylsa! Osy eskertkıştıŋ basynda dombyra künı memleket basşysy Qazaqstan jūrtşylyǧyn Dombyra künımen qūttyqtap, ūlt önerı turaly söz söilese! Būǧan deiın, iaǧni bır jyl ışınde qazaq qoǧamy äleumettık jelıler arqyly t.b. täsıldermen ūlttyq muzyka önerınıne eŋbek sıŋırgen bır tūlǧany «Ūlt önerpazy» dep tanyp, memleket basşysy halyq tanyǧan önerpazdy sol saltanatta respublika jūrtşylyǧynyŋ aldynda marapattap jatsa, qandai jarasymdy. Sosyn ötken jyldardaǧydai alaŋǧa 500 bälkım 1000 önerpaz şyǧyp Qūrmanǧazynyŋ «Saryarqasyn» dürıldetse! Qandai tamaşa bolar edı. Ūlt muzykasynyŋ, ūlt önerınıŋ eŋsesı köterıler edı. Jūrttyŋ beiılı naǧyz önerpazdardy tyŋdauǧa auyp, qazırgı fanerşikterdıŋ arzan änsymaqtarynan köŋıl suytar ma edı? Taǧy bır aitarym, dombyra künın merekeleu būqaralyq sipat alu kerek. Ötken jyldary jastar «Dombyra pati» dep atalatyn jaqsy mereke bastap edı, aiaqsyz qaldy. Jastardyŋ osyndai bastamalaryn öltırıp almai qoldap otyru kerek. Ükımet jastardyŋ ūlttyq önerge betbūrysyn ılıp äketkenı dūrys, qoldauǧa qoldary timei jatsa, ūlttyq önerdı nasihattau maqsatynda ıs-şaralar atqaryp jürgen etnografiialyq bırlestıkterge, qoǧamdyq instituttardyŋ moinyna artyp qoiuy kerek.
- Dombyrany mektepke oqu pänı retınde ūsynyp jürgender bar. Onyŋ qajetı bar ma? 20 ǧasyrda qazaq jastary robot qūrap, ǧaryşty igeruı kerek emes pe?
-Ūsynyp jürgenderdıŋ ışınde men de barmyn. Basy aşyq närse - ūlttyq dünietanymǧa ie bolmai, tüktı de igere almaimyz. «Japon keremetınıŋ» tüp tamyry ūlttyq dünietanymda jatyr. Älemge tek ūlttyq kelbetpen ǧana tanylasyŋ, basqa jol joq. Osy üşın de jas ūrpaqqa ūlttyq qūndylyqtardy mektep jasynan bastap sıŋıru kerek. Menı mektep oquşylarmen kezdesuge jiı şaqyrady. Közım jetkenı - mynau ǧylym men mädeniet şoǧyrlanǧan Almatynyŋ özınde oquşylar ūlttyq qūndylyqtar jaiynda eşteŋe bılmeidı. Joǧarǧy klass oquşylarynyŋ özı bız üşınşı klasta bılgen qarapaiym dünielerden beihabar. Al būǧan ne deisız? Öz ūltynyŋ dünietanymyn igere almaǧan ūrpaq ǧaryşty igere alady dep aita almaimyn. Adam - mikrokosmos bolsa, ǧaryş - makrokosmos. Özın tanymaǧan adam ǧaryşty qalai igermek. Özın-özı tanu degen özıŋnıŋ bolmysyŋdy tanu degen söz. Al adam bolmysy - tuǧan ūlttynyŋ qūndylyqtaryna üŋılu arqyly tanylady. Eger jas ūrpaqqa özınıŋ tılın, dılın tanytpasaŋ, olar jatjūrttardyŋ qūndylyǧyn boiyna sıŋıretın bolady. Ötkende men bır mektepke kezdesuge bardym. XIX ǧasyr jaily, jalpy qazaq önerı men mädenietı jönınde oquşylarǧa bıraz tanymdyq äŋgıme aittym. Sonda balalardan Bırjan sal, Aqan serı kım dep sūrasam, bılmeidı. Tıptı, keşe ǧana ömırden ötken Aqseleu Seidımbektıŋ özın bılmeidı eken. Sol jiynda joǧary klass oquşylarynyŋ özı qazaq mädenietı turaly bırde bır saualyma jauap bere almady. Mektep direktory sasqanynan keşırım sūrap: «Balalar oraza ūstaidy, qaryndary aşyp, şarşap otyr» dedı. Mıne, qazırgı mektepterdıŋ siqy. Bır mektep mūǧalımı erkın taqyrypqa şyǧarma jazǧyzǧan eken, oquşylary: «Armanymyz ata-anamyzben jūmaqqa baru» dep jazyp berıptı. Osyny älgı mūǧalım äleumettık jelıge qynjyla jariialady. Osy sūmdyqtardy közımmen körgennen keiın şydai almai «Facebook» paraqşama «Bala nanǧa toimaidy...» degen äleumettık jelılerde ülken rezonans tuǧyzǧan maqalamdy jariialadym. Mūǧalımder ışten tynyp, äzer jür eken, mektep oquşylarynyŋ äsıredınşıldıkke boi ūryp, arabşyldyq dünietanym yqpalyna tüsıp jatqanyn aityp, şulap qoia berdı. Al endı osyndai keleŋsızdıkterdıŋ aldyn alu üşın mektep oquşylaryna aptanyŋ bır künı 45 minut dombyra üiretıp, Aqan serınıŋ bır änınıŋ tarihyn aityp bersek jaman ba? Bır än üirenıp, bır küidıŋ tarihyn bılgen bala erteŋ azamat bolyp, qyzmet babymen şetelde jürer bolsa, elıne degen saǧynyşyn sol bıletın änıne salyp baspai ma, özın bır uaq qazaq sezınbei me? Sondyqtan mektep baǧdarlasyna än-küi sabaǧynyŋ negızınde dombyra pänın engızu kerek dep oilaimyn.
Derekköz: inform.kz Adyrna.kz ūlttyq portaly
