Äleumettık jelılerde tartysqa ainalǧan Mūhtar Maǧauin men Dulat İsabekovtıŋ jeke sūhbaty turaly Jazuşylar odaǧynyŋ basqarma töraǧasy Mereke Qūlkenov pıkır bıldırdı. Töraǧa būl dauly mäsele töŋıregınde Abai.kz aqparattyq portalyna bergen sūhbatynda aitady.
Däuren Quat: Mereke Äbdeşūly, özıŋız bılesız, eldıŋ tūtastyǧy, bırlıgı degenımız – bügın aityp erteŋ ūmytatyn söz emes. Eldıŋ ışkı bereke bırlıgın, ūlttyŋ tūtastyǧyn bız ärqaşan oiymyzdan şyǧarmai, berık ūstauǧa tiıspız. Al halyqtyŋ yntymaǧy ziialy qauymnyŋ auyzbırlıgınen tabylady dep tüsınemın. Sız qalai oilaisyz? Mereke Qūlkenov: Öte dūrys aitasyŋ! Auyzbırlık bolmai, kışı ülkendı syilamai, ülken kışını qūrmettemei – bolaşaǧymyz būldyr boluy mümkın. Biyl bız jaŋa jyldy ekı ülken sūhbatpen qarsy aldyq. Prezidenttıŋ sūhbatynan basqa, äleumettık jelılerde ekı jazuşynyŋ sūhbaty jaryq kördı. Bırınşısı, Mūhtar Maǧauinnıŋ sūhbaty. Jaqsy sūhbat. Mūhaŋnyŋ sūhbatynda köpke oi tastaǧan sözder jeterlık. M. Maǧauinnıŋ maŋdaiymyzǧa basqan tūlǧalardyŋ bırı ekenın moiyndauymyz kerek. Men jazuşyny qazaq prozasyna, qazaq ädebietınıŋ tarihyna, jalpy qazaq tarihyna köp eŋbek sıŋırgen adam dep esepteimın. Däl osylai tarih pen ädebietke qatar eŋbek sıŋırgen adamdar bızde sausaqpen sanarlyq. M. Maǧauinnıŋ jönı qazaq üşın bölek. Onyŋ auzynan şyqqan ärbır sözın jūrt qaǧyp alyp, aqyl-keŋes siiaqty qabyldaidy. Sol siiaqty ekınşı aǧamyz Dulat İsabekovtyŋ da eŋbegı ūşan-teŋız. Äsırese, proza, dramaturgiia janrynda. Älemge qazaqtyŋ dramaturgiiasyn tanytuǧa Dulattai eŋbek sıŋırgen qalamger kemde kem. Keşegı «Börtesınıŋ» özı qandai keremet dünie bolyp qabyldanyp jatyr! Söite tūra, osy ekı aǧamyzdyŋ sūhbatynda men ǧana emes, jalpy ziialy qauym qabyldamaityn tūstary bar dep oilaimyn. Dünieden ötken kısılerge, sonymen qatar, bızdıŋ ülken tūlǧalarymyzǧa kır jaǧyp, aiyp taqqysy kelıp tūratyn mınezderı, ekeuınıŋ bırın-bırı moiyndaǧysy kelmeitını ūnamaidy. Mysaly, «qazaqtyŋ eŋ ülken, eŋ ziialy on jazuşysy kım?» desek, ekeuı de sol ondyqqa kırıp tūrǧan qalamger. Ekeuı de bırınen-bırı kem emes. Mūhtar Maǧauinnıŋ soŋǧy kezde jazǧan eŋbekterı – tört tomdyq Şyŋǧys han turaly şyǧarmalary, Altyn Orda turaly şyǧarmalary. Özı osy şyǧarmalardy şarşap-şaldyǧyp bıtırıp, endı säl kıdırıs jasap demaltyndyǧyn aityp otyr. Būl qazaqtyŋ tarihyna, bızdıŋ ädebietımızge, mädenietımızge qosylǧan ülken üles qoi. Sondai aǧalardyŋ auzynan pendeşılık äŋgımelerdıŋ şyqqanyn men jaratpaimyn. Sondyqtan soŋynan kele jatqan ınılerı retınde ekeumızdıŋ pıkır bıldırgenımız jön şyǧar. Bırınşıden, Tūrar Rysqūlov – qazaqtyŋ qairatker ūly, qazaq üşın köp eŋbek sıŋırgen tūlǧa. Ärine, kemşılıgı bolǧan şyǧar. Arhivte Rysqūlovqa qatysty bıraz dünieler bar dep estimız. Bıraq ol da Stalindık quǧyn-sürgınnıŋ qūrbany boldy ǧoi. Tek sol üşın de onyŋ keibır qatelıkterın keşıruge bolmai ma?!. Rysqūlovty bır jaqty küstänalai bergennen ne ūtamyz? Bızdıŋ ömırımızdı, ädebietımızdı, tarihymyzdy bılmeitın jastarǧa Mūhaŋnyŋ aitqan sözınıŋ bärı ǧibyratty söz bolyp qabyldanady. Jastar Mūhaŋnyŋ sözıne erıp, aitqanymen kete beruı mümkın. Mysaly, Şerhan Mūrtaza kımnen kem edı?! Şeraǧaŋ täu eter täuelsızdıgımızdıŋ tuyn qasqaiyp tūryp kötergen erlerdıŋ bırı. Tılımızdıŋ konstitusiialyq märtebesıne laiyq boluyn bilıkten talap etıp qalai söiledı? Qandai örelı sözder aitty?!. Al ony bızdıŋ būrynǧy Prezidentımızdı qoldap aitqan bır jyly sözı üşın joqqa şyǧaryp, būl ömırden syzyp tastaimyz ba? Sol siiaqty Mūhtar Şahanov. Ol da qazaqtyŋ ülken tūlǧasy, qabyrǧaly aqyny. «Tanaköz» degen poemasynan bastap, änderıne jazǧan mätınderı, Mahambet turaly balladalaryn aitar bolsaq, onyŋ bärın qalai joqqa şyǧarasyŋ?.. Bır estelık aitaiyn. «Jalyn» jurnalynyŋ redaksiiasy kök bazardyŋ tübınde, Almaty Energiia mekemesınıŋ ǧimaratynda tūratynbyz. Men jūmystan şyǧyp kele jatqanda, Mūhtar Maǧauin aǧamyz bazar jaqtan kele jatyr eken. Maǧan: «Äi, Mereke, otyr ǧoi äne, aǧalaryŋ. Jeltoqsan turaly bıreuı bırdeŋe dei almady. Bız qazaq osymyz, eşteŋe aita almaimyz. Üide ǧana mıŋgırlep bırdeŋe aitqan bolamyz», – dep edı. Ertesıne taŋerteŋ Mūhtar Şahanovtyŋ Jeltoqsan turaly mälımdemesı jarq ete qaldy. Mūndai adamnyŋ eŋbegın, erlıgın qalai ǧana syzyp tastaimyz? M. Şahanovtyŋ körkem şyǧarmalary men onyŋ el qamyn jep ülken ısterge üles qosqan eŋbegın joqqa şyǧarsaq, bızdıŋ zamanymyzdyŋ mazmūnynda kemdık bolar edı. Sol siiaqty Dulat aǧamyzdyŋ da şyǧarmalary öz biıgınde qalady. Oǧan kämıl senemın. Söite tūra müiızı qaraǧaidai ekı aǧamyz ūsaq-tüiek närselerdı bükıl halyqtyŋ nazaryna, qūlaǧyna jetkızuge tyrysyp bolmaityn sözge barady. Menıŋşe, M. Maǧauin de, D. İsabekov te dualy auyz bolyp, qazaqtyŋ bolaşaǧy, ädebietı, tarihy turaly jaqsy äŋgımeler aityp, eşkımnıŋ namysyna timei, eşkımnıŋ ötkenıne «ükım jürgızbei», halyqqa kerek abyzdardyŋ sözın aitar uaqyty boldy dep oilaimyn. Qazaqta Mūhtar aǧamyzdyŋ dosy, künı keşe ǧana dünieden ötken Äbış Kekılbaev degen jazuşy boldy. Ol bala kezınen, mektepte jürgennen ädebi synmen şūǧyldandy. Köptegen jazuşylardyŋ şyǧarmalaryn syn sadaǧyna aldy. Bıraq, ol eseie kele sonyŋ bärın toqtatty. Eşkımnıŋ kemşılıgın aitqan emes. «Sen mynany ıstemedıŋ», – dep bıreudıŋ közıne şūqyǧan emes. Qabaǧyn tüiıp, basyn şaiqap, ary qarai ündemei otyryp qalatyn. Būl da bolsa ülken köregendılık dep bılemın. Sözdıŋ qysqasy, ekı aǧamyzdyŋ jaŋa jyldy osylai bır teketıres sūhbatpen bastaǧany maǧan onşa ūnamady. Ärine, qazır Mūhaŋ alysta jür. Bıraq, qazırgı jahandanu zamanynda qaida jürseŋ de özıŋnıŋ elıŋdı ūmytpaisyŋ. Qaida jürseŋ de elıŋe qyzmet jasaisyŋ. Ol kısınıŋ eŋbegı ūşan-teŋız. Mysaly, «Altyn Orda» atty ekı tomdyq şyǧarmasy – bükıl qazaq tarihynda būryn-soŋdy bolmaǧan ülken jaŋalyq boluy mümkın. Men solai dep qabyldaimyn. Öitkenı ol kısı solai jazady. Däuren Quat: Maǧauinnıŋ tarihty jaŋaşa jazuy baba tarihymyzdy oqytudyŋ sony täsılı boldy dep oilaimyn. Käsıbi tarihşylar bar. Bıraq olardyŋ jazǧan eŋbekterı jūrttyŋ bärıne bırdei ūǧynyqty, tüsınıktı dep aita almas edık. Keide tarihşylarmen äŋgımelese qalsaŋ, «oi, jazuşylar jaza beredı ǧoi», – deidı. Bıraq sol tarihşylarymyzdyŋ tarih dep jazyp jürgenderı jazuşylardyŋ qalamynan şyqqan tarihi körkem şyǧarmalar siiaqty oqyla bermeidı. Jalpy bızdıŋ qazırgı tarihşylarda ızdenıs bar, bıraq derektanuda, tūlǧatanu mäselesınde olarda anyq pozisiia joq pa dep qalamyn. Mūhaŋnyŋ «Qazaq tarihynyŋ älıppesı» degen şyǧarmasy toqsanynşy jyldary qoldan-qolǧa ötken öte qūndy eŋbek boldy. Qazaq handyǧynyŋ qūryluy, handardyŋ missiiasy turaly tüsınıktı, derektı, öte anyq, ūǧynyqty jazylǧan dünie – «Qazaq tarihynyŋ älıppesı». Oqu aǧartu ministrlıgı «Qazaq tarihynyŋ älıppesın» bılım beru baǧdarlamasyna engızıp, mektep oquşylarynan bastap, joǧary oqu oryndarynyŋ studentterıne deiın oqytsa, abzal bolar edı. Mereke Qūlkenov: İä, dūrys aitasyŋ. «Qazaq tarihynyŋ älıppesı» eŋkeigen qarttan eŋbektegen balaǧa deiın ūǧynyqty qūndy eŋbek qoi. Däuren Quat: Endı bylai, bızdıŋ keşegı alaşordaşyl ǧaziz aǧalarymyz, kommunisşıl bolsa da, ūltyn süigen aǧalarymyz osy zamanda ömır sürıp jatsa dep qiialdanyp köreiıkşı. Solar bügıngı aǧa buyn qalamgerler siiaqty bır-bırınıŋ eŋbegın joqqa şyǧaryp, mansūqtar ma edı? Mereke Qūlkenov: Öte jaqsy sūraq qoiyp otyrsyŋ! Olar, ras, bır bırın joqqa şyǧaryp, bırınıŋ jaǧasynan bırı almas edı. Öitkenı alaşordaşylar 1928 jyldan bastalyp ūstalyp, tergelıp, qamalyp jatty ǧoi. Qaisybırı qapastan aman esen qaityp keldı. A. Baitūrsynovtar osynda kerzı etıkpen, üstınde şinel – jūmys taba almai jürgen. Sonda eşkım-eşkımnıŋ közın şūqyǧan joq. Jūmysqa alǧyza almaǧan şyǧar. Bıraq, bärı bırın-bırı tüsındı, jaqyndasty. Mıne, ūlttyŋ müddesın oilaǧan ūlylardyŋ bolmysy. Qazır bızde Dulat İsabekov pen Mūhtar Maǧauinnen basqa keiıngı ūrpaqqa aqyl aitatyn kım qaldy? Ärine, bar ǧoi bıraz aǧalarymyz. Däuren Quat: Ärine, bar. Al endı osy bızdıŋ aǧalarymyzdyŋ boiynda bır mındetsınu bar siiaqty. Özderınıŋ şyǧarmalaryn, özderınıŋ osyndai biıkke köterılgenderın mındetsınıp jüretın mınezderı ärkez körınıp qalady. Qaita ainalyp jaŋaǧy sūraqqa kelsek. Eger alaşordaşylar bolsa şe? Olar mındetsıner me edı halyqqa? Mereke Qūlkenov: Mındetsınbeidı ǧoi. Tek qazaq degen ūlttyŋ müddesın ǧana oilady olar. Olar jäne alǧan betterınen qaitqan joq. Eşkımdı mensınbeitın täkäpparlyq bolǧan joq olarda. Mysaly, Äuezovtı, Aimauytovty, Maǧjandy qara, «han balasynda qazaqtyŋ haqysy bar edı, tırı bolsam qazaqqa qyzmet qylmai qoimaimyn» degen Älihannyŋ sözı qandai! Saiasi közqarastar tūrǧysynan bırımen-bırı aitysyp qalǧan kezderı ärine, bolady. Bıraq ūltynyŋ aldynda olar pendeşılıkke salynyp, eşqaşan bır-bırınıŋ jaǧasynan ūstap, közınen şūqyǧan joq dep oilaimyn. Däuren Quat: Olardy Säduaqasovşylar, Rysqūlovşylar degennıŋ ar jaǧynda sol kezdegı saiasat tūrǧan joq pa? Tūlǧalardy bır-bırıne qarsy qoiyp, aidap saludy közdegen jymysqylar bolǧan joq pa? Qalai oilaisyz? Mereke Qūlkenov: Saiasat tūr. Ar jaǧynda kommunistık partiianyŋ ideiasy men oilary tūr. Stalin jäne onyŋ ainalasyndaǧy sūrqiialar qazaqtyŋ ardager ūldaryn, ūltyn süigen erlerdı qūrtyp jıberuge tyrysty jäne ony jasady da. Qaita bızdıŋ baǧymyzǧa M. Äuezov, Q. Sätpaev, A. Jūbanov, Ä. Ermekov syndy tūlǧalar aman qaldy. Bıraq negızın joq qylyp jıberdı ǧoi. Eldıŋ basynan ötken sondai sūrqiia, zūlmat zamannyŋ qasyretın bıle tūra aǧalarymyzdyŋ artyq sözderge baryp jatqany öte yŋǧaisyz jaǧdai. Ekeuı de bırınen bırı ötken talantty adamdar. Däuren Quat: Ekeuı bırın-bırı tolyqtyryp tūrǧan, qazaq ädebietın qalyptastyrǧan tūlǧalar ǧoi. D. İsabekovtyŋ «Süiekşı» şyǧarmasy qandai. Qoldan-qolǧa alyp oqydyq kezınde. Mereke Qūlkenov: İia, ärine, M.Maǧauinsız qazaq ädebietı men tarihyn elestetu mümkın emes. Dulat ta sol siiaqty qazaq dramaturgiiasynyŋ köşbasşysy dep aituǧa bolady. Povesterı, äŋgımelerı qandai! M. Maǧauin atalǧan sūhbatynda «Kökmūnardaǧy» keiıpker «menıŋ özım» deptı. Ol şynynda da sondai. Būl şyǧarma şyqqan kezde bızder jas jıgıttermız ǧoi. Öre-türegeldı qazaqtar. Tüsıngen joq ol kezde «Kökmūnardy» eşkım. Synauşylar köp boldy. Bıraq ol keremet şyǧarma edı. Bızdıŋ jaŋa arnaǧa būrylǧan ädebietımızdıŋ bastauynda osy «Kökmūnar» tūr. Däuren Quat: «Stalinnıŋ zamany» degen almaǧaiyp, alasapyranǧa toly sūmdyq zaman boldy. Adam tüsınıp bolmaityn, qaraŋǧy tünek siiaqty zaman ol. Sondyqtan bız ol zamanǧa basqaşa prizmada qarauymyz kerek siiaqty. Iаǧni, bızde derektanu, tūlǧatanu degen bırınşı orynǧa şyǧuy tiıs. Ärkım qolyna tigen derektı ala salyp, «ol bylai jasaǧan», «ol satqyn», «ol halyqty torǧaidai tozdyrǧan» dep aita beretın bolsaq, eldıŋ ışın alataidai büldıre tüsemız be dep oilaimyn. Mereke Qūlkenov: Senıŋ de esıŋde bar şyǧar. N. Nzarbaevtyŋ aldynda Ş. Mūrtazanyŋ aitqan sözı qazır jūrttyŋ auyzynda jür. Senbeseŋder äleumettık jelılerden oŋai tauyp aluǧa bolady. Sol jerde qalai keremet aitqan. Sonda Nazarbaev janynda otyr. Odan artyq qalai aituǧa bolady? Däuren Quat: «Arany aşylǧan qyran ne aŋdy alady, ne aŋşynyŋ özın alady» degen edı Şeraǧaŋ. Al sondai Şeraǧaŋdy bız «satqyn boldy», «bilıktıŋ aldynda tömendedı» dep aita alamyz ba?! Ol kısı keşegı «Leninşıl jas», myna bügıngı «Qazaq ädebietınde» batyrlyq mınez tanytqan bas redaktor bola bıldı. «Qazaq ädebietınıŋ» bügıngı, soŋǧy sanynda jariialanǧan, özıŋız bılıp otyrǧan bolarsyz, Qaiym-Mūnar Täbeevtıŋ «Kartada joq qala» degen maqalasyn. Sol kezde Kremldıŋ şeşımımen Balqaştyŋ oŋ jaǧalauyna jasyryn türde AES salynbaq bolǧan. Sol qūpiia qala turaly jas jurnalist Täbeev jazyp, sony Şeraǧaŋ «Qazaq ädebietınde» jariialap, sūmdyq sensasiia jasaǧan ǧoi. Şeraǧaŋnyŋ jelkesınde ol zamanda qylyşyn qairap qyzyl senzura tūr, bıraq ol qoryqpady, taisalmady, älgı maqalany şyǧardy. Öz basym Şerhan «bilıkke satylyp ketıptı», «halqyna qarsy söiledı» degen aiyptaulardy qabyldai almaimyn. Mereke Qūlkenov: Şeraǧaŋdy, Ä. Kekılbaevty, M. Maǧauindı, D. İsabekovty är öŋırdıŋ tumasy dep böle jara qarauǧa bolmaidy. Būlar bızdıŋ ūlttyq brendımız, ūlttyq tabysymyz, maŋdaiymyzǧa basqan aǧalarymyz. Keide oilaimyn, Dulat İsabekov: «Altyn Orda turaly jazypsyŋ, Mūhtar. Bükıl tarihşylar jazbaǧan dünienı jazdyŋ, raqmet saǧan!» – degen bırauyz söz aitsa, Mūhaŋ Dulatqa: «Sen «Börtenı» keremet jazdyŋ, azamatsyŋ!» – dese ekeuı de marqaiyp qalar edı-au. Ädebiet osylai jasalady. Ūlttyŋ ışkı bırlıgı tūlǧalardyŋ bır bırın tanyp, moiyndauy arqyly ūiysa tüsedı. Olarǧa osydan basqa ne kerek, eşteŋe kerek emes. Osylaişa keiıngı ūrpaqty tärbieleimız. Bırın-bırı syilaudy, bır-bırınen kışıreiıp tūrudy üirenetın uaqyt keldı ǧoi dep oilaimyn qazaqqa.Däuren Quat
Ūqsas jaŋalyqtar
