Bıyl jazýshy, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, kezinde Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń birinshi hatshysy (1991-1996), Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy tóraǵasynyń birinshi orynbasary (1992-2004) bolǵan Qaldarbek Naımanbaevtyń týǵanyna 85 jyl toldy. Dúnıeden ozǵanyna da bıyl kúzde 20 jyl bolmaq. Shyǵarmashylyq salasynda kóptegen mekemeni basqarǵan jazýshynyń artynda «Qoshtasqym kelmeıdi», «Bastaý», «Sol bir tún», «Úmit ótkeli», «Beımaza qonaq», «Aptap», «Shilde», «Kóktóbe» tárizdi kitaptary mura bolyp qaldy. Atqarǵan eńbegi bir bólek.
Osy oraıda jazýshy Muhtar Maǵaýınniń jeke veb-saıtynda jarııalaǵan Qaldarbek Naımanbaev týraly esteligin kópshilik nazaryna qaıyra usynǵandy jón kórdik.
Meniń uzaq ǵumyr jolymda aralasqan, bilisken, dos-jar azamattar ishinde Qaldarbek Naımanbaevtyń bolmys-bitimi de, minez-qulqy men júris-turysy da ózgeshe eken. Zamanynan buryn týyp qalǵan tulǵa der edim. Sondyqtan kóp jurt baǵasyn bilmedi, jəne bar bolmysyn ústirt, tym jeńil baıyptady.
Qaldarbekti alǵash ret 1957 jyly, qara kúzde kórippin. Biz Qazaq ýnıversıtetiniń fılologııa fakýlteti, birinshi kýrs. Mindetti aýylsharýashylyq jumystarynan soń, tıesili dəristerimiz bastalǵaly kóp bolmaǵan. Assa birer aı. Esebi, noıabrdiń orta sheni, nemese basy.
kKezekti sabaqtan sońǵy aralyq úziliste syrtqy dəlizge keshigińkirep shyqsam kerek, aýdıtorııanyń keń esigine tym taqaý, týra shyǵa beriste N. deıtin qyzymyz beıtanys bir jigitpen betpe-bet tur eken. Bizdiń topta, burnada jazsam kerek, ataýly sulý – Lına Altynbekova dep tanylǵan. Týmysynan kórikti, ashyq, dóńgelek júzdi, ýyljyp turǵan quba qyz. Al myna N.-nyń bar keıibi basqasha. Badamsha kóz, qasy qıylǵan, səl-pəl sopaqsha, aqsur bitimdi. Búginde oılap qarasam, naǵyz shyǵys arýy eken. Biraq dəp osy sətte óńi synyq, tómen qarap, kibirtikteı beredi. Al jigitimiz ortadan uzyn, bar kıimi qonymdy, symbatty, aqquba jigit. Ol da eńsesin jazbaı, tómenshiktep, aqyryn sóılep tur. Qastarynan óte shyqqanda birden baıqaǵanym. Tərizi, jigit kınoǵa, qaıtkende ońasha syrlasýǵa shaqyrady, al qyzymyz naqty sheshimge batpaǵandaı. Jastar arasynda kúndelikti bolyp jatatyn, tabıǵı bir kórinis. Budan əri nazar salmappyn. Biraq kelesi úziliste manaǵy jaǵdaı naqpa-naq qaıtalandy. Qyz əbden qyzarǵan, jigitimiz bozaryńqy. Endigi mezette kóldeneńnen, óńi salqyn, tipti, ashýly bir kelinshek jetip keldi. Kele sala, bizdiń qyzǵa qatty zekimese de, əldebir aýyr sóz aıtqandaı. Aıtyp qana qoıǵan joq, qolynan tutyp, aýlaqqa jetelep, ońasha alyp shyqty. Əlbette, jigitimiz sostıyp, sol ornynda qala bergen. Azǵana irkilisten soń ǵana betin teriske buryp edi. Izinshe qońyraý soǵylyp, sabaǵymyz bastaldy. N. aýdıtorııaǵa qaıtyp kelmegen.
Sol kúni me, keleside me, ózimizdiń balalardyń úzik-julyq əńgimesinen ańdaǵanym, manaǵy jigit – jýrnalıstıka bóliminen, bizden birer kýrs joǵary, al ashýly əıel – myna qyzdyń əpkesi, osynda, jýrnalıstıka kabınetinde laborant, kúıeýi ótken jyly bitirgen, qazir «Lenınshil jas» gazetinde qyzmet atqarady. Qaıtkende, úlken əpke anaý jigitti burnadan kórgen, əldeneden unatpaı qalǵan, jəne meılinshe qarsy. Endi tolyq tyıym.
Sóıtip, birin biri unatqan qyz ben jigit ekige aırylypty. Qyzymyz kóp jadyrap kúlmeıtin, oılydan muńdyǵa jaqyn; bes jyl birge oqydyq, jeńiltek minezi baıqalmaǵan, tym ustamdy; aqyry ýnıversıtettiń sońynda turmysqa shyqty, ilkide ýaǵdasy bolsa kerek, kúıeýi jýrnalıstıka bólimin burnada bitirgen, buıra basy qaýǵadaı, tórtpaq jigit edi, əke-tegi bizdiń aýyldan; Semeı oblysynyń shekara bettegi bir aýdanynda gazet redaktory bolyp turǵan kezinde, kóldeneń jol apatynan qaıtypty. Bizdiń qyzben nebəri úsh-tórt jyl turmys qurǵan eken. Budan soń N. Almatynyń irgesindegi tórkin jurtyna oralyp, kóp uzamaı jańa bir kúıeýge tıedi, onshaqty jylda ol da dúnıeden kóshken, endi N. burnaǵy jəne keıingi tórt-bes balasyn jaılap ósirip jetkizse kerek. Arada qanshama zaman ótkende Tumanbaı aqynnyń alpys jyldyq toıynda əreń kezdestik, meni kórgende qýanyp, qushaqtaı alyp edi. Baıaǵy kórik joq, óńi tozyńqyrap ketken eken, bet-aýzy byt-shyt əjim-syzyq. Badamsha muńdy kózi ǵana burynǵysha. Men de quldyrap tústim. Ótken ómir, jastyq shaqtyń tikeleı kýəgerimiz. Biraq abyr-dabyrda shúıirkelesip kóp sóılese almadyq. Bul kezde bizdiń Lına burnaǵy kýrstas ul men qyzdardyń basyn qosyp, ekiúsh ret jınalyp, məre-səre bolǵanbyz, kelesi kezekte N.-dy taýyp alyp, qatarǵa qos dep edim; əldebir ortaq tanystar arqyly shynymen taýypty, telefonyn, alaıda, úıdegi eresek balalary, əlde basqa bir kisiler N.-nyń osydan azǵana buryn baqıǵa ótkenin aıtypty. Mine, eshqashan qıylyspaı, qatarlas jasaǵan taǵy bir taǵdyr.
Al manaǵy jigitimiz... kóp uzamaı-aq aty-jónin estidim. Keıinde belgili jýrnalıst, jazýshy, qoǵam qaıratkeri Qaldarbek Naımanbaev. Qodar men Qarabaı bolmasa da, shalt minezdi əpke aıyrǵan alǵashqy mahabbatynyń keıingi ómirge qanshalyq əseri boldy – bilmeımin. Esesine, aqyr aıaǵyna deıin serilikpen, erkin ǵumyr keshti.
Biz bir korpýs, bir fakýltet ishinde ara-tura kórisip júrsek te, jaqyn bilispedik. Naqty tanysýymyz – ýnıversıtetten soń. Meniń aspırantýramnyń aqyrǵy jyly, «Lenınshil jas» gazetiniń redakııasynda. Qazaq handyǵy dəýirinde jasaǵan aqyn, jyraýlar týraly dıssertaııa mətinin osynda, syrttaı estigen, egde jastardaǵy, bir kóziniń noǵalasy bar, təjirıbeli məshińkeshi əıelge bastyryp edim. Jumys sońynda, shamasy onshaqty kún ishinde. Bir joly, səl erterek barǵanymda, Qaldarbek, qolynda jarty japyraq qaǵazy bar, əldebir dúnıesin, eshbir bógelissiz, tikeleı jazdyryp otyr eken. Úsh-tórt kúnnen soń basylyp shyqty, ol kezdegi úlken formatty gazettiń tutas bir betin qamtyǵan ocherk. Bul zamanda júırik, təjirıbeli jýrnalıst bolyp alǵany birden ańdaldy. Men ejelgi jyraýlar týraly zertteýim boıynsha, ədebıet bólimin basqaryp otyrǵan Jumeken arqyly qatarynan eki maqala bastyrǵan edim. Ərıne, jastar gazetiniń jaýapty hatshysy, əri belsendi jýrnalıst Qaldarbekpen bettespeı turmaısyń. Əýelde bas ızessek, endi ataýly maqalalarym shyǵyp, ishte de, syrtta da əjeptəýir dabyra týǵyzǵan kezde jyly júzben amandasyp tursaq kerek. Birden-aq ózara túsinisti jaqyndyq ornaǵandaı.
Aldaǵy 1965 jyl, ıanvar aıynda úılendim. Astananyń qaq ortasy, jańadan ashylǵan səýletti «Almaty» restoranynda ótkerilgen toıǵa tikeleı ustazdarym, aǵaıyn-týys pen azdy-kópti aralas dostar qatarynda Qaldarbekti de shaqyryp edim. Jeńgeımen birge, degem. Ózi ǵana keldi. (Aıta keteıin, budan sońǵy qanshama zamanda, qashan kórsem de, ərqıly jıyn-toıda, qonaqta jalǵyz júrer edi. Erkin minezine oraı qalyptasqan ədet bolsa kerek, əıtpese, tańdap qosylǵan ədemi jubaıy bar, aqyr sońyna deıin turmys qurdy.) Endigide eki aramyzda ashyq, rııasyz qatynas ornaǵan. Osy jyldyń kúz aılarynda «Lenınshil jasta» ózara selbes eki, əlde úsh maqalam shyqty. Ədebı syn tarabynda, burnada jazylǵan dúnıelerdiń yqshamdalǵan nusqalary. Qaldarbektiń qanshalyq qyzmeti bolǵany esimde joq. Bul kezde men «Qazaq ədebıetine» kelgem.
Endigi bir zamatta Qaldarbekke səbet salǵanym bar. Bizdiń əıeldiń alǵashqy, teteles sińilisin uzatý yńǵaıyna baılanysty. Kempir-shal alysta, meniń óz qolymnan. Əlbette, shyǵaryp salý, qudalarǵa qonaqasy úshin azǵana aqsha kerek. Qaldarbekke aıtyp edim, kólemdirek birdeńe əkel, dedi. Maqala ońaı, jarııaǵa shyqpaǵan əńgimeler de bar, alaıda, qoldaǵy uzaǵyraq dúnıe – sol kezde jasalyp jatqan aýdarma bolatyn. Somerset Moem. Hıkaıatqa taqaý, «Hat» degen, uzaq əńgimesin usyndym. Gazettiń alty nómerine qatarynan basty. Ər sanǵa elý somnan qalamaqy. Jıyny – úsh júz som. Əli esimde, otyz somy – tabys salyǵyna, qolǵa eki júz jetpis som tıdi. Ol zaman úshin qyrýar aqsha. Qalaı tartsań da bir emes, eki-úsh qonaqqa artyǵymen jetpek. Sonymen, qyzymyzdy óz úıimizden shyǵaryp saldyq. Kúıeý balamyz – ol kezde ekinshi kýrs stýdenti, bolashaq əıdik aqyn Jarasqan Əbdirashev bolatyn. Ata-anasy arnaıy kelip edi, əkesi qarapaıym, ustamdy, aqyldy kisi eken. Bul kezde meniń aýyl arasyna jeterlik dabyrym bar, qudalarymyz meılinshe rıza boldy. Jalǵasa ótken úlken toıǵa men ózimniń aldymdaǵy jəne qatarlas jas periler – ataqabyroıy dabyldaı bastaǵan, keıinde túgeldeı iri: Qadyr Myrzalıev, Saıyn Muratbekov, Əkim Tarazı, Ramazan Toqtarov, Rymǵalı Nurǵalıev, Qabdesh Jumadilov, Sultan Orazalın, jəne, ərıne, Qaldarbek te bar, tutas bir ədebı top retinde baryp edik. Toıdyń negizgi jurty – fılolog stýdentter úshin ózgeshe bir kórinis bolǵan sııaqty.
«Jazýshy» baspasyna ornyqtym. Ilekem – Ilııas Esenberlınniń qanaty astynda, úshinshi dərejeli tóre. Kele sala bar tarapta belsendi qyzmet bastaldy. Erte de, kesh te emes, óz kezeginde Qaldarbektiń týmystaǵy ekinshi kitaby – «Qoshtasqym kelmeıdi» deıtin əńgimeler jınaǵy baspahanaǵa tapsyrylǵan. Kóp uzamaı, alǵashqy terimi de kelip jetti. Dəp osy kezde Qaldarbek kútpegen ótinish jasap edi. Kólemdi bir əńgimesin povestke aınaldyrmaq eken. Ústinen jańalap shyǵý kerek. Men oılanyńqyrap qalyp edim, bar túıindi ózi sheship berdi. Sen rızashylyq berseń boldy, tıpografııamen aralyqty ózim retine keltirem, degen. Ras, kólemi az-maz artyp ketýi múmkin, bóten-bastaq eshteńesi joq, oqyp shyq... Menen ruqsat, oqymaı-aq qoıaıyn, aralyqtaǵy bar kiltıpanyn ózim retteımin dep otyrsyń; qandaı qaǵaz kerek, qatynas jónimen? Eshteńe kerek emes, dedi. Baspadaǵy úlken bastyq kelisken, deımin. Sonymen bitti, bul jaqtan shı shyqpasa bolǵany... Onda jón dedim. Bir tabaq, jarym tabaq artyǵyn kitap jaryqqa jetken soń retteı salarmyz, dedim. Kóp uzamaı, ataýly kitabymyz aman-esen basylyp shyqty. Bəri ornyna kelgen. Bul bir, men úshin artyq kúshke túspegen, eleýsizdeý sharýa Qaldarbek ekeýimizdiń ózara senim men dostyǵymyzdy bekite túskendeı dəneker bolypty.
Sodan bastap, aqyryna deıin, shırek ǵasyr boıy aramyzda eshqandaı alalyq týmaǵan.
Qoǵamdyq, jýrnalıstik qyzmetin ǵana emes, jazýshylyq jolyn da «Lenınshil jasta» bastaǵan Qaldarbek bar ǵumyryn at ústinde ótkerdi. Jastar gazetinen soń, tikeleı baspagerlik jumys. Jəne Jazýshylar odaǵyndaǵy basshylyq. Keıin «Dúnıe júzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy». Osy, seıil-serýen emes, kúrdeli qyzmetter barysynda Qaldarbektiń iskerlik qabiletin, adamgershilik qasıetin meılinshe aıqyndaǵan – əýelde «Jalyn» (1976-1984), keıinde «Jazýshy (1988-1992) baspalarynda dırektor bolǵan kezderinde júzege asyrǵan jumystary. Bul – qazaq kórkem sóziniń eń bir sharyqtaǵan kezeńi eken.
Qaldarbek Ilııas Esenberlınnen sońǵy dəýirde qazaqtyń baspagerlik mədenıetin odan ərmen kóterdi, der edim. Bul mədenıet eń əýeli – qalamger jurtshylyqpen ózara qatynastan bastalady. Osydan soń, kitap shyǵarý josparyn túzý jəne joǵarydan ótkizý, aqyry, qajetti sharýanyń oraıymen júzege asýy. Qaldarbektiń «Jalyndaǵy» bar jumysynyń ıgiligi men aıryqsha utymdy sypaty – qatarlas, tipti, úlken sanalatyn «Jazýshy» baspasymen salystyrǵanda aıqyn kórinetin. Bul kezde eń əıdik ədebıet baspasynda, Stalın zamanynan da artyp túsetin tarshylyq jaǵdaı qalyptasqan edi. Dırektor Əbilməjin Jumabaev sovetshil, terisqaqpaı bir toptyń soıylsoǵary boldy. Atap aıtqanda, Əbdijəmil Nurpeıisov, Taqaýı Ahtanov, Zeınolla Qabdolovtar jəne solardyń shylaýyndaǵy súreńsiz jurt uıysqan berik ujym. Bul kommýnıstik ıdeıashyl qaýymnyń mereıi joǵary, aıtqanynyń bəri jón. Shyǵarmalary ústin-ústin, top-tobymen basylyp jatyr jəne suranystan ótpeı, kitap dúkenderi men qoımalarda tirelip tur. Al ókimettiń erekshe qamqorlyǵyndaǵy osynaý qaýymǵa unaspaǵan, qazir, nemese keleshekte qaıshy kelý jaǵdaıy bylaı turǵanda, aldyńǵylary baq talastyrýy yqtımal, keıingileri kóterilip, jalpyǵa tanylýy múmkin kóldeneń qalamger ataýly shettelip qana qoımaı, kópe-kórneý qyspaqqa tústi. Bul sumdyqqa, basqany bylaı qoıǵanda, jalǵyz Ilııas Esenberlınniń taǵdyry tolyq aıǵaq. Ony da jetkerip jazǵanbyz. Al biz qatarly jastar men aralyq jasamystar eshbir esepte joq. Onyń ústine, əldeqalaı ótip ketken «bóten-bastaq» jazarmandar kitaby bas redaktor Eset Əýkebaevtyń súzgisine túspek. Kórkemdik saraptaý, tipti, ıdeıalyq tazartý da emes, sonaý otyzynshy, elýinshi jyldardaǵy KGB óktemdigi, qyzyl qyspaq. Qanshama jańa shyǵarma josparǵa jol tappaı, bógelip jatty, qanshama jańa kitap jaryqqa shyǵa sala tutqynǵa alynyp, túbi sógilip, qaıyra «jóndelip» jatty. Iə, muny da jazǵanbyz, Jumabaev-Əýkebaev Sovetter shegindegi eń tynysh zamanda qazaq ədebıet baspasyn joıdasyz terror astynda ustady dep. Jazylmaı qalǵan jaǵdaıat – osy tóbeden túsken qısynsyz, qatań talqy tusynda qazaq rýhanııatyna kúsh bergen «Jalyn» baspasynyń erekshe qyzmeti. Naqtylap aıtqanda, tyń tynys, keń óriske uıytqy bolǵan zerdeli, darqan basshy Qaldarbek Naımanbaev.
Sovettik repressııalar qyzyǵyn kórgen ejelgi əýlet ókili jəne arǵy ǵana emes, bergi tarıhty da kəmil tanyǵan pende retinde men el aman, jurt tynysh, ulttyq barlyq respýblıkada keńshilik jaǵdaı ornaǵan zamanda, «Jazýshy» baspasy, onyń syńar ezý, shapyrash basshylary arqyly qalyptasyp kele jatqan qıǵylyq kezeń yzǵaryn birden ańdadym. Nesheme jylǵy ǵylymı jumystarymnyń qorytyndy túıini esepti «Bes ǵasyr» antologııasyn Ə.Jumabaev pen E.Əýkebaevpen aradaǵy maıdan úlesine amalsyz qaldyryp, endigi kórkem shyǵarma ataýlyny «Jalyn» baspasyna baǵyttaǵan edim. Anaý, keseldi tarapta jıyrma jylda jaryqqa shyǵýy múmkin emes «Alasapyran» tarıhı roman-dılogııasyn alǵashqy kitabynan bastap, Qaldarbektiń ǵuzyryna tabystadym. Qatesiz, naqty esep edi. Ras, Baspakom tóraǵasy Sherıazdan Eleýkenov Qazaqstan Kompartııasynyń Úshinshi hatshysy Sattar Imashev pen ǵuzyrly bólim bastyǵy Mıhaıl Esenəlıevtiń aıtaǵymen talqandalǵan «Aldaspan» tusyndaǵy ekpininen aınyp, endi ishteı bolsa da bizdi jaqtaıtyn yńǵaı tanytqan. Əıtkenmen, tóbedegi tóre. Beridegi barlyq ataýly məsele baspanyń óz ishinde sheshilýge tıis.
Aqyry, «Alasapyrannyń» Birinshi kitaby, syrtta eshqandaı kóldeneń bógetsiz, ishte redakııa tarabynan qııanat, shyrǵalańsyz baspahanaǵa ótip, mejeli ýaqyty – 1981 jyldyń sońynda jaryqqa shyqty. Kóp uzamaı təmam bolǵan Ekinshi kitap ta ataýly bekimi – 1983 jyly basylyp, jurtshylyq aldyna jetken.
Bizdiń tileýimiz taýsylǵan joq, alda, budan artyq demeıin, qaraılas, teteles, taǵy qanshama roman, hıkaıat, əńgime jəne syn zertteý eńbekter turǵan. Alaıda, bar jazýymyz osy «Alasapyranmen» bitse de, taǵdyrymyzǵa rıza bolar edik. Təńiriniń keńshiligi men rahmaty sheksiz eken, odan beride qyryq jyl ótti, kósile shaptyq, bar murat ornyna kelgendeı. Jəne burnada bir jazǵanymyzdaı, ózimizdiń qaırat, jigerimiz ǵana emes, buryn-sońǵy aǵalardyń bar jaǵdaıymdy jasaǵan, rııasyz qoldaǵan, umytylmas qyzmetimen qosa, zamandas, turǵylas dos-jarandar alqaýy, yqylas-peıiliniń arqasy, dep. Osy rette Qaldarbektiń orny erekshe. Taǵy birde aıtqanym bar edi, maǵan bóget jasamaǵan, aldymnan talqy qurmaǵan jan-adamnyń bərine alǵys dep. Endi, tilektes, qadarynsha demegen aǵaıyndar týraly sóz de joq.
Qaldarbektiń, jınaqtap kelgende, tutas on eki-on úsh jyldyq baspagerlik qyzmeti – jańa qazaq ədebıetiniń býyny bekip, ósip, órkendeý jolyndaǵy sheshýshi, eleýli bir kezeń boldy. Əsirese, «Jalyn» baspasyndaǵy 1976-1984 jyldar. Qanshama sony esim óz aldyna, burnaǵy barlar tyń tynys tapsa, jańadan serpilgen bizdiń qýatty býyn ózgeshe bir óriske shyqqan edi. Jekelegen avtorlyq kitaptar óz aldyna, Qaldarbek asa utymdy, taralymy mol jəne kópke tanymal, ózgeshe bir jınaqtar oılap tapty. Sonyń alǵashqysy – «Júzdesý» atalatyn. Jas jazýshylardyń tańdama əńgimeler toptamasy. Əýelde túpnusqada shyǵyp, izinshe orys tiline aýdarylǵan. Jəne jurtshylyqqa unap, jaqsy oqyldy. Budan góri məndirek jınaqtama – «Belasqan» ataldy. Úsh tomdyq antologııa. Jastar qatarynda býyn bekitip, endi birshama órlegen otyzdan astam qalamger toptalǵan, hıkaıattar jınaǵy. Múlde derlik jańa proza, bizdiń býyndy meılinshe kótergen, keıingi, asa iri prozashylardy aıǵaqtaǵan, tarıhı kitaptar desem artyq emes.
Osy oraıdaǵy, maǵan tikeleı qatysty bir kiltıpan. Tərizi, basqa bir sharýamen, nemese júzkóris jónimen kirip edim. Qaldarbek dosym úsh tomdyq tańdamaly hıkaıattardyń bas-aıaǵy jınaqtalǵanyn aıtyp, səl bógeldi de, meniń basqa bir povest usynǵanym jón bolaryn jetkizdi. Nege? Syrtqy reenzııa maquldamaı otyr, dedi. «Bul «Jylandy jaz» – klassıkalyq shyǵarma, ol qandaı myqty, maǵan tyıym salǵysy keletin, aýystyrmaımyn, jaratpasań, úsh tomdyq jınaǵyńa qatyspaı-aq qoıaıyn», – dedim keltesinen kesip. Qaldarbek qyzara tolqyp baryp, kúldi. «Aıtqanyń bolsyn, – degen. – Meniki – saǵan sóz kelmesin degen tilek qana...» «Kóterip aldyq», – dedim men de, qyrys-tyrysym jazylmaǵanymen, zorlana ezý tartyp. Bul – «Alasapyrannan» kóp buryn, 70-jyldardyń sońy. Uzaq hıkaıat, shaǵyn roman esepti «Jylandy jaz» eshbir bógesinsiz, jas prozashylardyń «Belasqan» atalǵan ǵajaıyp antologııasynyń Ekinshi kitabynda basylyp shyqty.
Sol kezde, əlde keıinirek, osy úsh tomdyq týraly jabyq reenzııa avtorynyń esimin, Qaldarbektiń ózinen emes, osy baspada qyzmet atqaratyn əldebir aǵaıyn tarabynan, beıtarap əńgime ústinde kezdeısoqta estip qalǵan edim. Meni birjola teriske shyǵarǵan qatal úkim ıesi – ózimniń birge júrgen jan dosym Rymǵalı Nurǵalıev eken. Syrtqy, jabyq pikir, eshkim bilmes, dedi me, qaıtkende rabaısyz jaǵdaı. Burnada mekteptes, aýyldas, keıinde əriptes dosymnyń arqadan tas atatyn jəne aınyma, jylymsy minezin buryn da ańǵarǵan edim, tań qalǵam joq jəne kóńilime de almadym. Meıli, qolynan kelse typyrlaı bersin. Odan eshteńe búlinbeıdi, ózin əshkere shyǵarǵany demesek... Keıinde jazǵanymdaı, bizdiki – beısaýat elemestik emes, astam kóńil eken, sonda meni qalaı oqsatpaq degen. Budan soń da talaı qyzyǵyn kórdik...
Sonymen, Qaldarbek. Aqkóńil edi. Ərkimde ər jaǵdaıda ərqıly esep bolýy múmkin. Qaldarbektiń adam ataýlyǵa aramdyǵy joq-ty. Janashyrlyǵy, tilektestigi mol. Jəne kimge bolsa da jaqsylyq jasaǵysy kelip turady. Jaı ǵana jaqsylyq emes, múmkindiginshe jarylqaý. Mundaı, bótenge orynsyz jasaǵan jaqsylyq aınalyp kelip, naqty zııanǵa shyǵyp ta jatatyn. Jeke óz basy úshin. Bul kezde, qazir de, bizdiń jurt sońǵy júz jyl boıǵy qýǵyn men súrgin, ashtyq pen abaqty, tynymsyz qysas, jappaı tarshylyq zamanda, óziniń ejelgi darqan minezi men keń peıilinen aıryla bastaǵan. Qaldarbektiń, turǵylas, qatarlas basqa bir azamattardyń keńshilik, meıirban, mərt minezin əlsizdik, jaltaqtyq dep tanýǵa beıim. Buldanbaı, kergimeı, qıturqy saýdasyz kelgen ıgilikti tıisinshe baǵalaýdan aýlaq. Bəri de ózimniń myqtylyǵym, əıtpese búıtetin edim dep baıyptaıdy. Ózimizdiń de aldymyzdan ótti. Al Qaldarbektiń tuzy tipti jeńil eken. Qalamdas qanshama janǵa jol ashty, qaryq qyldy, jappaı jarylqady, biraq sol alarmannyń kisilikti birli-jarymy bolmasa, kópshiligi eseli iltıpat pen jaqsylyqty bilmeı ketti. Alǵan ústine ala bersem deıdi, bir kitaptan soń eki kitap, munyń bəri nəshirııat dırektorynyń yrqynda emes, joǵarydan tejeý bar, antalaǵan qanshama jazarman, baspanyń múmkindigi de shekteýli, úsh tilektiń ekeýi ornyna kelip, bireýi az-maz bógelip qalýy yqtımal, endi əýelgi ekeý esep emes, keıingi bireý narazylyqqa, tipti, dushpandyqqa shyǵady; jekelegen kitap qana emes, ər kitaptyń bekimdi kólemi, kesimdi qalamaqysy bar, sybaǵasyna qansha tıse de, budan artyq túsýi kerek edi deıtin ynsapsyz kóńil qanaǵat tappaıdy. Kisisine qaraı jasalǵan is qana tıesili baǵasyn almaq. Aldy qanshama keń, qoly qanshama jomart bolsa da, Qaldarbek únemi jazyqty bolyp júretin. Qısyq sóz, ashyq ǵaıbat. Tipti, ólgennen keıin jıyrma jyldan soń da aıtylyp jatyr. Internetten baıqaǵanym.
Qaldarbek 1991-1996 jyldary Jazýshylar odaǵynyń birinshi hatshysy boldy. Búgingi tilmen aıtqanda, tóraǵa. Zaman tarylyp bara jatyr, kitap shyǵarý isi toqyrady, al burnada bedeldi qalamgerler uıymy múlde eleýsiz kepke tústi. Endi əýelden isker, myna jańa zamanǵa da erkin ıkemdele bastaǵan Qaldarbek Naımanbaev bizdi barlyq tyǵyryqtan aman ótkizýge tıis. Ǵajaıypqa sonshama senim bolmasa da, úmit zor. Biraýyzdan ótkizdik. Budan soń meılinshe qoldaý kórsettik. (Jəne kóp uzamaı, Qazaqstan parlamentine saıladyq.) Alaıda... zamandy kim túzemek. Onyń ústine, eń joǵarǵy bılik Nazarbaev ókimetiniń negizgi maqsattarynyń biri – erteli-kesh əldenendeı qarsylyq bildirýi múmkin, oı-pikirli, erkin aýyzdy Jazýshylar Odaǵyn janyshtaý bolatyn. Ol da keýdeli Ǵylym akademııasyn taratý, bedeldi, əıgili oqymystylardy bar kúshinen aıyrý naýqany sətimen júzege asqan. Bul, jekelegen erkin tulǵalardy shiderleý, qalamger ataýlyny turmystyq tarshylyqqa ushyratý úshin baspa isi tejelip, qalamaqy haqy múlde joıyldy. Jazýshylar odaǵy qatardaǵy əýesqoılar úıirmesi dərejesine túsirildi. Əıtkenmen, əldebir jazarmandardy aýyzdyqtaý, jýasytý turǵysynda, sanaýly kisilerge jyl saıyn bir ret beriletin «Prezıdenttik stıpendııa» deıtin, múgedek jərdemaqy taǵaıyndaldy. Iaǵnı, qoldan jem jeıtin kiriptarlyq.
Qaıtkende, Jazýshylar odaǵy óziniń rýhanııat salasyndaǵy ədepki, beıbit jumysyn odan ərmen jalǵastyra berdi. Məskeýden bastap, burnaǵy barlyq respýblıkalarda qalypqa túsken – bir Odaq ishinen əldeneshe jańa Odaq qurylǵan alaýyzdyq jaǵdaıǵa jol bermedik. Jazýshylar odaǵy burnaǵydaı qýatty bolmasa da, biregeı, birtutas rýhanı ujym esebinde jumys jasap jatty. Osy rette Qaldarbektiń jalpy jurttyń kóńilin taba biletin jaısań minezi men ózindik epti saıasaty da eleýli qyzmet atqarsa kerek.
Sonymen birge, Qaldarbek birinshi qatardaǵy, keshegi S.Muqanov, Ǵ.Músirepov sııaqty, jalpy jurtqa dańqty jəne ókimetke de bedeldi tulǵa bolmaǵan sebepti, joǵarydan ǵana emes, tómennen, taqaý tóńirekten aqyl aıtyp, nusqaý berýshiler kóbeıip ketkendeı. Birinshi basshymyz júre tyńdaǵanymen, bəriniń birdeı betin qaıtara almaıtyn edi. Onyń ishinde ókimetim men partııaǵa jaqyn, myna zamanda tótenshe bedel tapqan jańa bir tulǵalardy.
Bul kezde Halyq jazýshysy degen abyroıly ataq shyqqan. Birinshi kezekte – Ǵabıt Músirepov bastap, Tursynhan Əbdirahmanovamen shektelgen tórt-bes dyraý. Əlbette, munymen toqtap qalýǵa tıis emes. Ərkim-aq úmitker bolsa kerek. Aqyry, bir kúni, kezekti sekretarıat məjilisinde Qaldarbek tótenshe usynys aıtty. Anaý aqsaqaldardan soń irkilip qaldyq, endi Halyq jazýshysy ataǵyna jańa bir kisilerdi usyný qajet bolyp tur, dedi. Sózdiń aıaǵyn kúttik. Biraq lebiz múlde basqasha shyqty. Búgingi jıynymyzda Odaq atynan Halyq jazýshysy mərtebesine Sherhan Murtazaevty usynsaq, dedi. Sekretarıatqa keıinnen tirkelgen B.Nurjekeev, D.Isabekov, taǵy bireýler eshbir bógelissiz, maquldap shyǵa keldi. Laıyqty, odan artyq kimimiz bar, desti. Endi kúməndi iske meniń aralasýyma týra kelgen. Orta joldan, tóbeden túsken bul Sherhan Murtazaev qandaı qudiret? Qansha maqtasaq ta, shamaly ǵana jazýshy. Sonda shyn əıdikter qaıda qalady. Nege osy Sherhan Murtazaev bəriniń aldyna túsýge tıis? Bul – búginde on úshinshi, on besinshi qatarda turǵan kisi. Sóz joq, eń alda – Oljas Súleımenov. Jalǵyz-aq adam kerek bolsa, osy Oljas. Myna Murtazaev, jańa aıtqanymdaı, ekinshi de emes. Oljasqa jalǵas taǵy qanshama tańdama qalamgerimiz tur. Saıyn Muratbekov, Əkim Tarazı, Qabdesh Jumadilov... Muhtar Maǵaýındi aıtpaı-aq qoıaıyn. Eń aıaǵy Oralhan Bókeev. Sherhanǵa sodan keıin ǵana kezek kelýge múmkin. Tərizi, joǵarydan naqty nuqsaý túsken sııaqty. Jazýshylar odaǵy, jazarman qaýym eshkimniń oıynshyǵy emes. Uıat bolady. Sherhandaryńdy qoıa turyńdar. Eń aldymen Oljas Súleımenovti usynýymyz kerek, dedim.
Bul kezde, Muhtar Əýezovtiń ózi tirilip kelse de, menen basqa eshkim úshin bedel emes. Ókimetim men partııanyń sheksiz qoldaýy arqasynda Sherhannyń aspanǵa shyǵyp, dəýirlep turǵan kezi. Oǵan jetpegenmen, taıtalas, izbasar, ulttyń rýhanı kósemi retinde M.Shahanov kóterilip kele jatyr. N.Nazarbaevtyń ózinen bastap, osyndaı qyrqyljyń, ortashalar zamany. Meniń sózim az-maz əser etkenimen, eshkimdi toqtata almady. Ashyq daýysqa salǵanda jalǵyz qaldym. Sherhan Murtazaev Qazaqstannyń Halyq jazýshysy ataǵyna usynyldy. Biraq dara emes, ekinshi bolyp Oljas ótken. Bireý emes, eki-úsh daýys qarsylyqpen. Qaıtkende, bar sózimiz jerde qalmady, joǵarydan ataý túspese de, Oljas qatardan ozdy.
Men Sherhannyń aıaq astynan shyrqap shyǵýy jəne buǵan jalǵas taǵy qanshama jarlyq, nusqaýdy bógetsiz qabyldanǵany úshin Qaldarbekti kinəlamas edim. Ókimet túsiniginde qatardaǵy sheneýnik jəne minezi jumsaq kisiniń aǵymǵa qarsy júzýi múmkin emes. Buǵan jalǵas ərqıly, men úshin usaq-túıek jaǵdaıattardy tizbelemeı-aq qoıaıyn. Kóbi umytyldy, este turǵannyń mən-maǵnasy kem. Tek anyq baıqalǵan kiltıpan – aryndy, adýyndy Oljas zamanyndaǵy ornym oıaz tartyp, bedelim múlde derlik tómendegen eken. Tóńiregim túgel jat, japadan-jalǵyz qalyppyn. Ókimettik Isabekovterdiń jaly kúdireıdi. Bul ahýal ədepki sekretarıat məjilisterinde aıqyn ańdalatyn. Meniń usaq-túıek usynystarym men aǵymdaǵy ədebı úderis týraly beıkúnə sózderimniń ózi kópshilikke unamas edi. Osy shamada Qaldarbekpen aramyz ashylmasa da, salqyndaǵan. Maǵan qashanda qaýiptene qaraıdy, birdeńeni búldire me dep. Jəne meni ashyq jaqtasa, anaý aǵaıyndarǵa unamaı qalýy múmkin. Sondyqtan, az-maz pikirtalastyń ózinde beıtarap turýǵa tyrysady. Əıtse de, bir qalyptan taımaǵan edim. Jəne usaqtan utylsam da, iriden esemdi jibermeppin. Munyń naqty kórinisi – Oralhan marqumnan soń «Qazaq ədebıeti» gazetiniń jańa bas redaktoryn saılaý kezinde aıqyn ańǵaryldy.
Bul kezde bəri óz erkimizge kóshken. Basylymdar basshysyn saılaý – Jazýshylar odaǵy sekretarıatynyń ǵuzyrynda. Naqty esimde joq, tórt, bəlkim, bes adam tústi. Birinshi retki, jabyq daýys kezinde ekeýi ozyp shyǵyp edi: men usynǵan Ahat Jaqsybaev jəne taǵy biraz jurt maquldap otyrǵan jas jigit. Jańa bastaǵan, təýir atalyp júrgen prozaık, alǵashqy qadamynan meniń nazaryma ilingen, burnada aqyl, keńes, əlde jumysqa shaqyrmaq kezdesýden tartynyp qalǵan jəne eshbir sebepsiz, menen qashqalaqtap júretin. Ol ǵana emes, ishinara maqalalarynan ədebıet, qoǵamdyq ómir tarabyndaǵy kelte tanymy men naqty iste shalaǵaılyǵy ańdalyp qalǵan. Al Ahat klassık jazýshy bolmasa da, tuǵyry berik qalamger jəne ədil, týrashyl azamat. Endi osy ekeýin. Taǵy da jasyryn daýys. Eshqaısy basym túspeı, bes te bes bolyp shyqty. Azǵana talqydan soń qaıyra saldyq. Qaz-qalpy – bes te bes. Sonda men aıttym: «Bul – ózgermes, eń sońǵy nətıje sııaqty. Al ədebı gazetimiz bas redaktorsyz qalmasa kerek. Osyndaı tepe-teń taıtalasta tóraǵanyń daýysy sheshýshi dep sanalatyn rəsim bar. Iaǵnı, bir emes, eki daýys esebinde. Qaldarbek kimge daýys berse, soǵan toqtaımyz ba?» Bəri de maqul kórdi. «Endeshe, Qalaǵa, shynyńdy aıt, kimdi tańdadyń?» Qaldarbek az-maz qysylyńqy jaǵdaıda: «Men Ahatqa daýys berip edim...» – degeni. Budan soń men, tóraǵa bolmasam da, tótenshe usynystyń ıesi retinde jalpyǵa saýal saldym: «Endi, Ahat Jaqsybaevtyń jeńiske jetkenin bərimiz de moıyndaımyz ǵoı!? Kúmən qalmas úshin qol kótereıik», – dedim. Bilip otyrmyn, əýelden qarsy top ishinde Ahattyń óziniń birge oqyp, birge ósip kele jatqan dostary Beksultan men Dýlat bar. Endi, bar túıin sheshilgen sətte osy ekeýi de, basqalar da túgel qol kóterdi. Sóıtip, meniń jaqyn serigim, «Juldyz» jýrnalynyń jaýapty hatshysy Ahat Jaqsybaev «Qazaq ədebıeti» gazetiniń bas redaktory bolyp saılanǵan edi. Bes-alty jyl otyrdy, bar sharýasyn, qyldan taımaı, abyroımen atqardy.
Osy zaman, 1992 jyly Qaldarbek «Dúnıejúzilik qazaqtar qaýymdastyǵynyń» orynbasar tóraǵasy bolyp taǵaıyndaldy. Bas tóraǵa Nursultan Nazarbaev dep esepteledi. Shyn mənisinde, shet jurt qazaqtary úshin qurylǵan qoǵamdyq uıymnyń tolyq ǵuzyrly basshysy Qaldarbek bolyp shyqty.
Bul tarapta Qaldarbek syrtqy kózge kórine bermeıtin qyrýar jumys atqaryp edi. Qazaqtar birshama jıyn turatyn Túrkııa, odan soń Germanııa, Franııa, Anglııa, Norvegııa, Avstrııa, Shveııa, Danııa, Nıderlandy jəne azdy-kópti jurnaǵy bar taǵy biraz el. Qaıtkende jeri jaqyn, órisi úıles Reseı federaııasy men Ózbekstandy aıtpaǵanda. Qaldarbek osy, alys shet elderdi erkin aralap, ondaǵy baýyrlas jurtymyzben tyǵyz baılanys ornatty. Tek Qazaqstanmen aralyq qana emes, burnada bólek-bólek jatqan, ishinara qatynasy joqqa jaqyn ərqıly dıasporalarymyzdy ózara jalǵastyrdy. Shette qonystanǵan qazaq ataýlynyń túpki Otany baryn, onymen jalǵastyq tek qana ıgilikke bastaryn keńinen nasıhattady. Jekelegen kezdesýler men toptama jıyndar óz aldyna, ərbir alys aımaqta shet eldik qazaqtardyń Kishi quryltaılaryn uıymdastyrdy. Turǵylyqty aǵaıyndardyń otanshyldyǵy men uıymshyldyǵy qanshama zor desek te, bul – naqty maqsatty, qyrýar daıyndyq qajet etetin asa iri, mədenı, rýhanı, ulttyq sharalar bolatyn. Jəne ataýly bir ǵana eldegi qazaq dıasporasy emes, irgeles birneshe jurttaǵy qazaq bas qosatyn ulttyq mereke deńgeıinde ótkeriletin. Men ózim 1997 jyly Túrkııada uıymdastyrylǵan Kishi quryltaıǵa kýəger bolyp edim. Tek qoramy birshama Túrkııa qazaqtary ǵana emes, Germanııa, Franııa, Shveııa jəne basqa da Eýropa elderi qazaqtarynyń arnaıy ókilderi kelip edi. Al týysqan Túrkııadan, ókimet ókili retinde sol kezdegi orynbasar-premer Tansý Chıller jəne qoǵam qaıratkeri, belgili oqymysty ǵalymdar: Turan Iazǵan, Nevzat Alchyntash, Mehmet Saraı, Əbdýlqadyr Donyq, Ahat Andıjan sııaqty, qazaqqa aıryqsha tilektes, tulǵaly azamattar qatynasty. Biz Qazaqstannan, qaýymdastyq ókilderine selbesip, úsh adam baryp edik, menen basqa ekeý – tarıhshy Manash Qozybaev pen dramatýrg Qaltaı Muhametjanov. Men ózimizdiń jurtqa jəne túrik zııalylary úshin arnaıy sóz sóıledim. (Pragadaǵy «Azattyq» radıosynan barǵan arnaıy tilshi taspaǵa jazyp alyp, efırge shyǵardy, jəne keıinde «Qazaqstan – Túrik dúnıesiniń tiregi» degen taqyryppen, meniń kitaptarymda basyldy.)
Aıtqanymyzdaı, bul Kishi quryltaılar jaı ǵana bas qosý emes, syrttaǵy qazaqtardy Úlken Otanǵa oraılastyratyn, shalǵaıdaǵy jurtshylyq, əsirese keıingi býynnyń túp tamyryn negizdeı túsetin, əleýmettik qana emes, mədenı, rýhanı asa mańyzdy sharalar eken. Qaldarbekten soń jalǵasqanymen, múlde basqasha sypat alyp edi. Məselen, Berlınde ótken, eń sońǵy bir shara. Men Pragada turam, úıishimiz, osynda týǵan nemerelerimizben barýǵa daıyndaldyq. Osy kezde bul, kezekti Kishi quryltaıdyń programmasy qolymyzǵa túsken edi. Tek aty ǵana, əıtpese bastan-aıaq bútkil əlemge əıgili kún kósem Nursultan Nazarbaevtyń danagóı saıasatyn syrttaǵy qazaq qaýymyna nasıhattaý naýqany eken. Ərıne, qynjyla otyryp bas tartýǵa týra keldi.
Tek osy ataýly jıyndar ǵana emes, Qaldarbektiń tusynda, qaýymdastyq atalatyn uıym, tikeleı ǵuzyr, ókimdi bıligi bolmasa da, shet jurttyq barlyq qazaqtyń syrttan habarlasar, ózara jalǵasyp, ishteı tynys taýyp, úmit arqalar, erekshe bir ortalyǵy mindetin atqaryp edi. Keıingi, menmen, dókir T.Mamashev, múlde beısaýat Z.Turysbekovter kezeńinde birjola joqqa aınaldy. Qaldarbektiń «Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy» atalatyn, səýleli mekemeniń bar jumysyn qalaı uıymdastyryp otyrǵanyn sonda ǵana ańdaǵandaı edik. Aqyry qazir joqqa esepti.
Qaldarbek men alpys jasqa tolǵanda, Drama teatrynda ótken mereıkeshine, erteńine dos-jar, tilektes aǵaıyndar bas qosqan toıǵa da kelmedi. Əldenendeı jol-saparda júrse kerek. Arada apta ótkende, Qaýymdastyqqa arnaıy shaqyryp edi. Məndi, shaǵyn dastarhan, ózi bastap, Jərken, taǵy bir jigitter jalǵastyrǵan quttyqtaý, madaq sózderden soń, qosar, qymbat qalam, taǵy bir sývenır men ózderi bastyrǵan shet eldik qazaqtardyń kitaptary salynǵan ədemi dıplomat syılap edi. Bul – bizdiń aqyrǵy emes, əıtse de, sońǵy, sırek kezdesýimizdiń biri bolyp shyqty.
Qaldarbek kútpegen jaǵdaıda, 2004 – alpys bes jasynda dúnıeden ozypty. Bul tusta men Eýropada júr edim, topyraq sala almadym. Syrlas, muńdas bolmasaq ta, rııasyz qatynasqan, dos-jar kisiler edik. Kúni búgingeshe umyta almaımyn. Onyń jarqyn júzi. Aq peıili. Erkin, etene minezi. Adam ataýlyǵa jaqsylyq jasaýǵa umtylyp turatyn darqan kóńili...
Alpys bes – er-azamattyń jasy desek te, búgingi zaman úshin tym kelte ǵumyr. Əıtse de, toqsan jylǵa parapar, qyzǵylyqty dəýren súrip ótti. Keń aýqymdy, júırik jýrnalıst edi. Óz tusyndaǵy jappaı úderis oraıymen, jazýshylyq jolyna nıet qyldy. Shyǵandap shyqpaǵanymen, jurt qatarly eńbek etip, birshama nətıjege jetti. Eń bastysy – artynda iz qaldyrǵan qoǵamdyq, əleýmettik qyzmeti der edim. Baspagerlik jəne Odaq pen Qaýymdastyq oraıynda. Bederli, andaǵaı sorap. Jəne... eki aıaqty pende retinde bar muratyn tapqan sııaqty. Mərt qana emes, aqjoltaı bolatyn. Kóp hıkaıattyń túıindi nətıjesi – jigit aǵasy jasynda asa daryndy, ınabatty jəne ədemi aqyn qyzben kóńil qosypty. Appaq ul týǵan. Qaldarbek úshin bəri de keshirimdi, jəne jalpy jurtqa jarııa jaǵdaı. Bul bala ósti, jetti. Biz Pragada turǵan kezde osy ǵajaıyp shahardaǵy əldebir joǵarǵy oqý ornynda oqydy. Anasy janyn úzip turady eken. Balasy úshin jəne seıil-serýenmen arnaıy kelgen bir saparynda jaqyn aǵaıyndardyń basyn qosyp, qonaqasyǵa shaqyryp edi. Balamyz Qaldarbektiń ózine tartqan, ashań júzdi, aqquba, jəne bitimi uzynyraq eken. Keıinirek estigenim, anasynyń soıyna jazylǵan, biraq Qaldarbekuly. Aýyldas, tilektes qaryndasymnyń kóńili úshin jəne balamyzdy demdep, Qaldarbek týraly jalpy jurtqa aıtqan estelik əńgimelerimdi elbireı tyńdap otyrdy. Adam bolar, jaqsy bala. Keıinde oqýyn bitirip, elge qaıtty dep estidim.
Al Qaldarbek... biz jasaǵan ótpeli, qıǵylyq zamanda ǵumyr keshken ózgeshe bir tulǵa eken. Aıttym, erterek týyp qalǵan. Sonda da múmkindiginshe utymdy qyzmet atqaryp ketti. Qazaq jurtynan shyqqan, eski men jańanyń ortasyndaǵy rýhanı qaıratkerdiń tótenshe bir kórinisi. Jalpy jurt túsinigi turǵysynan. Al men úshin... Arada jıyrma jyl ótken, seksendi ortaladyq, osy uzaq ǵumyrda qanshama janmen tanys, bilis qana emes, istes, aralas boldyq, kópshiligi umytylǵan, estelikteri kómeski tartqan. Al Qaldarbektiń jarqyn júzi eshqashan umytylmas edi. Sonyń naqty belgisi retinde osy shaǵyn jazbany qaǵaz betine túsirdim. Ótkender aldyndaǵy mindetti paryzdyń bir ushtyǵy esepti.
