Biyl Alaş ziialylary Älihan Bökeihan, Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatūly şyǧarǧan «Qazaq» gazetıne – 110 jyl. Atalǧan basylym 1913 jyldyŋ 2 aqpanynan bastap, 1918 jyldary aralyǧynda Orynbor qalasynda jariialanyp tūrdy. HX ǧasyrdyŋ basynda qazaq halqy üşın zor qūbylysqa ainalǧan gazet 5 jylda tūtastai jalpy ūlttyŋ yqylasyna ie boldy. Al Täuelsızdık qarsaŋynda osy gazettıŋ jalǧasy şyqqanyn bılemız be?
1913 jyldan keiın tura 77 jyl ötken soŋ, 1990 jyly Alaş qairatkerlerınıŋ ızın jalǧastyrudy maqsat tūtqan, ūltyna jany aşityn qazaq jastary “Qazaq” gazetınıŋ atauymen qaita şyǧarǧanyn bırı bılse, bırı bılmeidı. Degenmen, gazettıŋ üş nömırı jaryqqa şyǧyp, kenettep toqtap qalǧan. Nelıkten? Ne sebep boldy? Būl jaiynda 1990-1991 jyldary şyqqan “Qazaq” gazetınıŋ atqaruşy redaktory bolǧan Serık Qasenǧazyūlynan “Adyrna” tılşısı sūrap bıldı.
«QAZAQ JASTARYN SAIаSİ KÜRESKE BIRIKTIRU MAQSATYN KÖZDEDI»
– Toqsanynşy jyldary “Qazaq” gazetınıŋ bırneşe nömırı şyǧarylǧan eken. Sız – sol kezde basylymnyŋ jaryqqa şyǧuynyŋ tıkelei basy qasynda jürıpsız. Ne sebeptı “Qazaq” gazetın qaita jaŋǧyrtuǧa bel bailadyŋyzdar?
– 1989 jyly 1986-nyŋ yzǧary basylyŋqyrap, esesıne Gorbachevtıŋ “Qaita qūru, Jariialylyq” baǧdarynan ümıt kütken, äsırese Qazaqstanda Jeltoqsan köterılısındegı Azattyq ruhynan när alǧan jastar qozǧalysy jandana tüstı. Sonyŋ zaŋdy nätijesı retınde 1990 jylǧy säuırdıŋ jetısı Almatyda 200-ge juyq, negızınen Qazaq Ūlttyq universitetınıŋ (QazŪU), basqa da joǧary oqu oryndarynyŋ studentterı men bırqatar jūmysşy jastar qatysqan Qūryltai ötıp, nätijesınde jastardyŋ “Azamat Ordasy” dep atalatyn saiasi ūiymy düniege keldı.
Osy jastardyŋ “Azamat Ordasy” saiasi ūiymynyŋ qūryltaiy ötken soŋ, “Qazaq” gazetınıŋ №1 sany 1990 jylǧy köktemde düniege keldı. Anyqtap aitsaq, 1990 jylǧy “Qazaq” gazetı “Azamat Ordasy” saiasi ūiymynyŋ resmi basylymy retınde jaryqqa şyqty. Gazettıŋ bırınşı betınde “Resmi habar” degen ataumen mynadai sözder jazyldy: “Azamat Ordasy” saiasi ūiymy Qazaq jerınıŋ tolyq egemendıgı üşın Qazaq jastaryn saiasi küreske bırıktıru maqsatyn közdeidı. Ol üşın osyndai maqsattaǧy basqa da saiasi qozǧalystar, partiialarmen bırge täuelsız küş retınde saiasi sahnaǧa şyqty”. Bız 1990-1991 jyldary “Qazaq” atty gazettı 1913 jyly düniege kelgen “Qazaq” gazetınıŋ jalǧasy retınde sanaly türde jaryqqa şyǧardyq.
Joǧaryda atalǧan faktorlardy eskersek, bız 1990 jyly “Azamat Ordasy” Saiasi ūiymyn qūruǧa jäne Alaşorda qairatkerlerı alǧaş düniege äkelgen “Qazaq” gazetın jalǧastyruǧa ruhani tūrǧydan da, saiasi közqaras tūrǧysynan da daiyn boldyq. Bız student kezımızden-aq Älihan, Ahaŋ men Jaqaŋ, Jüsıpbek, Mūstafa Şoqai, Maǧjandardyŋ kım ekenın zerdelep qana qoiǧan joqpyz, Alaşorda fenomenı bızdıŋ kumirımızge ainaldy. Sondyqtan “Qazaq” gazetın qaita şyǧarudy qolǧa aldyq.
«BASYNDA «QAZAQ» ATAUYN BERUGE JÜREKSINDIM»
– Alaş qairatkerlerı şyǧarǧan gazet pen sızder şyǧaryp otyrǧan “Qazaq” gazetınıŋ arasynda qandai bailanys bar?
– Ahmet Baitūrsynūly bas redaktor bolǧan “Qazaq” gazetı men bız şyǧarǧan “Qazaq” gazetınıŋ arasynda, ärine ruhani bailanys boldy. 1990 jylǧy säuırdıŋ jetısı künı bolǧan Qūryltaidan keiın “Azamat Ordasynyŋ” Ortalyq keŋesınıŋ müşesı retınde jäne QazŪU-dyŋ filologiia fakultetınde oqyp jürgendıkten gazettıŋ negızgı jūmysy maǧan jükteldı. Men üşın Alaş qairatkerlerı qasiettı tūlǧalarǧa ainalǧan bolatyn. Sondyqtan, alǧaşqyda qatty qobaljydym. Tıptı gazettı “Azamat” nemese “Erkındık” dep ataiyq dep jüreksıngenım de ras. Alaida, ol kezde Ǧabiden Qūlahmetov şyǧaratyn “Azamat” degen gazet bar edı, onyŋ üstıne, gazet “Qazaq” dep atalady dep “Azamat Ordasynyŋ” töraǧasy Ebeisın Serekūly naqty şeşımın aitty. Degenmen, Alaşorda qairatkerlerı şyǧarǧan “Qazaq” gazetınıŋ jauapkerşılıgı auyr. Mūraǧatqa baryp, asa bır tolqynyspen sarǧaiǧan “Qazaq” gazetterınıŋ betterın qolymmen sipalap otyrǧan sätım esımde. Arab härpımen jazylǧan sözderdı oqi almadym, sodan arab bölımınde oqityn Serıkbai Qosan degen kurstasyma qolqa salyp, “Qazaq” gazetınıŋ tüpnūsqadaǧy mazmūnymen tanysa bastadym.
Sonyŋ äserımen, 1990 jylǧy “Qazaq” gazetınıŋ № 1 sanynyŋ bas taqyrybyn “Alaştyŋ azamatyna” dep atadym. Däl osyndai taqyryppen Alaş qairatkerlerı 1916 jyly “Qazaq” gazetınde ündeu jariialaǧany tarihtan belgılı.
Sonymen qatar, gazettıŋ № 1 sanynyŋ maŋdaişasyna Ahmet Baitūrsynūlynyŋ “Malyŋ aldau talauda tūr, Janyŋ arbau qamauda tūr” degen, al gazettıŋ ekınşı jäne üşınşı betterındegı maqalalardan keiın “Būl küige bügın emes, köpten kırdık, Aldy artyn aŋdamaǧan betpen kırdık”, “Adasqanyn Alaştyŋ, Tüzu jolǧa tüsır, haq”, “Aiaǧyŋdy tūsau qysty, Jaqtaryŋdy qūrsau qysty” degen sözderın jazdym. Qysqasy, atalmyş gazetke jariialanǧan ärbır maqalada Alaş qairatkerlerı şyǧarǧan “Qazaq” gazetınıŋ ruhy sezılıp tūruyna küş saldym.
Bır aita keterlıgı, 1990-1991 jyldary bız şyǧarǧan “Qazaq” gazetınıŋ üş nömırınde de bas redaktor degen söz joq, sebebı “Qazaq” gazetınıŋ bas redaktory jalǧyz adam - Ahmet Baitūrsynūly dep şeşım qabyldadym. Būl “Qazaq” gazetıne degen erekşe qūrmetımızdıŋ körınısı dep bılemın.
«GAZETTIŊ ALǦAŞQY SANYN JASYRYN ŞYǦARUǦA TURA KELDI»
– Gazettı şyǧaruda qandai da bır qiyndyqtar tuyndady ma?
– 1990 jylǧy köktem, jaz ailarynda Keŋes ükımetı älı küşınde boldy. Jūrtşylyq aşyq pozisiiasyn bıldıruge älı de bolsa jasqanatyn. Mäselen, 1990 jyly “Qazaq” gazetınıŋ № 1 sanynyŋ mazmūnymen tanysqan boida resmi baspahanalar basyp şyǧarudan bas tartty. Sondyqtan, № 1 sanyn rotoprint täsılımen jasyryn türde şyǧaruymyzǧa turaly keldı.
– Gazet qaida taratylyp otyrdy?
– Gazet Almatyda taratyldy, tirajy az boldy, 500-1000 dana şamasy. Gazettıŋ bırınşı nömırı broşiura siiaqty, ekı-aq paraq bolyp şyqty. Degenmen, mazmūndy boluyna küş saldyq.
– Qandai taqyryptar qozǧaldy?
– Alaş ziialylarynyŋ jolyn jalǧaǧan gazette bız özektı taqyryptardy qozǧap tūrdyQ. Sol kezde ötken oqiǧalardy, saiasi qozǧalystardy, aşy şyndyqty jazdyq. Mäselen, “Alaştyŋ azamatyna” degen bas maqalada mynadai batyl pıkırler jazyldy: “Bızdıŋ bügıngı stalinizmdı, biurokratizmdı synadyq dep jürgenımız jylannyŋ qūiryǧyn keskendei ǧana. Jylannyŋ üş kesse de kesırtkelık küşı bar. Bügıngı “jaŋarǧan sosializm, jaŋarǧan partiia” degenımız sondai köz aldau”.
Iаǧni, bas maqalada “Keŋes Odaǧy” degen ūǧym qazaqqa jat, sondyqtan “Keŋes odaǧy küireuı kerek” degen oi aityldy. Onyŋ üstıne atalmyş nömırdıŋ ekınşı betınde: “Qazaqty zar qaqsatqan Oktiabr” degen Ebeisın Serekeūlynyŋ kölemdı maqalasy jariialandy. Gazettıŋ üşınşı betterınde “Tübı bır türık edık” degen Serık Orynbaiūly degen jıgıttıŋ maqalasy men “Ūltşyldyq pen şovinizm turaly oilar” degen QazŪU-dyŋ aspiranty Serık Beisenbaiūly degen azamattyŋ maqalasy jariialandy.
Joǧaryda atalǧan taqyryptar köp jaittan habar beredı dep oilaimyn. Al Erkın Nūrhanūly degen jıgıt “Egemendık eldıktıŋ belgısı” degen maqalasynda egemen eldıŋ öz tuy, eltaŋbasy, valiutasy t.b. nyşandary boluy keregın jazdy. Al mūndai mazmūndaǧy maqalalardyŋ “Qazaq” gazetıne jazylǧan uaqyty 1990 jyldyŋ köktem-jaz ailary bolatyn. Iаǧni, “Qazaqstanda Egemendık üşın eşkım kürespedı, oǧan Täuelsızdık 1991 jyldyŋ jeltoqsanynda ǧana tosynnan paida boldy” degen pıkırlerdıŋ negızsız ekenın bız şyǧarǧan “Qazaq” gazetı däleldeidı.
– Sız ol kezde qanşa jasta edıŋız?
– Men 1990 jylǧy säuırdıŋ jetısınde Qūryltai ötken kezde bar bolǧany 20 jasta edım jäne jastardyŋ “Azamat Ordasy” Saiasi ūiymynyŋ eŋ jas müşesınıŋ bırı bolyp tırkeldım. Soǧan qaramastan, būl uaqytta menıŋ de azamattyq közqarasym qalyptasyp ülgerdı desem şyndyqtan alşaqtai qoimaspyn. 1986 jyly Almatydaǧy № 86 orta mektepte sapaly bılım alyp tämämdadym. Onyŋ üstıne mektep oquşysy kezımnıŋ özınde Almatyda Rahmanqūl Berdıbaev ūiymdastyrǧan Halyq universitetınıŋ därısterıne de qatysyp jürdım. 1986 jylǧy jeltoqsan köterılısıne belsene qayspasam da, sol künderdıŋ bırınde alaŋda bolǧanym ras. 1987 jyly Sovet Armiiasy qataryna QazŪU-dyŋ filologiia fakultetınıŋ 1-kursyn tämamdaǧan soŋ attandym. 1989 jyly äskerden kelgende maǧan alǧaşqyda Qazaqstanda halyqtyŋ saiasi belsendılıgı tömen siiaqty körındı. Al men äskeri qyzmet ötkergen Leningrad (Sankt-Peterburg) öŋırınde 1989 jyldary Demokratiia, Qaita qūru, Jariialylyq ūrandaryn tu etken jergılıktı halyqtyŋ saiasi belsendılıgı joǧary bolatyn. Sodan äskerden kelgen soŋ bar jıgerımmen ūiymǧa müşe bolyp, gazettıŋ şyǧuyna küşımdı saldym.
«ÄLEM ELDERINIŊ QAZAQSTANDY TÄUELSIZ EL DEP TANUY – GAZETTI TOQTATUDYŊ BASTY SEBEBI»
– Gazettıŋ toqtap qaluyna ne sebep boldy?
– Bırden aita keteiın, gazettı toqtatu kerek dep resmi türde şeşım qabyldaǧan joqpyz. Degenmen, gazettıŋ toqtap qaluynyŋ bırneşe sebebı bar. Qarjynyŋ jetıspeuı, ükımettıŋ qysym körsetıp, milliondap aiyppūl salu yqtimaldyǧy, menıŋ ekınşı kurs studentı bolyp, sabaqqa alaŋdauym jäne bar bolǧany jiyrma jastaǧy ömır täjıribesı az jas boluym. Degenmen, būl negızgı sebep dep eseptemeimın. Negızgısı, 1991 jylǧy jeltoqsannyŋ on altysy künı halyqaralyq qoǧamdastyqtyŋ Qazaqstandy Täuelsız el dep tanuy gazettı toqtatudyŋ basty sebebı bolǧan sekıldı. Öitkenı, bız şyǧarǧan “Qazaq” gazetındegı maqalalardyŋ basty leitmotivı Qazaq elınıŋ Täuelsızdıgı üşın küresudı nasihattau bolatyn.
Şynynda da, gazet Keŋestık bilıkke jaqpaityn ötkır mäselelerdı qozǧady. Mäselen, gazettıŋ № 2 sanynda 1990 jylǧy jeltoqsannyŋ ony ötken Respublikalyq Qūryltai materialdary, Qazaqstan jastarynyŋ “Azamat” ūiymynyŋ baǧdarlamasy jäne 1990 jylǧy 22-26 qazandaǧy ereuıl, sol alaŋda komsomol biletterınen arylu aksiiasy jönınde de jazyldy.
“Azamat” ūiymynyŋ būl äreketterı sol kezde Sovettık Sosialistık qalpynan airylǧysy kelmegen resmi bilıkke ūnamaǧan syŋaily. Mäselen, sol jyldary “Sosialistık (Egemendı) Qazaqstan” gazetınde jastardyŋ mūnysy dūrys emes, Qazaqstanǧa egemendık aluǧa älı erte degen saryndaǧy Ü. Uaidinnıŋ terıs pıkır bıldırgen maqalasy şyqty. Jalpy ol kezde köptegen gazet-jurnaldar Sovet ökımetın aşyq synamaityn. Batyl pıkır aityp, Sovet ökımetın synaǧan sanaly basylymnyŋ bırı bız şyǧarǧan “Qazaq” gazetı boldy.
Täuelsızdık jariialanǧannan keiın jazǧyştardyŋ köbı aiaq astynan “batyr” bop şyǧa kelıp, tıptı “Sosialistık (Egemendı) Qazaqstan” gazetı “Qazaq” gazetınıŋ jalǧasy boldy dep soǧyp jıbergen, adam ūialatyn “batyl” pıkırler de aitylyp jür bügınderı.
Jalpy, özım jauapty hatşy-redaktor qyzmetın atqarǧan 1990-1991 jyldary jaryqqa şyqqan “Qazaq” gazetınıŋ üş nömırınde de negızınen Qazaq elınıŋ şynaiy Täuelsızdıgı üşın küresuge ündeitın qoǧamdyq-saiasi maqalalar jazyldy, ärı būl Alaş qairatkerlerı şyǧarǧan “Qazaq” gazetımen ruhani sabaqtastyqta boluyna küş saldyq. Bız şyǧarǧan gazet materialdary ūsaq taqyryptan ada boldy. Maqsatymyz taǧylymy mol, ötkır, ūlt müddesıne ǧana qyzmet etetın mazmūndy maqalalar jazyp, Alaş qairatkerlerınıŋ äruaǧyn qasterlei otyryp, bolaşaq ūrpaq aldynda ūialmaityn ıs atqaru boldy.
– Sol kezde gazetke sızden bölek, kımder jazyp tūrdy?
– Serık Orynbaiūly degen suretşı jıgıt “Qazaq” gazetınıŋ dizainyn tolyq özı jasady. Ebeisın Serekeūly, Erkın Nūrhanūly, Aǧysbek Tölegentegı, Serık Beisenbaiūly, Serıkbai Qosan, Asqar Tūrǧanbai degen azamattar maqalalardyŋ negızgı avtorlary boldy. Men jauapty hatşy-redaktor mındetın atqarǧandyqtan köp materialdardy özım jazuyma tura keldı.
Sonymen bırge, taǧy bır öz ülesımdı qosqan ısımnıŋ bırı - 1990-1991 jyldary “Qazaq” gazetımen qatar bız “Molodej Kazahstana” degen orys tılındegı nūsqasyn da şyǧardyq. Būl jönınde sol kezdıŋ özınde-aq “Leninskaia smena” gazetınıŋ jurnalisı menen sūhbat alyp, komsomalǧa alternativalyq ūiym degen mazmūnda şaǧyn maqala jariialandy. “Leninskaia smena” gazetınıŋ arhivınen tabylyp qaluy mümkın. Al qazaq tılınde “Adyrna” ūlttyq portaly tūŋǧyş bolǧaly tūr. Sızderge bızdı elep-eskergenderıŋızge alǧys aitamyn!
– 2023 jyly «Qazaq» gazetıne –110 jyl toldy. Qanşalyqty atalyp öttı, būl basqa mäsele. Al sızder 77 jyldan keiın jalǧastyrdyŋyzdar, al endı 33 jyldan keiın gazettı qaita jaŋǧyrtu josparlaryŋyzda bar ma?
– Şynynda da, “Azamat” ūiymy ūiymdastyrǧan 1990 jylǧy 22-26 qazandaǧy ereuıl ötıp jatqan kezde “Egemendık turaly deklarasiiany” qabyldau tarihynyŋ qaltarystary jäne sol künderı Mūhtar Şahanovty auruhanada “Azamat” ūiymy jıgıterınıŋ atys qaruymen küzetuı, kezınde Oljas Süleimenov tıkelei efir ötkızıp jatqan jinalystan “Azamat” ūiymynyŋ jıgıtterı demonstrativtı türde şyǧyp ketuı, “Azamat” ūiymynyŋ “Azat” qozǧalysymen bırıguı, Aron Atabek bastaǧan “Alaş” partiiasy men “Azamat” ūiymynyŋ qarym-qatynasy siiaqty eleulı oqiǧalar jaiynda “Qazaq” gazetınıŋ atalmyş üş sanynda jariialap ülgermedık.
Joǧaryda atalǧan jaittar älı de bolsa qoǧamnyŋ qyzyǧuşylyǧyn tudyruy da mümkın.
Eŋ bastysy, Qazaq elınıŋ şynaiy Täuelsızdıke jetu taqyryby älı de bolsa özektı dep oilaimyn, sondyqtan bärı de mümkın.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet
“Adyrna” ūlttyq portaly
