Bıyl Alash zııalylary Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly shyǵarǵan «Qazaq» gazetine – 110 jyl. Atalǵan basylym 1913 jyldyń 2 aqpanynan bastap, 1918 jyldary aralyǵynda Orynbor qalasynda jarııalanyp turdy. HX ǵasyrdyń basynda qazaq halqy úshin zor qubylysqa aınalǵan gazet 5 jylda tutastaı jalpy ulttyń yqylasyna ıe boldy. Al Táýelsizdik qarsańynda osy gazettiń jalǵasy shyqqanyn bilemiz be?
1913 jyldan keıin týra 77 jyl ótken soń, 1990 jyly Alash qaıratkerleriniń izin jalǵastyrýdy maqsat tutqan, ultyna jany ashıtyn qazaq jastary “Qazaq” gazetiniń ataýymen qaıta shyǵarǵanyn biri bilse, biri bilmeıdi. Degenmen, gazettiń úsh nómiri jaryqqa shyǵyp, kenettep toqtap qalǵan. Nelikten? Ne sebep boldy? Bul jaıynda 1990-1991 jyldary shyqqan “Qazaq” gazetiniń atqarýshy redaktory bolǵan Serik Qasenǵazyulynan “Adyrna” tilshisi surap bildi.
«QAZAQ JASTARYN SAIaSI KÚRESKE BIRIKTIRÝ MAQSATYN KÓZDEDI»
– Toqsanynshy jyldary “Qazaq” gazetiniń birneshe nómiri shyǵarylǵan eken. Siz – sol kezde basylymnyń jaryqqa shyǵýynyń tikeleı basy qasynda júripsiz. Ne sebepti “Qazaq” gazetin qaıta jańǵyrtýǵa bel baıladyńyzdar?
– 1989 jyly 1986-nyń yzǵary basylyńqyrap, esesine Gorbachevtiń “Qaıta qurý, Jarııalylyq” baǵdarynan úmit kútken, ásirese Qazaqstanda Jeltoqsan kóterilisindegi Azattyq rýhynan nár alǵan jastar qozǵalysy jandana tústi. Sonyń zańdy nátıjesi retinde 1990 jylǵy sáýirdiń jetisi Almatyda 200-ge jýyq, negizinen Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń (QazUÝ), basqa da joǵary oqý oryndarynyń stýdentteri men birqatar jumysshy jastar qatysqan Quryltaı ótip, nátıjesinde jastardyń “Azamat Ordasy” dep atalatyn saıası uıymy dúnıege keldi.
Osy jastardyń “Azamat Ordasy” saıası uıymynyń quryltaıy ótken soń, “Qazaq” gazetiniń №1 sany 1990 jylǵy kóktemde dúnıege keldi. Anyqtap aıtsaq, 1990 jylǵy “Qazaq” gazeti “Azamat Ordasy” saıası uıymynyń resmı basylymy retinde jaryqqa shyqty. Gazettiń birinshi betinde “Resmı habar” degen ataýmen mynadaı sózder jazyldy: “Azamat Ordasy” saıası uıymy Qazaq jeriniń tolyq egemendigi úshin Qazaq jastaryn saıası kúreske biriktirý maqsatyn kózdeıdi. Ol úshin osyndaı maqsattaǵy basqa da saıası qozǵalystar, partııalarmen birge táýelsiz kúsh retinde saıası sahnaǵa shyqty”. Biz 1990-1991 jyldary “Qazaq” atty gazetti 1913 jyly dúnıege kelgen “Qazaq” gazetiniń jalǵasy retinde sanaly túrde jaryqqa shyǵardyq.
Joǵaryda atalǵan faktorlardy eskersek, biz 1990 jyly “Azamat Ordasy” Saıası uıymyn qurýǵa jáne Alashorda qaıratkerleri alǵash dúnıege ákelgen “Qazaq” gazetin jalǵastyrýǵa rýhanı turǵydan da, saıası kózqaras turǵysynan da daıyn boldyq. Biz stýdent kezimizden-aq Álıhan, Ahań men Jaqań, Júsipbek, Mustafa Shoqaı, Maǵjandardyń kim ekenin zerdelep qana qoıǵan joqpyz, Alashorda fenomeni bizdiń kýmırimizge aınaldy. Sondyqtan “Qazaq” gazetin qaıta shyǵarýdy qolǵa aldyq.
«BASYNDA «QAZAQ» ATAÝYN BERÝGE JÚREKSINDIM»
– Alash qaıratkerleri shyǵarǵan gazet pen sizder shyǵaryp otyrǵan “Qazaq” gazetiniń arasynda qandaı baılanys bar?
– Ahmet Baıtursynuly bas redaktor bolǵan “Qazaq” gazeti men biz shyǵarǵan “Qazaq” gazetiniń arasynda, árıne rýhanı baılanys boldy. 1990 jylǵy sáýirdiń jetisi kúni bolǵan Quryltaıdan keıin “Azamat Ordasynyń” Ortalyq keńesiniń múshesi retinde jáne QazUÝ-dyń fılologııa fakýltetinde oqyp júrgendikten gazettiń negizgi jumysy maǵan júkteldi. Men úshin Alash qaıratkerleri qasıetti tulǵalarǵa aınalǵan bolatyn. Sondyqtan, alǵashqyda qatty qobaljydym. Tipti gazetti “Azamat” nemese “Erkindik” dep ataıyq dep júreksingenim de ras. Alaıda, ol kezde Ǵabıden Qulahmetov shyǵaratyn “Azamat” degen gazet bar edi, onyń ústine, gazet “Qazaq” dep atalady dep “Azamat Ordasynyń” tóraǵasy Ebeısin Serekuly naqty sheshimin aıtty. Degenmen, Alashorda qaıratkerleri shyǵarǵan “Qazaq” gazetiniń jaýapkershiligi aýyr. Muraǵatqa baryp, asa bir tolqynyspen sarǵaıǵan “Qazaq” gazetteriniń betterin qolymmen sıpalap otyrǵan sátim esimde. Arab hárpimen jazylǵan sózderdi oqı almadym, sodan arab bóliminde oqıtyn Serikbaı Qosan degen kýrstasyma qolqa salyp, “Qazaq” gazetiniń túpnusqadaǵy mazmunymen tanysa bastadym.
Sonyń áserimen, 1990 jylǵy “Qazaq” gazetiniń № 1 sanynyń bas taqyrybyn “Alashtyń azamatyna” dep atadym. Dál osyndaı taqyryppen Alash qaıratkerleri 1916 jyly “Qazaq” gazetinde úndeý jarııalaǵany tarıhtan belgili.
Sonymen qatar, gazettiń № 1 sanynyń mańdaıshasyna Ahmet Baıtursynulynyń “Malyń aldaý talaýda tur, Janyń arbaý qamaýda tur” degen, al gazettiń ekinshi jáne úshinshi betterindegi maqalalardan keıin “Bul kúıge búgin emes, kópten kirdik, Aldy artyn ańdamaǵan betpen kirdik”, “Adasqanyn Alashtyń, Túzý jolǵa túsir, haq”, “Aıaǵyńdy tusaý qysty, Jaqtaryńdy qursaý qysty” degen sózderin jazdym. Qysqasy, atalmysh gazetke jarııalanǵan árbir maqalada Alash qaıratkerleri shyǵarǵan “Qazaq” gazetiniń rýhy sezilip turýyna kúsh saldym.
Bir aıta keterligi, 1990-1991 jyldary biz shyǵarǵan “Qazaq” gazetiniń úsh nómirinde de bas redaktor degen sóz joq, sebebi “Qazaq” gazetiniń bas redaktory jalǵyz adam - Ahmet Baıtursynuly dep sheshim qabyldadym. Bul “Qazaq” gazetine degen erekshe qurmetimizdiń kórinisi dep bilemin.
«GAZETTIŃ ALǴAShQY SANYN JASYRYN ShYǴARÝǴA TÝRA KELDI»
– Gazetti shyǵarýda qandaı da bir qıyndyqtar týyndady ma?
– 1990 jylǵy kóktem, jaz aılarynda Keńes úkimeti áli kúshinde boldy. Jurtshylyq ashyq pozıııasyn bildirýge áli de bolsa jasqanatyn. Máselen, 1990 jyly “Qazaq” gazetiniń № 1 sanynyń mazmunymen tanysqan boıda resmı baspahanalar basyp shyǵarýdan bas tartty. Sondyqtan, № 1 sanyn rotoprınt tásilimen jasyryn túrde shyǵarýymyzǵa týraly keldi.
– Gazet qaıda taratylyp otyrdy?
– Gazet Almatyda taratyldy, tırajy az boldy, 500-1000 dana shamasy. Gazettiń birinshi nómiri broshıýra sııaqty, eki-aq paraq bolyp shyqty. Degenmen, mazmundy bolýyna kúsh saldyq.
– Qandaı taqyryptar qozǵaldy?
– Alash zııalylarynyń jolyn jalǵaǵan gazette biz ózekti taqyryptardy qozǵap turdyQ. Sol kezde ótken oqıǵalardy, saıası qozǵalystardy, ay shyndyqty jazdyq. Máselen, “Alashtyń azamatyna” degen bas maqalada mynadaı batyl pikirler jazyldy: “Bizdiń búgingi stalınızmdi, bıýrokratızmdi synadyq dep júrgenimiz jylannyń quıryǵyn keskendeı ǵana. Jylannyń úsh kesse de kesirtkelik kúshi bar. Búgingi “jańarǵan soıalızm, jańarǵan partııa” degenimiz sondaı kóz aldaý”.
Iaǵnı, bas maqalada “Keńes Odaǵy” degen uǵym qazaqqa jat, sondyqtan “Keńes odaǵy kúıreýi kerek” degen oı aıtyldy. Onyń ústine atalmysh nómirdiń ekinshi betinde: “Qazaqty zar qaqsatqan Oktıabr” degen Ebeısin Serekeulynyń kólemdi maqalasy jarııalandy. Gazettiń úshinshi betterinde “Túbi bir túrik edik” degen Serik Orynbaıuly degen jigittiń maqalasy men “Ultshyldyq pen shovınızm týraly oılar” degen QazUÝ-dyń aspıranty Serik Beısenbaıuly degen azamattyń maqalasy jarııalandy.
Joǵaryda atalǵan taqyryptar kóp jaıttan habar beredi dep oılaımyn. Al Erkin Nurhanuly degen jigit “Egemendik eldiktiń belgisi” degen maqalasynda egemen eldiń óz týy, eltańbasy, valıýtasy t.b. nyshandary bolýy keregin jazdy. Al mundaı mazmundaǵy maqalalardyń “Qazaq” gazetine jazylǵan ýaqyty 1990 jyldyń kóktem-jaz aılary bolatyn. Iaǵnı, “Qazaqstanda Egemendik úshin eshkim kúrespedi, oǵan Táýelsizdik 1991 jyldyń jeltoqsanynda ǵana tosynnan paıda boldy” degen pikirlerdiń negizsiz ekenin biz shyǵarǵan “Qazaq” gazeti dáleldeıdi.
– Siz ol kezde qansha jasta edińiz?
– Men 1990 jylǵy sáýirdiń jetisinde Quryltaı ótken kezde bar bolǵany 20 jasta edim jáne jastardyń “Azamat Ordasy” Saıası uıymynyń eń jas múshesiniń biri bolyp tirkeldim. Soǵan qaramastan, bul ýaqytta meniń de azamattyq kózqarasym qalyptasyp úlgerdi desem shyndyqtan alshaqtaı qoımaspyn. 1986 jyly Almatydaǵy № 86 orta mektepte sapaly bilim alyp támámdadym. Onyń ústine mektep oqýshysy kezimniń ózinde Almatyda Rahmanqul Berdibaev uıymdastyrǵan Halyq ýnıversıtetiniń dáristerine de qatysyp júrdim. 1986 jylǵy jeltoqsan kóterilisine belsene qayspasam da, sol kúnderdiń birinde alańda bolǵanym ras. 1987 jyly Sovet Armııasy qataryna QazUÝ-dyń fılologııa fakýltetiniń 1-kýrsyn támamdaǵan soń attandym. 1989 jyly áskerden kelgende maǵan alǵashqyda Qazaqstanda halyqtyń saıası belsendiligi tómen sııaqty kórindi. Al men áskerı qyzmet ótkergen Lenıngrad (Sankt-Peterbýrg) óńirinde 1989 jyldary Demokratııa, Qaıta qurý, Jarııalylyq urandaryn tý etken jergilikti halyqtyń saıası belsendiligi joǵary bolatyn. Sodan áskerden kelgen soń bar jigerimmen uıymǵa múshe bolyp, gazettiń shyǵýyna kúshimdi saldym.
«ÁLEM ELDERINIŃ QAZAQSTANDY TÁÝELSIZ EL DEP TANÝY – GAZETTI TOQTATÝDYŃ BASTY SEBEBI»
– Gazettiń toqtap qalýyna ne sebep boldy?
– Birden aıta keteıin, gazetti toqtatý kerek dep resmı túrde sheshim qabyldaǵan joqpyz. Degenmen, gazettiń toqtap qalýynyń birneshe sebebi bar. Qarjynyń jetispeýi, úkimettiń qysym kórsetip, mıllıondap aıyppul salý yqtımaldyǵy, meniń ekinshi kýrs stýdenti bolyp, sabaqqa alańdaýym jáne bar bolǵany jıyrma jastaǵy ómir tájirıbesi az jas bolýym. Degenmen, bul negizgi sebep dep eseptemeımin. Negizgisi, 1991 jylǵy jeltoqsannyń on altysy kúni halyqaralyq qoǵamdastyqtyń Qazaqstandy Táýelsiz el dep tanýy gazetti toqtatýdyń basty sebebi bolǵan sekildi. Óıtkeni, biz shyǵarǵan “Qazaq” gazetindegi maqalalardyń basty leıtmotıvi Qazaq eliniń Táýelsizdigi úshin kúresýdi nasıhattaý bolatyn.
Shynynda da, gazet Keńestik bılikke jaqpaıtyn ótkir máselelerdi qozǵady. Máselen, gazettiń № 2 sanynda 1990 jylǵy jeltoqsannyń ony ótken Respýblıkalyq Quryltaı materıaldary, Qazaqstan jastarynyń “Azamat” uıymynyń baǵdarlamasy jáne 1990 jylǵy 22-26 qazandaǵy ereýil, sol alańda komsomol bıletterinen arylý akııasy jóninde de jazyldy.
“Azamat” uıymynyń bul áreketteri sol kezde Sovettik Soıalıstik qalpynan aırylǵysy kelmegen resmı bılikke unamaǵan syńaıly. Máselen, sol jyldary “Soıalıstik (Egemendi) Qazaqstan” gazetinde jastardyń munysy durys emes, Qazaqstanǵa egemendik alýǵa áli erte degen saryndaǵy Ú. Ýaıdınniń teris pikir bildirgen maqalasy shyqty. Jalpy ol kezde kóptegen gazet-jýrnaldar Sovet ókimetin ashyq synamaıtyn. Batyl pikir aıtyp, Sovet ókimetin synaǵan sanaly basylymnyń biri biz shyǵarǵan “Qazaq” gazeti boldy.
Táýelsizdik jarııalanǵannan keıin jazǵyshtardyń kóbi aıaq astynan “batyr” bop shyǵa kelip, tipti “Soıalıstik (Egemendi) Qazaqstan” gazeti “Qazaq” gazetiniń jalǵasy boldy dep soǵyp jibergen, adam uıalatyn “batyl” pikirler de aıtylyp júr búginderi.
Jalpy, ózim jaýapty hatshy-redaktor qyzmetin atqarǵan 1990-1991 jyldary jaryqqa shyqqan “Qazaq” gazetiniń úsh nómirinde de negizinen Qazaq eliniń shynaıy Táýelsizdigi úshin kúresýge úndeıtin qoǵamdyq-saıası maqalalar jazyldy, ári bul Alash qaıratkerleri shyǵarǵan “Qazaq” gazetimen rýhanı sabaqtastyqta bolýyna kúsh saldyq. Biz shyǵarǵan gazet materıaldary usaq taqyryptan ada boldy. Maqsatymyz taǵylymy mol, ótkir, ult múddesine ǵana qyzmet etetin mazmundy maqalalar jazyp, Alash qaıratkerleriniń árýaǵyn qasterleı otyryp, bolashaq urpaq aldynda uıalmaıtyn is atqarý boldy.
– Sol kezde gazetke sizden bólek, kimder jazyp turdy?
– Serik Orynbaıuly degen sýretshi jigit “Qazaq” gazetiniń dızaınyn tolyq ózi jasady. Ebeısin Serekeuly, Erkin Nurhanuly, Aǵysbek Tólegentegi, Serik Beısenbaıuly, Serikbaı Qosan, Asqar Turǵanbaı degen azamattar maqalalardyń negizgi avtorlary boldy. Men jaýapty hatshy-redaktor mindetin atqarǵandyqtan kóp materıaldardy ózim jazýyma týra keldi.
Sonymen birge, taǵy bir óz úlesimdi qosqan isimniń biri - 1990-1991 jyldary “Qazaq” gazetimen qatar biz “Molodej Kazahstana” degen orys tilindegi nusqasyn da shyǵardyq. Bul jóninde sol kezdiń ózinde-aq “Lenınskaıa smena” gazetiniń jýrnalısi menen suhbat alyp, komsomalǵa alternatıvalyq uıym degen mazmunda shaǵyn maqala jarııalandy. “Lenınskaıa smena” gazetiniń arhıvinen tabylyp qalýy múmkin. Al qazaq tilinde “Adyrna” ulttyq portaly tuńǵysh bolǵaly tur. Sizderge bizdi elep-eskergenderińizge alǵys aıtamyn!
– 2023 jyly «Qazaq» gazetine –110 jyl toldy. Qanshalyqty atalyp ótti, bul basqa másele. Al sizder 77 jyldan keıin jalǵastyrdyńyzdar, al endi 33 jyldan keıin gazetti qaıta jańǵyrtý josparlaryńyzda bar ma?
– Shynynda da, “Azamat” uıymy uıymdastyrǵan 1990 jylǵy 22-26 qazandaǵy ereýil ótip jatqan kezde “Egemendik týraly deklaraııany” qabyldaý tarıhynyń qaltarystary jáne sol kúnderi Muhtar Shahanovty aýrýhanada “Azamat” uıymy jigiteriniń atys qarýymen kúzetýi, kezinde Oljas Súleımenov tikeleı efır ótkizip jatqan jınalystan “Azamat” uıymynyń jigitteri demonstratıvti túrde shyǵyp ketýi, “Azamat” uıymynyń “Azat” qozǵalysymen birigýi, Aron Atabek bastaǵan “Alash” partııasy men “Azamat” uıymynyń qarym-qatynasy sııaqty eleýli oqıǵalar jaıynda “Qazaq” gazetiniń atalmysh úsh sanynda jarııalap úlgermedik.
Joǵaryda atalǵan jaıttar áli de bolsa qoǵamnyń qyzyǵýshylyǵyn týdyrýy da múmkin.
Eń bastysy, Qazaq eliniń shynaıy Táýelsizdike jetý taqyryby áli de bolsa ózekti dep oılaımyn, sondyqtan bári de múmkin.
– Suhbattasqanyńyzǵa rahmet!
Dana Nurmuhanbet
“Adyrna” ulttyq portaly
