Qazaq halqy úshin ejelden «jeti» sany – kıeli. «Jeti» sanynyń qundylyǵy jeti qazynanyń paıda bolýy, onyń qazaq ómirindegi mańyzymen astasyp jatyr. Al sol «jeti qazyna» qaıdan paıda boldy jáne ol ne úshin kerek? «Adyrna» materıalynda tarqatamyz.
Jeti qazynaǵa ne kiredi?
Jeti qazynaǵa jatqyzalytyn uǵymdardyń birneshe nusqasy el aýzynda júr. Jalpy jeti qazyna erterekte kóshpendi halyqtyń kúndelikti turmys-tirshiligine baılanysty qalyptasqan. Qazaq halqy jeti qazynany tikeleı er jigittiń ómirimen baılanystyrǵan. Sol sebepti oǵan júırik at, qyran búrkit, qumaı tazy, beren myltyq, qandyaýyz qaqpan, maılanǵysh aý, ótkir kózdikti jatqyzǵan.
Al qazaqtyń batyr uly Baýyrjan Momyshuly jeti qazynany bylaısha júıelegen:
«Muny «er jigittiń jeti qazynasy» dep anyqtap aıtý kerek. Bul er-azamattyń jeke basyna, turmys-tirshiligine qajetti baǵaly dúnıelerine baılanysty aıtylǵan.
Júırik at − jigittiń qanaty. «At − er qanaty» degendeı, atsyz jigittiń kúni qarań bolǵan;
Qyran búrkit − jigittiń alǵyrlyǵy, búrip túser kúsh-qýaty;
Qumaı tazy − senimi, dosqa adal beriktigi;
Beren myltyq − oty, qahary;
Qaqpan − serti, birsózdi márttigi;
Almas kezdigi − susy, aıbyny;
Sulý áıel − eldiń bárine sulý qaıdan tabyla bersin, biraq sulý bolsyn-bolmasyn, ol − er-azamattyń artyndaǵy qamaly, otynyń berekesi.
Jeti qazynanyń paıda bolýy jaıly qandaı ańyz bar?
Baǵzy zamanda dana qart ómirdiń ártúrli qasıetterin beıneleıtin jeti asyl tasty joǵaltyp alady. Ol osy qazynalardy taýyp, óz qoǵamyna qaıtarý úshin uzaq jáne óte qaýipti saparǵa attandy.
Birinshi tas – «Adamjar» dep atalǵan, ıaǵnı «densaýlyq». Ekinshisi – «Kóshpendil», ol «danalyq» dep aýdarylady. Úshinshisi – «Shynaıyt», ıaǵnı «adaldyq». Tórtinshi – «Taıga», ol «ál-aýqat» dep aýdarylady. Besinshi – «Tilshi», ıaǵnı «til» nemese «sóıleý» degendi bildiredi. Altynshy – «Qara saba», ol «qara jel» dep aýdarylyp, tabıǵattyń qudiretin bildiredi. Sońynda jetinshi tastyń aty – «Aýyz adam», ıaǵnı «jaqsy adam».
Aqsaqal osy qazynalardyń árqaısysyn ashý úshin kóptegen qıyndyqtardy jeńdi. Ol olardyń árqaısysyn jerdiń ártúrli bólikterinen taýyp, onyń danalyǵy men kúshin synady. Elge oralǵan soń, ózimen birge tán baılyǵyn ǵana emes, rýhanı baılyǵyn da ala kelgen qazynasyn kópshilikpen bólisti. «Jeti qazyna» ańyzy ómirdiń san alýan jaqtarynyń kelisim men gúldený úshin qanshalyqty mańyzdy ekendigi týraly sabaq bolady. Osy tastardy shynaıylyqqa negizdeý úshin ol óziniń kúndelikti ómirdegi dúnıelerimen baılanystyryp, jeti tasty jeti qazynaǵa biriktergen eken.
Islam ańyzynda «jeti qazyna» týraly:
Qydyr (qyzyr). Ol ózi unatqan adamdaryna ǵana darıdy. Qydyr daryǵan adam baılyqqa keneledi degen túsinik bar;
Baq. Erekshe jaratylǵan qudiret ıesi. Baq darymaıdy, qonady. Baq qonǵan adam el men jerge qojalyq etedi;
Aqyl. Aqyl — baılyq pen baqyttyń tiregi;
Densaýlyq. Denińizde saýlyq bolmasa, ómirińizde sán de, mán de bolmaıdy delinedi;
Aq jaýlyq. Alla adamdy topyraqtan jaratyp, jan bergen soń, adam urpaǵyn taratý úshin onyń sol jaq qabyrǵasynyń bireýinen Haýa Anany jaratqan;
Tuz. Tuz — Allanyń adamdar men jan-janýarlarǵa bergen nesibesi, taýsylmaıtyn keni;
It. Adam men Haýa Ananyń alǵashqy serigi, qorǵaýshysy.
Birqatar dinı ýaǵyzshylardyń málimetine sáıkes, jeti qazyna uǵymy sharıǵat negizderine qaıshy emes. Óıtkeni bul uǵymnyń eshqandaı nanym-senimge qatysy joq. Ertedegi turmys-tirshilikke qatysty aıtylǵan dúnıe.
«Adyrna» ulttyq portaly
