Қазақ халқы үшін ежелден «жеті» саны – киелі. «Жеті» санының құндылығы жеті қазынаның пайда болуы, оның қазақ өміріндегі маңызымен астасып жатыр. Ал сол «жеті қазына» қайдан пайда болды және ол не үшін керек? «Адырна» материалында тарқатамыз.
Жеті қазынаға не кіреді?
Жеті қазынаға жатқызалытын ұғымдардың бірнеше нұсқасы ел аузында жүр. Жалпы жеті қазына ертеректе көшпенді халықтың күнделікті тұрмыс-тіршілігіне байланысты қалыптасқан. Қазақ халқы жеті қазынаны тікелей ер жігіттің өмірімен байланыстырған. Сол себепті оған жүйрік ат, қыран бүркіт, құмай тазы, берен мылтық, қандыауыз қақпан, майланғыш ау, өткір көздікті жатқызған.
Ал қазақтың батыр ұлы Бауыржан Момышұлы жеті қазынаны былайша жүйелеген:
«Мұны «ер жігіттің жеті қазынасы» деп анықтап айту керек. Бұл ер-азаматтың жеке басына, тұрмыс-тіршілігіне қажетті бағалы дүниелеріне байланысты айтылған.
Жүйрік ат − жігіттің қанаты. «Ат − ер қанаты» дегендей, атсыз жігіттің күні қараң болған;
Қыран бүркіт − жігіттің алғырлығы, бүріп түсер күш-қуаты;
Құмай тазы − сенімі, досқа адал беріктігі;
Берен мылтық − оты, қаһары;
Қақпан − серті, бірсөзді мәрттігі;
Алмас кездігі − сұсы, айбыны;
Сұлу әйел − елдің бәріне сұлу қайдан табыла берсін, бірақ сұлу болсын-болмасын, ол − ер-азаматтың артындағы қамалы, отының берекесі.
Жеті қазынаның пайда болуы жайлы қандай аңыз бар?
Бағзы заманда дана қарт өмірдің әртүрлі қасиеттерін бейнелейтін жеті асыл тасты жоғалтып алады. Ол осы қазыналарды тауып, өз қоғамына қайтару үшін ұзақ және өте қауіпті сапарға аттанды.
Бірінші тас – «Адамжар» деп аталған, яғни «денсаулық». Екіншісі – «Көшпенділ», ол «даналық» деп аударылады. Үшіншісі – «Шынайыт», яғни «адалдық». Төртінші – «Тайга», ол «әл-ауқат» деп аударылады. Бесінші – «Тілші», яғни «тіл» немесе «сөйлеу» дегенді білдіреді. Алтыншы – «Қара саба», ол «қара жел» деп аударылып, табиғаттың құдіретін білдіреді. Соңында жетінші тастың аты – «Ауыз адам», яғни «жақсы адам».
Ақсақал осы қазыналардың әрқайсысын ашу үшін көптеген қиындықтарды жеңді. Ол олардың әрқайсысын жердің әртүрлі бөліктерінен тауып, оның даналығы мен күшін сынады. Елге оралған соң, өзімен бірге тән байлығын ғана емес, рухани байлығын да ала келген қазынасын көпшілікпен бөлісті. «Жеті қазына» аңызы өмірдің сан алуан жақтарының келісім мен гүлдену үшін қаншалықты маңызды екендігі туралы сабақ болады. Осы тастарды шынайылыққа негіздеу үшін ол өзінің күнделікті өмірдегі дүниелерімен байланыстырып, жеті тасты жеті қазынаға біріктерген екен.
Ислам аңызында «жеті қазына» туралы:
Қыдыр (қызыр). Ол өзі ұнатқан адамдарына ғана дариды. Қыдыр дарыған адам байлыққа кенеледі деген түсінік бар;
Бақ. Ерекше жаратылған құдірет иесі. Бақ дарымайды, қонады. Бақ қонған адам ел мен жерге қожалық етеді;
Ақыл. Ақыл — байлық пен бақыттың тірегі;
Денсаулық. Деніңізде саулық болмаса, өміріңізде сән де, мән де болмайды делінеді;
Ақ жаулық. Алла адамды топырақтан жаратып, жан берген соң, адам ұрпағын тарату үшін оның сол жақ қабырғасының біреуінен Хауа Ананы жаратқан;
Тұз. Тұз — Алланың адамдар мен жан-жануарларға берген несібесі, таусылмайтын кені;
Ит. Адам мен Хауа Ананың алғашқы серігі, қорғаушысы.
Бірқатар діни уағызшылардың мәліметіне сәйкес, жеті қазына ұғымы шариғат негіздеріне қайшы емес. Өйткені бұл ұғымның ешқандай наным-сенімге қатысы жоқ. Ертедегі тұрмыс-тіршілікке қатысты айтылған дүние.
«Адырна» ұлттық порталы
