1917 jyldyń 26-28 qarashasynda Qoqanda IV Túrkistan ólkelik quryltaıy jınalyp, úsh kún ishinde – 28 qarashada Reseı Federatıvtik Demokratııalyq respýblıka quramyndaǵy terrıtorııalyq Túrkistan muhtarııaty (Túrkistan avtonomııasy) quryldy.
Keńestik tarıhnamada avtonomııa qurylǵan qalanyń atymen – «Qoqan avtonomııasy» dep ataldy. Avtonomııa jarııalanǵanmen, keıin saıası bılik Túrkistan ýaqytsha halyqtyq keńesiniń qolyna kóship, Keńes quramyna 54 adam kirdi. Alaıda Keńes úkimeti Túrkistan avtonomııasyn moıyndamady. Tashkenttegi bolshevıkter keńesiniń basshysy P.G. Poltarakıı Qoqan avtonomııasyn synap, Túrkistan avtonomııasynyń ýaqytsyz, orynsyz qurylǵanyn, jalpy jurt paıdasyn kózdegen avtonomııa emestigin alǵa tartý arqyly Tashkenttegi Ýaqytsha úkimettiń «shotyndaǵy» aqshany rekvızıııalaý (ıaǵnı qoǵamdyq uıymnyń múlkin memleket qaramaǵyna eriksiz alý) tapsyrylǵan bolatyn. Barlyq Qoqan qalasynyń Memlekettik banktegi bóliminde jáne jeke bankterden Poltarakıı 8 mln-nan astam rýbldi (somdy) tárkiledi. Biraq kórsetilgen qarjy Tashkentke túgelimen jetken joq. 212 myń rýbl (som) Qoqan jumysshy jáne soldat depýtattarynyń keńesine, 81 myń som Qoqan qamalyn qorǵaýǵa qaldyrylǵan bolatyn. Osy jaǵdaı úlken aıqaı týǵyzyp, nátıjesinde, Túrkistan muhtarııatynyń kabınetinde kelispeýshilik týyndap, M. Tynyshbaev mınıstr-tóraǵa qyzmetinen yǵystyrylyp, onyń ornyna Mustafa Shoqaı taǵaıyndaldy.
M. Shoqaı Ýaqytsha úkimettiń basshylyǵyn qolyna alyp, ózbek, qazaq, qyrǵyzdardy bir baǵytta nyǵaıtýdy kózdedi. Sonymen qatar M.Shoqaıdyń basshylyǵymen úkimettiń jeke menshik qarjy bazasy quryldy. Degenmen qarjy tapshylyǵy basym bolyp, áskerı kúshterdi qurý kezinde tótenshe qıynshylyqtar kezdesti. Soǵan qaramastan Qoqan úkimeti barlyq túrkistandyqtardy Avtonomııa týynyń astyna jınap, sondaı-aq úkimet memlekettik baǵdarlamalar tarapynan qoldaý tapty. Mysaly, Ferǵana avtonomııaly basqarýǵa aýysty, tipti sot proesi «avtonomııaly Túrkistannyń» ýaqytsha úkimetiniń sheshimi arqyly júrgizilip otyrdy. Sol sııaqty, baqylaý palatasy, Memlekettik Bank, Sot palatasy Avtonomııa baǵdarlamasyn qabyldady.
Biraq avtonomııaly úkimet qozǵalys pen kúrestiń ortalyǵy boldy. Ol ımperıalızmge qarsy qyzyl reseılik týdyń qol astynda edi, sol sebepti Qoqandy memlekettik qurylym retinde keńes úkimeti moıyndamady. Mustafa Shoqaı keńes úkimetiniń Túrkistan avtonomııasyn memleket retinde kózge ilmegeni týraly bylaı deıdi: «Bizdiń dármensizdigimizdi halyq ta sezdi: jumysshy, Soldat depýtattary da túsingen bolatyn. Sondyqtan olar bizdi kózge de ilmedi. Kópshiliktiń 96-98 paıyzy bolǵanymyzben, biz Keńesterge qarsy tura almadyq», – dep ay shyndyqty kórsetip, Túrkistan avtonomııasynyń barǵan saıyn álsirep bara jatqanyn jetkizgen. 1918 jyly 18–23 qańtarda Túrkistan ólkesi keńesteriniń IV ólkelik sezi ótti. Ondaǵy basty másele ólkedegi – avtonomııa máselesi. Alaıda sezde Túrkistan muhtarııaty basshylyǵymen kelissóz júrgizýden bas tartyp, Qoqan avtonomııasy úkimetin zańnan tys dep jarııalady. Onyń basshylaryn tutqyndaý jáne avtonomııany taratý jóninde qaýly qabyldandy. Al qańtardyń 18-inen 19-yna qaraǵan túni (Keńes ókimeti ókilderi men Túrkistan avtonomııasy basshylyǵy arasyndaǵy kelissózder tyǵyryqqa tirelgende) Tashkentten Qoqanǵa E. Perfılev basqarǵan Keńestik jaqsy qarýlanǵan áskerı bólimder men Samarqand pen Ferǵanadan da bolshevıktik áskerler kelip jetti. Túrkistan Muhtarııatyn jaqtaýshylardyń kópshiliginiń qolynda soıyl, shoqpar, balta boldy, jekelegen adamdar ańshy myltyqtarymen qarýlandy. Shyn máninde, kúshtiń ara salmaǵy teń emes edi. 29-ynan 30 qańtarǵa qaraǵan túni avtonomııa jaqtaýshylary qaladaǵy qamaldy alýǵa áreket jasap, osy kúni (30 qańtarda) Qoqan qalasynyń janynan 2 kópir órteldi. Qala men Serevo stanııasy arasyndaǵy temir jol bólshekteldi, telegraf symdary kesilip tastaldy.
Revolıýııalyq komıtet múshesi Sazonov Babýshkınnen «Zıgeldi, Shoqaevty jáne hatshysyn tutqynǵa alyńdar» delingen jedelhat alady. Ol revolıýııalyq komıtet múshesi Nıkolaenkomen birge eki soldat alyp eski qalaǵa shyǵyp ketip, tek hatshyny ǵana tutqynǵa alady. M. Shoqaı men onyń senimdi seriktesteri jasyryn áreketke kóshýge májbúr boldy. Úsh kún boıy Qoqan qalasy ozbyr kúshterdiń aıaýsyz soqqysyna ushyrady. Qalaǵa basyp kirgen qyzyl ásker bólimderi men olarǵa kómektesken jergilikti armıandardyń «Dashnakýtıýn» partııasy qurǵan qarýly jasaqtar qalany oq qushaǵyna orady, azyq-túlik pen maqta-mata qoımalaryn órtep, jappaı tonaý men Muhtarııat jaqtaýshylaryn tutqyndaý oryn aldy. Túrkistan Muhtarııaty Ýaqytsha úkimetiniń 54 múshesiniń 30-y tutqyndalyp, olardyń ekeýi: H. Iýraly-Agaev pen M. Myrzahmetov atyldy. Bolshevıkterdiń qolyna túskender qatarynda namanǵandyq Nasyrhantóre, samarhandyq Harfeld, buharalyq Ábıdjan, t.b. boldy. Qutylǵandary Ferǵana taýlaryna qashyp ketip, 1928 jylǵa deıin partızandyq kúres júrgizgen.
Al M.Shoqaı Qoqan qalasynan bolshevıkterdiń oǵynan qashyp shyǵyp, Irgash qurbashy qaraqshylarynyń jasaqtarynyń qolyna túsedi. Osy kezde ol sanasy tómen ózbek násilderine kektenbeı basynan ótken qıynshylyqtary týraly bylaısha qorytyndylaıdy: «Jeke júrgen baýyrlaryńnyń dos tutqan halqynan dushpandyq kórip, kóńili qapa bolyp tur. Sóıtse de, únbastaýdan basqa jer kórmegen, sarttan basqa el kórmegen adamdardyń maǵan qylǵan jamanshylyǵyn búkil sart halqyna japsyrǵym kelmeıdi». Mustafa Shoqaı ózi úshin kóptegen halyqtyń qyrylyp ketpeýin, olarǵa óziniń zııany tımeıtin jaǵyn oılastyrǵan bolatyn.
Mustafa Shoqaı negizin qalaǵan Qoqan avtonomııasy bar bolǵany 2 aı, 4 kún ǵana ómir súrdi. Olardyń ne ofıeri, ne aqshasy, ne áskeri bolǵan joq. Poshta, telegraf, temir joldardyń bári de jaý qolynda bolatyn. Osyndaı qıyn kezde dúnıege kelip, qysqa ǵana ǵumyr keshken Qoqan úkimetiniń Túrkistan halqynyń ulttyq talaptaryn qanaǵattandyrý jolynda kózge kórinerlik eshqandaı jumys tyndyra almaýy zańdy edi. Al Mustafa Shoqaı Keńes úkimetiniń yqpaly kúsheıip, Qoqan avtonomııasy qulaǵannan keıin, saıası pikiri qarama-qaıshy bolǵandyqtan, Túrkistannan asyp ketýge májbúr boldy. Áýeli Grýzııaǵa (1919-1920), 1920 jyly Túrkııaǵa qonys aýdarady. Alaıda ol jerde kóp turaqtaı almaıdy. Baspasóz erkindigin ańsaǵan iri tarıhı tulǵa endi Eýropaǵa qaraı bet alyp, saıası muǵajyr emıgrant retinde bolshevızmmen kúreste qalamyn qarý etti jáne sol arqyly sheteldegi túrkistandyq saıası muǵajyrlardyń kósemine aınaldy. M. Shoqaı da jáne atamekendi tastap ketken basqa muǵajyrlar da tek shetelde Keńes ókimetiniń sodyr saıasatyn áshkereleýmen ǵana shektelgen joq. Olar Reseıdiń proletarlyq dıktatýrasynan Túrkistannyń azat bolýyn kútti. M.Shoqaı syndy júzdep, myńdap sanalǵan muǵajyrlardyń armany da osy edi. Olar óz atamekenderin janyndaı súıip, shetelde júrgende de onyń tutas múddesine qyzmet etýge daıyn ekendikterin dáleldedi.
«Adyrna» ulttyq portaly
