(novella)
Qyrdyń tep-tegis tastaq jolymen taýǵa qaraı bet alǵan kók «ÝAZ» kósilgen arǵymaqtaı zaýlap keledi, ashyq turǵan terezeden ańqyldap soqqan aq samal Baıjomarttyń tanaýyna tarlaý men betegeniń, jýsan men ızenniń jupar ıisin eseleı tyqpalap, keýde saraıyn bir-aq sátte keńitip jibergendeı. Qasıetti qazynasyn aspan astyna jaıyp tastap, qushaǵyn keń ashyp jatqan kerbez dalanyń osynaý bir pushpaǵyna tabany tıgen adamnyń, kózi basyr bolmasa, kóńiliniń bir shalqymasqa amaly da joq-aý, sirá!
Ózi rólde otyrsa da baǵanadan beri jaǵy sembeı sóılep kele jatqan qońqaq muryn qubaqan jigit – Ýálhan aýdan ákiminiń birinshi orynbasary bolyp osy jaqqa kelgenine eki jyl endi tolsa da, bul aımaqtyń búkil tarıhyn bastan-aıaq jattap alǵandaı. Ol óziniń qasynda otyrǵan Baıjomartty arnaıy shaqyryp ákelgen syıly qonaǵy retinde taý aralatyp, tarıhı mekender men tańbaly tastardy kórsetpek, sonaý kóne zamandardyń tiri kýásindeı, jumylmaǵan kózindeı bolyp kórinetin balbaldarǵa, qorǵandarǵa aparmaq.
Osydan on bes jyldaı buryn ekeýi de ýnıversıtettiń tarıh fakýltetin birge bitirgen dostar edi. Sodan bergi ýaqytta birinen-biri habar úzbeı, ár jyl saıyn bir ret bolsa da kezdesip turýdy ádetke aınaldyrǵan. Baıjomart taıaýda ǵana tarıh ǵylymy boıynsha doktorlyq dıssertaııa qorǵap, sol qýanyshqa bola Ýálhan da Almatyǵa baryp, qaıtarynda qoıar da qoımaı ǵalym dosyn aýylyna alyp kelgen.
– Áı, Baıash! – dep edi Ýálhan usynysyna kóngisi kelmeı turǵan dosyna, – Sol aýdanǵa menen góri sen jaqynsyń. Men bolsam, qyzmet babymen barǵan adammyn, al sen – sol jerdiń týǵan kúıeý balasysyń. Qaıyn jurt degen úsh jurtyńnyń biri ekenin umytpa. Myna men de bir jylda bir-aq ret alatyn demalysymdy seniń toıyńa oraılastyryp aldym ǵoı.
Ýálhannyń bul sózine Baıjomart eshqandaı ýáj aıta almaǵan. Onyń ústine, qaıyn jurty jaqqa sırekteý qatynap júrgeni de esine túsip, baryp qaıtýǵa bel býǵan edi. Sóıtkeni jaqsy bolypty, «naǵashyma da baraıyn, taıymdy da úıreteıin» degendeı, qazir jetpistiń jelkesine shyǵyp ketken qaıyn atasy men qaıyn enesin de kórip, aýdan ortalyǵyndaǵy mádenıet úıinde qalyń kópshilikpen kezdesý de ótkizip, oıda joq jerden abyroıly sharýalardy tyndyryp tastady.
Taýǵa ilige bergen jerdegi bir bulaqtyń basyna toqtap, bet jýyp, aýyz shaıyp alǵan soń ǵana sóz sóıleýden sál tıylyp qalǵan Ýálhannyń únsizdigin paıdalanyp, men de sóılep qalaıyn degendeı, Baıjomart:
– Jol boıy baıqap kele jatyrmyn, shópke maldyń tisi de tımepti ǵoı. Baıaǵydaǵy myńǵyrǵan mal qaıta ketken? Jer ógeısirep qalypty. – dep, baǵanadan beri kómeıine keptelip kele jatqan saýalyn syrtqa shyǵardy.
– Oı, toqsanynshy jyldardyń toqyraýyn bilesiń ǵoı. Sovhozdar tarap, úkimettiń mal-múlkiniń bári asaǵannyń aýzynda, tistegenniń tisinde ketti! Haos! – dep Ýálhan tartyp turǵan temekisin bulaq sýyna shertip jiberdi. – Qazir taýdaǵy, oıdaǵy fermalardyń bári jekeshelenip ketken. Men seni qazir Qaınarbulaq degen jerdegi sharýa qojalyǵyna aparamyn.
– O-o! Jerdiń tóresi dep sony aıt! Ondaǵylar tek qana jylqy ustaıdy. Qymyz ashytady. Ony aýdanǵa, qalaǵa aparyp satady.
«Qaınarbulaq» degen jer ataýyn estiginde, Baıjomarttyń aıaly kózderi dóńgelene kúlimsirep, qyzylshyraıly júzi nurlanyp ketkendeı boldy.
– Qaınarbulaqty bilem ǵoı. Sonda meniń qaıyn aǵam mal baǵyp otyrǵan.
– Á, onda tipti jaqsy. Ol qaı ýaqyt edi?
– Birinshi ret – úılengen jyly, sodan soń... osydan jeti-segiz jyldaı buryn ǵoı deımin.
– Oı, búgingi Qaınarbulaq burynǵy Qaınarbulaq emes! Barǵan soń kóresiń, – dedi Ýálhan mashınaǵa qaraı bettep bara jatyp.
* * *
Baıjomart Qaınarbulaqqa jetkende kórdi – bul qystaýdyń ózgergen eshteńesi de joq, tek qana jańadan bir úı turǵyzylypty. Uzynnan uzaq sozylǵan tastan qalanǵan mal qorasy da, malshylar turatyn tapal tam da sol ornynda. Árıne, burynǵysynan sál-pál erekshelikter de bar. Mal sharýashylyǵyna arnalǵan eskili-jańaly tehnıkalar men traktorlardyń birnesheýi qatarlasyp qalypty. Buryn kelgenderinde kóń men kúl tóbe-tóbe bolyp úıilip jatýshy edi, olar da zym-zııa joǵalypty. Áne, úıdiń esiginen úsh júz-aq qadam jerde Qaınarbulaq atqylap jatyr. Bul qonystyń turǵyndary aýyzsýdy sol bulaqtan alatyn bolǵan soń, mal bylǵap ketpesin dep, temir tormen qorshap qoıypty. Baıjomart mashınadan túse salysymen, tumsa tabıǵatqa súısine qarap, beıne bir óziniń týyp ósken mekenine kelip turǵandaı jany tolqyp, júregi eljirep, bir qyzyq kúı keship turǵanyn sezindi. Qora ishinen jylqylardyń pysqyrynǵanyn estip, saýyn bıeler qulyndaryn mańaılap, osynda kóleńkelep turǵanyn da birden bildi. Eger bulardyń kelgenin sezip, úıdegiler órip shyqpaǵanda, ózine tanys nysandardyń bárin túgendep shyqpaq oıy bar edi, qushaq jaıyp qarsy alýshylar kımelep ketti.
Bular amandyq-saýlyq surasyp bola salysymen-aq, jańadan salynǵan eńseli úıge kirdi de, jasaýly dastarhannyń tórine jaıǵasty. Ýálhan bularǵa bárin aldyn ala eskertip qoıǵan sııaqty.
Túınektelip qalǵan qap-qara maıy betinde qalqyǵan sap-sary salqyn qymyzdyń bir sharasyn tartyp jibergende, Baıjomarttyń mańdaıynan sýyq ter burq ete tústi.
Qaınarbulaq sharýa qojalyǵynyń basshysy Jumash degen aqsaqal tym salmaqty, salaýatty adam eken. Ýálhan Baıjomartty ózderine tanystyryp bolǵannan keıin, aldynda turǵan rıýmkasny keri syryp qoıyp, ornynan turyp, jaǵymdy qońyr daýysymen bir qaýym áńgime aıtyp tastady. Kelip otyrǵan qonaqty Dúısenbaı aqsaqaldyń kúıeý balasy retinde syrttaı biletinin, Baıjomarttyń kelinshegi Saırany mektep oqýshysy kezinen tanıtynyn, báriniń de bir rýdan ekendigin tizbeleı kelip:
– Al, aınalaıyn kúıeý bala, jón biletindigińdi kórsetip, altyn ýaqytyńdy bólip, qaıyn jurtyńa at basyn burǵan ekensiń, qadamyńa nur bitsin, saparyń oń bolsyn! – degen aq tilegin aıtty.
Kóp uzamaı, úlken as ákelip, Baıjomarttyń aldyna saltanatty túrde qoıdyń tóstigi tartyldy. Qoıdyń basyn el basqaryp otyrǵan adamdardyń biri retinde Ýálhan ustady.
Bular et jep, shaı iship bolyp, dalaǵa shyqqanda batar kúnniń shuǵyla nury taý men tastyń jap-jasyl qarsy betin qyzyl-sary sáýlesimen boıap tastaǵan eken.
Ýálhan men Baıjomart ári toq tarataıyq, ári sýǵa túseıik dep úı ıelerinen ruqsat surap, ıek astyndaǵy tar shatqalda kúrkirep jatqan ózenge qaraı bettedi. Jol jónekeı tas úıindilerine uqsaǵan kóne beıitterdiń janynan ótip bara jatqanda, Baıjomart kilt toqtaı qaldy. Ol Ýálhanǵa bir usynys jasaǵaly tur eken.
– Myna jerde Saıranyń úlken atalary da jatyr dep edi. Osynda jatqan arýaqtardyń bárine baǵyshtyp quran oqyp keteıik.
Baıjomart Ýálhandy bastap, zırattarǵa qaraı júrip ketti.
Mańaıy men ara-arasyna shı men sheńgel, boz jýsan men kók mııa dendeı ósip ketken qazaqtar «at beıit» dep ataıtyn eski molalardyń bári tastan qoıanjondanyp qalanǵandyqtan, kópshiligi áli de bolsa burynǵy synyn buzbaı saqtalǵan eken. Biraq, janbyr shaıyp jel mújigen úıme tastardyń surqynan ótken ǵasyrlardyń syzy baıqalǵandaı.
– Ana bir zırat keıinnen qalanǵan ǵoı, – dedi Ýálhan shyǵys jaq shettegi tórt qulaqty beıitti nusqap.
Shyndyǵynda da bul zırat tym bertinde paıda bolǵan sııaqty. Tip-tik, tórt buryshty, mańdaıshasy bıik kóterilip, onyń ústine áli tot basa qoımaǵan appaq, jap-jaltyr qalaıydan aı beınesi qoıylypty.
– Munda jatqan marqumnyń aty-jónin jazyp qoımaǵandary nesi?! – dep tereń kúrsindi Baıjigit.
Ekeýi sol zırattyń aldynda otyryp, osynda jatqan barlyq arýaqtarǵa baǵyshtap quran oqydy.
* * *
Basy jastyqqa tıe salysymen-aq Baıjomarttyń kóz aldyna osy aýylǵa alǵashqy kelgen kezindegi oqıǵalar tizbektelip óte bastady. Saıranyń aǵasy Áskerbek Almatydan mamyr merekesi qarsańynda kelip jatqan jas jubaılarǵa: «Taýǵa shyǵyńdar, taza aýa jutyńdar, atqa minesińder» dep, jaqyn dos-jarandaryn, keńshar basshylaryn erte-merte, ózi jaılap otyrǵan osy Qaınarbulaqqa alyp keldi.
Toı dýman bastaldy da ketti. Ózen jaǵasyndaǵy qalyń taldyń arasy, belýardan keletin jasyl shalǵyn, quıylyp jatqan qymyz, asylyp jatqan et, qaqtalyp jatqan káýap, ishilip jatqan araq... Baıjomart ol kezde bar joǵy jıyrma tórt-aq jastaǵy aspırant bolatyn, kelinshegi Saıra Almatydaǵy bir aýrýhanada medbıkelik qyzmet atqaryp júrgen. Qaıynaǵasy Áskerbekpen tanysqanyna biraz bolsa da, minezin bilmeıdi eken. Iship alsa, tym asqaqtap, kóterilip sóıleıtin mazasyzdaý adam eken.
Baıjomart kelinsheginiń: «Aýylǵa barǵanda, aýyzyńa araq alýshy bolma!» degen buıryqqa bergisiz ótinishin oryndaıyn-aq dep edi. Osy Áskerbek qaıynaǵasy men onyń dostary zorlaǵandaı bolyp, edel-jedel ishtirip-ishtirip jiberdi. Bas shopan Áskerbektiń kómekshisi Maǵaý degen jigit ketik tisinen tili jyltyńdap kóp sóıleıdi eken, tipti, Baıjomartty «kúıeý», «kúıeý» dep, ábden taqymdap aldy. Bir kezde: «Kúıeýdiń atymen kúl tasy» degen, bizge araqty kúıeýbala quıyp otyrsyn! – dep edi, Áskerbek oǵan ajyraıa qarap:
– Áı, ketik, sen ne ottap otyrsyń?! Paıǵambar da kúıeý balasyn syılaǵan. Ana on jastan jańa asqan ógeı balańa qoı baqtyryp jiberdiń, endi munda araq quıýǵa da erinip otyrmysyń?! – dedi.
Mynandaı aýyr sózden janjal shyǵyp kete me dep sasqalaqtaǵan Baıjomart: – Maǵaý aǵa durys aıtady, sizderge qyzmet qylý meniń mindetim ǵoı, – dep bótelkeni ala salyp, staqandarǵa toltyra-toltyra araq quıa bastady.
– Áı, oqyǵannyń aty oqyǵan ǵoı! Kúıeý bala kórgendi bala eken! – dep Áskerbektiń jalańashtanyp otyrǵan qara murtty bir dosy qarq-qarq kúldi.
Bul kezde Baıjomarttyń da kóńiline jel bitip, úlkenderden qalyspaı siltep otyrǵan. Erteńinde shyqqan kúnniń sáýlesinen oıansa, ózderi kelgen máshıneniń artqy oryndyǵynda búrisip jatyr eken. Aýzy keýip, shóldep barady. Basyn kóterip mańaıyna qarasa, aýyl jym-jyrt. Eshkimniń áli oıanbaǵanyna qýanyp ketip, máshıneden tústi de, flıagta turǵan sýyq sýdyń bir ojaýyn bir-aq simirdi. Sol ojaýmen sý ilip alyp, betin shaıǵan boldy da, úıdiń kólenke jaǵynda turǵan uzyn oryndyqqa baryp otyrdy. Tamyljyp turǵan taý sýretine óleýsiregen janarymen mólıe qarap otyrǵanynda, syrt jaqtan jylqynyń dúbiri, qıqýlaǵan balanyń daýysy estilgendeı boldy. Bir kezde qarshadaı qara bala onshaqty jylqyny dúrildete qýyp kelip, qoraǵa qamady da, ózi attan túsip, munyń janyna jaqyndady.
– Assalaýmaǵaleıkúm!
–Ýaǵaleıkamássálám! Kel otyr.
Eki beti top-tompaq, qaıratty qap-qara shashy tikireıgen qalpynda ósip ketken jetkinshektiń eki kózi ottaı janyp tur eken.
– Sharshap qalǵansyz ba? – dedi bala, úlken kisilershe munyń betine barlaı qarap.
– Iá, sharshadyq qoı, – dedi Baıjomart áldeneden qysylǵandaı mińgirlep.
– «Araq azdyrady», «Maskúnemdik – dert» degendi bizdiń tárbıeshiler kóp aıtady. Ózi bir jaman nárse bolý kerek, – dedi bala qarsydaǵy bıik shyńnyń ushar basyna qarap otyryp.
«Mynaý bala emes, bále ǵoı» dep oılaǵan Baıjomart, sózdi basqa jaqqa aýdaraıyn dep: – Qamshyń jaqsy eken. Ákelshi, kóreıin, – dep balanyń qolyndaǵy tobylǵy sapty, shashaǵy tógilgen ádemi qamshyny qolyna aldy.
– Muny ózim órgem! – dedi bala.
Baıjomart balanyń sózine sener-senbesin bilmeı, ańtarlyp qaldy.
– Shyn ba? Qalaı órdiń?
– Men naǵashy atamnyń tiri kezinde sol kisiniń qolynda boldym. Ol kisi órimshi bolatyn. Qamshy órýdi tórt jasymda-aq úırete bastaǵan. Men qazir segiz órim tórt qyrly qamshyny da óre alamyn. Burynǵy órimshiler on ekiden qyryq órimge deıin óripti. Qamshynyń túri de kóp, – dedi bala óziniń janyna jaqyn áńgimeniń bastalǵanyna qýanǵandaı, júzi jaınaı túsi.
– Qandaı túrleri bar?
– Mysaly, myna qamshy – at qamshy. Báıge qamshy degen de bolady. Ony atqa shapqan balalar ustaıdy. Ol tórt-aq órim. Jeńil. Áıelder de sondaı qamshyny ustaıdy. Al arbaǵa jegýli atty aıdaǵanda, uzyn qamshy ustaıdy. Ony «bıshik» deıdi. Ertede qamshydan basqa qarý ustamaıtyn batyrlar bolǵan. Olardy «qamshyger» deıdi. Olar ustaıtyn qamshylar «doıyr», «dyraý», «buzaýtis» dep atalady. Ondaı qamshylardyń órimine temir qosady, bas jaǵyna qorǵasyndy qosyp óredi.
– Sen óziń bárin saırap tursyń ǵoı, – dedi Baıjomart balanyń betine súısine qarap, – Sabaǵyń qalaı? Neshinshi oqısyń?
– Besinshige kóshtim. Otlıchnıkpin. Qaladaǵy mektep-ınternatta oqımyn. Jazda osyndamyn.
– M-m-m! Mine, jigit!
Baıjomart balanyń ıyǵyna qolyn artyp, qushaqtaǵandaı bolyp otyr.
– Atyń kim? – dedi álden soń.
– Dármen.
– M-m-m, Dármen. Kimniń balasysyń?
– Ákem men týa salysymen-aq qaıtys bop ketken. Men naǵashy atamnyń qolynda óstim.
– Al shesheń?
– Ol... Gúlzaǵı. Osynda júr ǵoı. Ana Maǵaý deıtin kisiniń áıeli. Úılengenderine úsh jyldaı boldy.
Osy kezde basyna qyzyl baılaýysh baılaǵan jastaý kelinshek bulardyń janynan mal qoraǵa qaraı óte berdi.
– Gúlzaǵı degen osy kisi, – dedi Dármen kelinshekti ıegimen nusqap.
– Áı, Dármen, júr qulyn baılaımyz, – dedi kelinshek balaǵa. Sodan soń Baıjomartqa nazar aýdaryp, amandasqandaı bolyp, ernin jybyrlatty.
– Sizderge men de kómekteseıin, – dep Baıjomart ta ornynan kóterildi. Bala jasynan jylqynyń mańyna jýyp kórmegen soń, álde bir úreıli sezimderge berilip, qoraǵa qaraı qorqaqtaı basyp keledi. Munyń sekemdenip kele jatqanyn Gúlzaǵı da seze qoıǵandaı: – Siz qulyn ustamaı-aq qoıyńyz. Jaı qarap tursańyz bolady. Bıeler men qulyndar bóten kisini jatyrqaıdy, – dedi. Shesheli-balaly ekeýi qos qatar tizilip turǵan tireý baǵandarǵa qulyndardy baılaı bastady. Qulyndarda qatty qarsylyq joq, tipti, keıbireýi noqtaǵa basyn ózi-aq tyǵyp jiberedi. Áıel men bala bıelerdiń artynan súıkenip, ıterip júrse de, tebeıin dep yńǵaılanǵan biri bolsashy!
Baıjomart qulyn baılap jatqandarǵa jaqyndap baraıyn dep edi, bir qońyr bıe qulaǵyn jymıtyp, tisin aqsıtyp, muny tebetin túr baıqatqan soń, ornynan qozǵalmaı tek turǵandy jón kórdi.
– Gúlzaǵı ápke, sonda bul bıelerdi qashan saýasyzdar? – dedi Baıjomart, qulyndar baılanyp bolǵan soń.
– Eki saǵattan keıin.
– Sodan soń qulyndardy bosatyp jiberesizder me?
– Joq, keshki salqynǵa deıin bes ret saýamyz.
Osy kezde Dármen de sózge aralasyp ketti.
– Sıyr sáskedegi birinshi saýymdy «bas saýym» dep ataıdy. Bas saýymnan keıin arasyna bir jarym, eki saǵat salyp, keshke deıin saýa beredi. «Bıe saýym ýaqyt» degendi bilesiz be?
– Joq.
– Ár bıe saýymnyń arasy – bir jarym, eki saǵat. «Bıe saýym ýaqyt» degen – sol!
– Dármen, bilgishtigińdi kórsetip, aǵańnyń basyn aýyrta berme! – dep Gúlzaǵı balasyn tıyp tastady.
– Joq, ápke, olaı demeńiz, men ózimniń bilmeıtinderimdi osy baladan bilip jatyrmyn, – dedi Baıjomart, Dármenniń basynan sıpap qoıyp.
– Aǵa, siz kitap oqýdy jaqsy kóretin shyǵarsyz? Ǵalymsyz ǵoı. Sizdi mamam solaı dedi. Men Shoqan Ýálıhanovtyń bes tomdyǵyn alyp kelgem. Ishińiz pyssa, oqyńyz. Biraq... oryssha. – dedi Dármen Baıjomartty úıge qaraı jeteleı jónelip.
– Sen orys mektebinde oqısyń ba?
– Joq. Qazaq mektep-ınternatynda. Orys tilin ábden úırenip alǵam. Sol pánnen sabaq beretin aǵaı da jaqsy.
Myna jap-jas balanyń bilimi men talabyna tań tamasha qalǵan Baıjomarttyń basy aınalyp ketkendeı boldy. «Men myna balanyń bilgenderiniń kóbin bilmeımin ǵoı. Shoqan Ýálıhanov deıdi... Osy kúnge deıin onyń bir de bir shyǵarmasyn durystap oqymappyn ǵoı! Meni de aspırant deıdi-aý!» dep oılaǵan Baıjomart ózin-ózi ıttiń etinen jek kórip ketti.
– Dákósh, sen qoıdy órgize ber, men ana albastyny oıatyp, shaıyn bereıin. Búgin qoıdy ózi baqsyn – dedi Gúlzaǵı balasyna bir túrli jalynyshty kózben qarap, – Siz úıge júrińiz. Shaı isheıik. – dedi sonsoń Baıjomartqa.
– Ápke, maǵan «siz» dep sóılemeńizshi! Men sizdiń inińizbin ǵoı, – dep Baıjomart Gúlzaǵıǵa qıyla qarady.
Bular úıge kirse, Maǵaý úlken staqanǵa toltyra quıylǵan araqty túregep turǵan qalpynda shalqaıa jutyp tur eken. Bir qoly myqynynda. Baıjomart kilt burylyp, dalaǵa shyǵyp ketti.
Aıańdap bulaq basyna bardy. Mup-muzdaı móldir sýmen, betin shaıyp, aıaǵyn sýǵa malyp biraz otyrdy. «Belge deıin sheshinip, jýynyp alsam qaıtedi?» dep eki oıly bolyp otyrǵanynda, qora jaqtan aıqaı-shý shyqqandaı boldy. Ornynan atyp turyp qarasa, qolynda qamshysy bar Maǵaý Dármendi qýalap bara jatyr eken. Bala oǵan jetkizbeı, aıdalaǵa zytyp barady. Uzaq júgere almaı, alqynyp toqtaǵan Maǵaý: – Ákeńniń aýzyn... Men saǵan kórsetem – til almaǵannyń ne ekenin! – dep qatty doldanǵan kúıinde atyna qaraı bettedi.
Baıjomarttyń boıyn ashý qysyp, jyldam basyp Maǵaýdyń janyna bardy.
– Munyńyz ne? Balany nege sonsha jábirledińiz?! – dedi Maǵaýǵa atyp jibererdeı qadala qarap. Jigittiń ottaı janǵan úlken kózderinen ushqyndap turǵan ýytty yzǵardan shoshyp ketken Maǵaý ún qatpastan atyna minip aldy da, qoı tabynyna qaraı shaba jóneldi. Baıjomart balaǵa baraıyn dep qorany aınalsa, onyń ózi de beri qaraı bettep keledi eken. Sirá, jylaǵan bolýy kerek, eki kózin súrtkishtep keledi. Baıjomarttyń ózine kele jatqanyn baıqaı qoıyp, bulaqqa qaraı tura júgirdi. Betin jýyp bolǵan soń, ol da baǵanaǵy Baıjomart sııaqty shalǵyndy japyryp otyra ketti.
Áldebir oıǵa batyp ketken bala, óziniń art jaǵynan kelgen Baıjomartty sezgen joq.
– Dármen! – dep daýystady Baıjomart.
Dármen betin taǵy da tez-tez shaıyp jiberip buǵan jalt qaraǵanda eki kózi nur atyp kúlimsirep turǵan balany kórgende, Baıjomart kútpegen jaıdyń ústinen shyqqandaı, ań-tań bolyp:
– Nege otyrsyń? – dedi.
– Jaı. Salqyndap, – dedi bala, – Osylaı otyrǵandy jaqsy kóremin.
– Maǵaý aǵa saǵan nege ashýlandy?
– Jaı. Qoı baǵýǵa barmadyń dep. Men barmaımyn degem joq... Gúlzaǵı ǵoı... Júrińiz úıge, men sizge ákemniń sýretin kórseteıin.
Ekeýi úıge kelgen soń Dármen óziniń kishkene shabadanyn alyp shyǵyp, odan alǵan fotosýretterdiń ishinen eki-úsheýin jekelep qoıdy. Sýretter jyrtylyp, qaıta qurastyrylyp, qaǵazǵa jelimdelgen eken. Baıjomart tańyrqaı qarap edi, Gúlzaǵı:
– Ana Maǵaý ǵoı, – dedi qyzaryńqy kózderine jas tolyp, – araqqa toıyp alyp, «burynǵy baıyńdy kórgim kelmeıdi» dep, osy sýretterdi jyrtty da tastady.
– Qoıshy, Gúlzaǵı, ony senen eshkim suraǵan joq qoı. Men... bárin jelimdep, bútindep aldym, – dedi Dármen anasyna jaqtyrmaı qarap, – sharýańdy isteseńshi.
Baıjomart jap-jas ádemi jigittiń sýrettegi beınesine qarap otyryp balasynyń bet kelbeti ákesinen aýmaı qalǵanyna tań qaldy. «Táýbá! – dedi ishinen, – At tuıaǵyn taı basar degen osy!».
– Men bul sýretterdi qalaǵa alyp baryp, ákemniń portretin úlken etip jasatyp alamyn – dedi Dármen qyzýlana sóılep, – Siz bilmeısiz ǵoı, aǵa, men Shoqan Ýálıhanov sııaqty qaryndashpen kisi beınesin de uqsatyp sala alamyn. Áli ákemniń de sýretin salamyn ǵoı.
Baıjomart bul dúnıeden erte ozyp ketken jap-jas jigittiń kúnásiz kelbetinen kóz almaı, uzaq otyryp qaldy. Áldebir aıanyshty sezimnen et júregi ezilip bara jatqandaı.
– Áli-aq úlken jigit bolasyń! Ákeńniń sýretin de salasyń! – dep, balanyń basynan aıalaı sıpady. Bul kezde Gúlzaǵı dalaǵa shyǵyp ketken bolatyn.
– Dármen, – dedi Baıjomart, – sen nege shesheńniń atyn atap sóıleısiń? Ol seniń anań ǵoı. Senen basqa eshkimi de joq.
– Men naǵashy atam men naǵashy apamnyń baýyrynda óskendikten, solardyń balasymyn. Gúlzaǵı meni solarǵa tastap, ózi qalaǵa ketip qalǵan. Qatty saǵynatynmyn. Ol sol jaqta júrip, kúıeýge tıdi. Kóp uzamaı onymen aıyrylysyp ketti. Ol kúıeýin bir-aq ret kórdim. Jaman kisi sııaqty...
Baıjomart balanyń sózin bólip:
– Báribir ananyń aty – ana. Sen Gúlzaǵıdy «apa», nemese «mama» dep ata. Sonda ol da qýanady.
– Iá, sóıtem, aǵa. Biraq... aýzym úırenip ketken ǵoı.
Dármen jaǵyn taıanyp, otyryp qaldy.
* * *
Tún ortasy aýa uıyqtaǵan qonaqtar túske taman turyp, jýynyp-shaıynyp alýǵa ózen jaǵasyna ketip edi, sol jaqtan besin aýǵanda ǵana alaqabylan kúılerinde oraldy.
– Kel demek bar, ket demek joq, «esiń barda – eliń tap» degen. Endi biz qaıtaıyq, – dedi keshe Baıjomartty dáriptegen qara murtty jigit.
Olar úıdegi dastarhan jetpegendeı, máshıneniń kapotyna gazet jaıyp jiberip, sol jerge tiskebasar aldyryp, qaıta-qaıta staqan túıistirip, bir qaýym ýaqyt turyp qaldy.
– Maı merekesin bulaı aıaqtaı salýǵa bolmaıdy, – dedi uzyn boıly, kók kóz sary mosqal kisi, – bizdiń úıdegi jeńgelerińniń senderge saqtap qoıǵan sybaǵasy bar. Qazir aýylǵa baramyz da, sony túgesemiz.
– Oı-boı, glavnyı vetvrachtyń spırtin ishedi ekenbiz ǵoı! – dedi murtty qara. – Qane, Áskerbek, jınal! Mákeńniń úıine bólinbeı-jarylmaı birge baraıyq. Bul jerge bas-kóz bolatyn adam jetip artylady. Qaryńdasyń men kúıeý balań da osynda.
– Qup, taqsyr! – dep basyn ıgensidi Áskerbek, – Glavnyı zootehnıktiń ózi buıyryp tursa, jan qala ma?!
Dúrildeýik aǵalardyń bári ketken soń, aýyl typ-tynysh bolyp qaldy. Baıjomart ózin endi ǵana erkin sezinip, Áskerbektiń áıeli Ámına men óz kelinshegi Saıranyń ortasynda terlep-tepship shaı iship otyr. Sóz arasynda ózin qatty tań qaldyrǵan Dármen týraly surap edi, Ámına: – Men de osy balaǵa tań-tamashamyn, – dep, ústel ústin tyqyldatyp qoıdy, – Túfá-túfá, tilim tasqa, sharýaǵa da pysyq, sózge de júıirik, til alǵysh. Qoly sál bosaı qalsa boldy, kitapqa úniledi. Qoı jaıyp júrse de, bir shıdi jastanyp alyp, kitap oqýmen bolady. Keıde attyń tizginin bos jiberip, er ústinde otyryp ta oqı beredi. Qudaıdan osy balanyń baǵy ashylsa eken dep tileımin.
Osy kezde esikti saldyrlatyp, Dármenniń ózi de kirip keldi.
– O-o! «Kimdi aıtsań, sol keledi» degen osy-aý! Kel, Dármen, tórlet! – dedi Saıra, qýanyp ketkenin jasyra almaı.
– Rahmet. Kúbi ystaıyn dep jatyrmyn. Men myna Baıjomart aǵama kúbini qalaı ystaý kerek ekenin kórseteıin dep edim.
Baıjomart qýanyp ketti. «Men toıdym» dep, kesesiniń betin basty da, ornynan atyp turyp, balaǵa ilese jóneldi. Osy ýaqytqa deıin kúbiniń ne ekenin bilmeıtinin oılap, arqa-basy dýyldap ketkendeı boldy.
Dármen ekeýi úı artyna aınalǵanda, Baıjomart búıiri sál shyǵyńqylaý, bip-bıik aǵash bóshkeni, onyń ortasy tesik dóńgelek qaqpaǵyn, odan sostıyp shyǵyp turǵan pispegin kórip, «E, kúbi degen osy eken ǵoı» dep, qaqpaǵyn ashyp, pispekti qolyna ustap turyp qyzyqtady.
– Men kúbini birinshi ret kórip turmyn. Bizdiń jaqta bıe baılamaıdy, qymyz ashytpaıdy, – dep balanyń aldynda óz kinásin jýyp-shaıǵandaı boldy.
– Mynaý – eritilgen qoıdyń quıryq maıy, – dedi Dármen tegeshte turǵan maıdy nusqap. – Qazir osymen kúbini de, qaqpaq pen pispekti de maılap shyǵamyn.
Bala óz isine kirisip ketti.
Sharýasyn aıaqtap bolǵan soń, júgirip baryp, áli búri túspegen bes alty tal tobylǵy alyp keldi de, ony baltamen usaqtap shaýyp, kúbiniń aýzyndaı ǵana bolyp qazylǵan kishkentaı shuńqyrǵa aparyp saldy. Sirińke tartyp jiberip edi, álgi qýrańqyrap turǵan tobylǵy sytyrlap jana bastady.
Dármen ottyń lapyldap janǵanyn biraz kútip turdy da, ábden qyzdy-aý degende, qaqpaq pen pispekti tobylǵy tútinine az ǵana ýaqyt qaqtap aldy. Sodan soń kúbiniń ózin ákelip, ot janyp jatqan shuńqyrdyń ústin tóńkere saldy.
– Mine, aǵa, kúbini osylaı ystaıdy, – dedi Dármen Baıjomartqa kúlimdeı qarap. – Al endi bul osy qalpynda on bes-jıyrma mınýttaı turýy kerek. Osylaısha eki úsh kúnde bir ystap turamyz. Dármen bul sharýasyn bitirgen soń, qarap turǵysy kelmeı, sý tasıtyn eki dóńgelekti súıretpe arbaǵa jabysty. Baıjomart ta qosylyp, ekeýi bulaqtan bir flıag sý alyp kelgende, kúbiniń ystalý merzimi de aıaqtalyp qalyp edi.
Kúbini aýyzǵy úıge alyp kelgen soń, Dármen jylqynyń qylynan jasalǵan súzgini onyń aýzyna qoıdy da, jeke shelekte turǵan qymyzdy kúbiniń ústinen syzdyqtatyp quıa bastady.
– Bul – saýmal qymyz. Saýmal jasaý úshin ashyǵan qymyzdyń ústine jańa saýylǵan sútti quıady. Eger osyndaı saýmal nemese qymyz qory quıylmasa, qymyz jaqsy ashymaıdy – dedi Dármen.
Bala saýmaldy quıyp bolǵan soń, onyń ústine jańa saýylǵan sútti syzdyqtatyp quıa bastaǵanda, Baıjomarttyń tanaýyna erekshe bir ǵajap ıis kelgendeı boldy. «Jaryqtyq, bıe súti qasıetti ǵoı» dep oılady ol, Dármenniń ár qımylyna qyzyǵa qarap otyryp.
Bala: – Endi muny bes júz ret pisýimiz kerek, – degende, Baıjomart ornynan qalaı atyp turǵanyn ózi de bilmeı qaldy.
– Ákel, men pisem!
Ekeýi kezektesip qymyzdy pisip bolǵan soń, Dármen áldebir eski tonmen kúbiniń ústin tumshalap jaýyp tastady.
– Bul endi qashan ashyp bolady? – dep surady Baıjomart.
– Bul... erteń tańerten «bala qymyz» bolady. Eki kúnnen soń – «taı qymyz», úsh kúnnen soń – «qunan qymyz». Bes kúnnen soń – «besti qymyz» bolady. Alty kún turǵan qymyzdy «asaý qymyz» dep ataıdy. Ony ishken adamdar araq ishken sııaqty mas bolyp qalady, – dep kúlip qoıdy Dármen.
– Keshe biz sondaı qymyzdy ishýimiz kerek edi... Araqtyń ornyna...
– Siz «túnemel qymyzdy» bilesiz be?
– Joq.
– Ashyǵan qymyzdyń ústine saýmal quıyp uzaq ýaqyt pise berse, sol túnemel qymyz bolady. Al, qatty ashymaǵan qymyzdy «jýas qymyz» deıdi.
– Oı, Dármen, sen ózi qymyztaný ǵylymynyń akademıgi ekensiń ǵoı! – dep Baıjomart ony baýyryna tartyp, mańdaıynan súıdi...
Baıjomart pen Saıra erteńinde aýdan ortalyǵyna qaıtyp ketti de, sodan bes jyldaı ótkennen keıin ǵana osy Qaınarbulaqqa bir kelip ketip edi. Ol dál osyndaı jazǵy ýaqyt bolatyn. Bular kelgende boıy sereıip ósse de, túsi bozarǵan, ábden aryp, júdegen Dármen esik aldynda kóleńkelep otyr eken. Baıjomartty tanı qalyp, ornynan ushyp tuǵanynda ǵana surǵylt betine juqaltan qan tepkendeı bolyp edi. Sol nur da janyp-óshken álsiz jaryqtaı tez-aq sónip sala berdi. Juldyzdaı jarqyraǵan baıaǵy qos janardyń da ornynda sónýge jaqyndaǵan qolamtanyń shoǵyndaı bolar-bolas ushqyn qalǵan eken.
Ózinen nege júdep ketkenin suraǵanynda, «aq qan» aýrýyna shaldyqqanyn aıtty. Oblystyq aýrýhanada uzaq emdelip, endi osynda qymyz iship, atqa minip, boı sergitpek oıy bar eken.
Baıjomart tyǵyz sharýamen júrgendikten, onymen áńgimelesýge de ýaqyty bolmady. Tek qana ketip bara jatqanynda: – Áli-aq jazylyp ketesiń. Sabaǵyńdy jaqsy oqy! – dep qushaqtap, mańdaıynan súıgende:
– Aǵa, men mektepti altyn medalmen bitirer edim, biraq myna aýrý bolmaı tur ǵoı! Amal qansha, Shoqan Ýálıhanovtyń jolyn jalǵastyrsam dep edim! – degen bir-aq aýyz sóz aıtty. Kózderine jas tolyp, ıegi kemseńdep tur eken. Baıjomart: – Myqty bol! – dep teris aınalyp, tez-tez basyp baryp máshınege súńgip ketken...
«Men sol balanyń jaǵdaıyn suramappyn ǵoı!. Ol aman ba eken?» dep oılady Baıjomart, sońǵy kórgendegi Dármenniń bet keskinin kóz aldyna elestetip jatyp. Oıdan oı qýyp, durys uıyqtaı almaǵan Baıjomart tańerteń del-sal bolyp, sharshap oıandy.
Jaıylǵan dastarhanǵa otyra salysymen-aq, onyń aldymen suraǵany Dármen týraly boldy.
– Á, sen Gúlzaǵıdyń balasyn aıtyp otyrsyń ǵoı, – dedi Jumash aqsaqal, – Ol aınalaıynnyń ómiri óte qysqa boldy ǵoı. Osydan biraz jyl buryn bir jaman aýrý jabysyp, mektep bitiretin jyly qaıtys bolyp ketti. Osy arada jerlendi. Tastan qalap, basyn kóterdik. Sheshesi baıqus jer sabalap, zarlap qaldy. Ol da bir baǵy ashylmaǵan áıel boldy ǵoı! Kúıeýi ekeýi Áskerbekke kómekshi bolyp júrýshi edi, bul ferma jekeshelenip ketken soń, bári aýdanǵa kóship ketti. Gúlzaǵıdyń qazir qaıda ekenin bilmeımin.
Baıjomart qara tastaı qatyp, miz batpastan biraz otyrdy da, kókireginen kóterilgen ay zapyrandaı bir óksik tamaǵyna keptelip alǵan soń, dalaǵa qaraı tura júgirdi.
«Men Dármendi sońǵy ret kórgenimde nege alyp ketpedim?! Emdeýge bolatyn aýrý edi ǵoı!» – dep jylaǵan Baıjomart, úı syrtynda kóziniń jasyn kóldetip turdy...
Osydan bir aıdaı ýaqyt ótkennen keıin Baıjomart pen Ýálhan balanyń basyna mármár tastan qulpytas ornatty. Qulpytasta marqumnyń aty-jóni men týǵan, ólgen jyly jáne:
«Bilim qýǵan bul bir jas,
endi ómirden tabylmas!» –
degen sózder jazylǵan.
Bala týraly bar derek – sol qulpytas qana.
