Toqaev sózsiz favorıt. Saılaýda jeńiske jetetinine eshkimniń kúmáni joq shyǵar. Biraq, qalaı jetedi? Saılaýdan keıin qoǵamda qandaı ımmıdji qalady? Ármen qaraı xalyq bıliktiń kandıdaty Toqaevqa senedi me bul bólek taqyryp. Polıttexnologtardyń bir mınýsy bılikke kelgen eki aıdan beri Toqaevty xalyqqa jaqyn azamat retinde kórsete almady. Toqaevtyń ımmıdji Elbasynyń taǵaıyndaǵan kandıdaty ári ofıste otyratyn sheneýnik, arıstokrat degen túsinikte qalyptasqan. Toqaev myrza 30 jyl saltanat qurǵan Elbasy dáýreninde atqarǵan úlken minberdegi qyzmetteri arqyly ǵana Toqaev bolyp tur. Ótken shaqtyń ınerııasymen kele jatyr. Prezıdent saılaýy qarsańynda Toqaevqa jetpeı jatqany "Men prezıdent bolsam elde ózgeris bastalady" degen myqty messedjdi xalyqqa jetkize de, sendire de almaýy. Saılaýaldy baǵdarlamasy men sóılegen sózderi tym resmı. Baǵdarlamasy ádemi, sózi týra biraq, báribir xalyqtan alys. Qoǵam bir bólek, Toqaev bir bólek álem sekildi. Polıttexnologııa týra Elbasynyń kezinde qalaı bolsa solaı jalǵasýda. Sebebi, Elbasynyń ımıdjin jasaǵan AP polıttexnologtary týra sol taktıkamen Toqaevtyń da ımmıdjin qalyptastyrýda. Ádemi sózder men saýatty jazylǵan baǵdarlamalar 30 jyl jazyldy, aıtyldy. Qazir xalyq basqaǵa sense de bıliktiń mundaı taktıkasyna senbeıdi. Bul fakt! Qarsylasy Qosanovtyń qolyndaǵy basty kozyri de osy. "Men xalyqtyń adamymyn. 30 jyl júıeden jalyqqan qoǵamǵa ózgeristi men alyp kelemin" degen uran. Sheteldegi Ablıazovtyń aıtatyny da "Bul bılik elden alystaǵan. Ózgeristi men ǵana alyp kelemin" degen ýáde. Dál osyndaı jaǵdaıda saılaýda jeńse Toqaevqa ákimshilik kúsh pen Elbasynyń qoldaýynyń arqasynda ǵana jeńdi degen taǵy bir jaǵymsyz ımmıdj kelip jabysady. Ol ımmıdj aldaǵy 5 jyl, tipti bılikten ketkennen keıin de sońynan qalmaıtyn bolady.
Qazir Toqaev "Prezıdent bolsam Elbasy zamanyndaǵy eskirgen dúnıelerdi bolashaqqa súıremeı jańa zamandy bastaımyn" dep kesip aıta almaıdy. Elbasy turǵanda olaı tike aıtýy qıyn sharýa. Ol túsinikti de. Biraq, Aqordadaǵy barlyq elıta bir kemeniń ishinde. Eger aldaǵy ýaqytta el sengen tek Qosanovqa ǵana emes, syrtta júrgen Ablıazovqa da "mat" qoıǵysy kelse ınetti óshirip, kóshege shyqqandardy qamamaı aq týra osy Toqaevtyń jańa kezindegi ımmıdjin jańadan qalyptastyrý arqyly órship turǵan kóp máseleni janbaı jatyp sóndirýine bolady. Ol úshin Toqaevtyń jańa prezıdent ekendigin alǵashqy kúnnen paıdalanýy kerek. Eger bári durys ári saýatty jasalsa qoǵamdaǵy Qosanov túgili Ablıazovtyń sózine degen alańdaýshylyqty da mınımýmge túsirýge bolady. Ol úshin ne isteý kerek:
1. Qarapaıym mysal, bıligi aýysqan ári mentalıteti bizge jaqyn kórshi ózbekten úlgi alsyn. Mırzıeev bılikke kele sala Ózbekstandaǵy negizinen qyrǵyz xalqy qonys tepken bir aýyldy 1 aıda jol salyp, sý tartyp, úılerin qaıtadan salyp, adam tanymastaı túrlendirip tastady. Bul arqyly ózbek qoǵamyna qandaı messedj tastady?.. "Men prezıdent bolsam alys jatqan aýyldarǵa deıin jańalyq pen ózgeris ákelemin. Karımovtyń kezindegideı qyrǵyz, ózbek dep bólmeı bárine teń qaraımyn" degen xalyqqa tastalǵan aqparattyq podacha. Ózbek qoǵamy túgili Orta Azııaǵa deıin Mırzıeevtyń bul áreketin óte jyly qabyldady. Dál osy sekildi Toqaev 2 aıda Qazaqstannyń múmkindigimen 1 aýyl emes shyǵys, batys, ońtústik, soltústik pen eldiń ortalyǵynan kemi 10 aýyldy qaıta qurýyna bolýshy edi. Bul qazaq qoǵamynda sóz ben ádemi ýáde emes naqty is retinde óte joǵary qabyldanatyny sózsiz edi.
2. Baıqasańyzdar Qyrǵyz prezıdentiniń ushaqpen el ishinde qarapaıym xalyqtyń arasynda ushyp júrgeni aqparattyq turǵyda Orta Azııany shýlatyp jiberdi. Jalpy, órkenıetti elderde basshylardyń elmen qatar júrýi qalypty proess. Toqaev eki aıda eń bolmaǵanda Almatydan Astanaǵa 3-4 ret Qazaqstan azamattary mingen ushaqpen elmen birge ushyp 1-2 selfıge túse salsa qazaq qoǵamy Toqaevqa qaraı qulaýshy edi. 30 jylda qashan kórdiń Elbasynyń xalyqpen birge ushqan sátin?.. Bul qoǵam tarapynan ózgeristiń bir sıgnaly esebinde qabyldanar edi.
3. Týystas túriktiń prezıdenti Erdoǵannan úlgi alsyn. Erdoǵan ramazan aıynda qarapaıym kedeı otbasynyń úıinen qurmasyn jep, qara nanmen shaı iship, aýzyn ashyp otyrady. Eger qazirgi saılaý kompanııasy tusynda Toqaev Astananyń mańynda turyp jatqan turmysy tómen kópbalaly ananyń úıinen dál osylaı aýyz ashar jasap, jaǵdaıyn surap, qarapaıym xalyqpen birge ekenin kórsetip otyrsa qoǵam shýlap, Toqaevty ózindeı kórýshi edi. Odan keıin bılikke moldalardyń aýzymen "Patsha Allanyń jerdegi kóleńkesi" degen sózdi aıtýdyń da qajeti joq.
3. Kópbalaly analarǵa 21 myń teńgeden berý ıdeıasy sál erterek jasaldy. Aqyry bıliktiń aýysatyny 2016 jyldan bastalǵany, aldyn ala eseptelgeni ras bolsa ári 21 myń teńgeni maýsym aıynan bastap beretini bar eken bul ıdeıa aqpanda emes, Elbasy ketkennen keıin Toqaevtyń aýzymen aıtylýy kerek edi. Eger taýyq pen onyń jumyrtqasyna deıin sanamaı, árbir týylǵan balaǵa beriledi dese búkil Qazaqstan Toqaevtyń qoldaýshysy bolatynyna kúmánińiz bolmasyn.
4. Bılikte de jaqpaı júrgen mınıstrler men ákimder bar shyǵar. Solardyń bes-altaýynyń kemshiligin betine basyp, jaqsylap turyp sózben sabap, olardy búkil xalyqtyń kózinde kozel otpýenıe jasasa bul da jańa prezıdenttiń kerek jerde qatal xarakteri bar ekenin, el tizginin ustasa anaý da mynaý adamǵa bas ıe qoımaıtynyn kórseter messedj.
5. Shyny kerek joǵarydaǵy taktıkanyń bárin qalpaqpen uryp alar bir saıası qadam bar. Ony jasaı alsa árıne. Ol, Petropavl men Pavlodardyń atyn qazaqshalaý. Eger bul qadamǵa bara bilse eldiń qoldaýy Toqaevta. Álgi "Tórtaıaqtap qoldaımyn" degen sózder osy kezde shynaıy aıtylatyn bolady. Latyn árpine kóshýdi de Reseımen qatynasty buzbaı óte saýatty jasap jatyrmyz ǵoı. Onyń qasynda eki qalanyń atyn aýystyrý túk te emes. Qazaqstan qoǵamy bul qadamǵa daıyn.
6. Eger oılarynda bolashaqta bılikti Darıǵaǵa berý ıdeıasy bolsa qazirden bas tartsyn. Túbi jaqsylyq emes.
7. Elde saıası reformalar bastalýy kerek. Azamattardyń erkin oıyn aıtýyna, saıası partııalar arasyndaǵy básekelistikke jol ashylýy kerek. Qarsy oı aıtqannyń bári jaý emes. Olar da eldiń patrıottary ekenin túsinetin ýaqyt jetti.
8. Toqaev qazaqshasyn jetildirmese aıaǵyn shalar úlken mınýsy bolady. Qytaı, franýz tilin meńgergen tulǵaǵa ana tilin úırený problema bolmasa kerek. Bastysy nıet pen shynaıy umtylys kerek.
Árıne bul áreketter Elbasynyń ımmıdji men egosyna biraz keri áser etedi. Biraq, joǵaryda aıtqanymdaı elıtanyń bári bir kemeniń ishinde. Halyq kóterilse bári birge ketedi. Ishki-syrtqy jaýlardan ınetti óshirip, kóshege shyqqanyn sottap, qamap, qorqytyp, úrkitip qorǵanamyn dese qatelesedi. Eń ádemi jol Ablıazovtyń da, basqanyń da aldyn orap, xalyqtyń suranysyna oraı naqty qadamdardy jasaý. Zamanǵa saı ózgeristerdi syrttan bireý kelip jasaǵanyn qalamasa, xalyqtyń kóterilgenin toqtatqysy kelse ózderi sol ózgeristi bastaýy kerek. Bılik ózgeristiń tap ózi bolýy tıis! Dushpandardyń eldi kóterýine sebep te, taqyryp ta qaldyrmaýy qajet. Únemi bir shag alda júrýi kerek. Osyny aldaǵy 2-3 aıǵa jetkizbeı bastaı bilse ınetti ashyp tasta da otyra ber alańdamaı. Qaýip kelse xalyq ózi-aq kóńiline jaqqan basshysyn qorǵap qalady. Týra áskerı tóńkeris kezinde kóshege shyǵyp, Erdoǵandy qorǵap qalǵan túrik xalqy sekildi. Biraq, ol úshin búgingi elıta ózi usynǵan kandıdat Toqaevtyń jańa ekenin paıdalanyp eldiń kóńilindegi qadamdardy jasaýy kerek. Unamasa da, jaqpasa da bul qadamǵa barýy tıis. Sebebi, bul qoǵam men zamannyń talaby. Osy arqyly ortaq kemedegi býntty basyp áli de eń kemi 10 jyl Qazaqstan atty alyp muxıtta alańdamaı erkin júze turýǵa bolady.
Baýyrjan Serikbaev
"Adyrna" ulttyq portaly
