Qupııany tolyq ashýǵa ne kedergi? KSRO kezindegi jaýapkershilikti kim kóteredi? Kórmege qandaı qujattar qoıylǵan.
Bul qujattar asa qundy
Ishki ister mınıstrligi (IIM) Arnaıy memlekettik muraǵatynyń bas mamany Dárııa Álıqyzy 31 mamyrǵa deıin sozylatyn kórmeniń oqýshylarǵa, stýdentter men tarıhty zertteýshi zııaly qaýymǵa arnalǵanyn aıtty.
– Bul – kórmege qoıylǵany qordaǵy qujattardyń azǵana bir bólegi. Memlekettik ulttyq aktıv qoryna engen. Turaqty saqtalyp otyrǵan asa qundy materıaldar bolyp esepteledi.
Bul materıaldardy kórmege qoıar aldynda shartty túrde 5 topqa bólgen, – dedi Dárııa Álıqyzy.
1. Alash partııasynyń múshelerine qatysty qozǵalǵan qylmystyq ister
Respýblıka boıynsha ishki ister organdarynyń (IIO) arnaıy memlekettik muraǵattarynda 138 qylmystyq is saqtalǵan.
Olardyń basym bóligi Almaty qalasy, Shyǵys Qazaqstan oblysy jáne Qaraǵandy oblysy polıııa departamentterinde.
– Búgingi kórmege biz Almaty qalasynan Sáken Seıfýllınniń, Ahmet Baıtursynovtyń, Oraz Jandosovtyń, Beıimbet Maılınniń muraǵattaǵy qylmystyq isterin aldyrttyq, – deıdi Dárııa Álıqyzy.
2. Saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵandar, onyń ishinde aqtalǵan azamattardyq qylmystyq isteri
- Jalpy ishki ister organdarynyń (IIO) muraǵattarynda – 122 836;
- Ishki ister mınıstrligi muraǵatynda – 6216 qylmystyq is saqtaýda tur.
Aıta ketý qajet, osy muraǵattyq qordyń negizinde IIM vedomstvolyq portalynda "Memorıal" derekter bazasy qurylǵan.
3. Saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵandarǵa, onyń ishinde aqtalmaǵan azamattarǵa qatysty qozǵalǵan qylmystyq ister
- Respýblıka boıynsha bul qordaǵy qylmystyq isterdiń jalpy sany – 13 187;
- IIM muraǵatynda – 666.
Bular – sol kezde soǵysta Otanyn satqandar, dıversııa uıymdastyrǵan, bandylyq top quryp keńes áskerlerine shabýyl jasady dep tanylǵandar men jalpy qylmystyq baptar boıynsha, onyń ishinde adam óltirýn, zorlyq-zombylyq kórsetý boıynsha sottalǵandar.
4. Uly Otan soǵysyna qatysyp, tutqynǵa túsken, soǵys aıaqtalǵan soń fıltraııalyq lagerlerde bolyp elge qaıta oralǵandar
Jáne soǵys kezinde Germanııaǵa jer aýdarylǵan, qara jumysqa aıdalǵan azamattardyń da isteri bar.
Jalpy Respýblıka boıynsha IIO muraǵatynda 45 826fıltraııalyq is bar, onyń ishinde IIM muraǵatynda 2554is saqtalýda. Dárııa hanymnyń aıtýynsha:
- Uly Otan soǵysynda jalpy tutqynǵa túskenderdiń jalpy sany – 4 mln-nan astam;
- KSRO-ǵa qaıtarylǵany – 1 mln 836 myń;
- Ońaltýdan ótip, qaıta soǵysqa shaqyrylǵany – 1 mln;
- Jumysqa tartylǵany – 600 myń;
- Aqtalmaı túrmeler men lagerlerde qamalǵandar – 340 myń adam.
Bul qor negizinde IIM vedomstvolyq portalynda "UOS áskerı tutqyndary" derekter qory ashylyp, málimetter júıelendirildi.
5. Saıası qýǵyn súrginge ushyraǵan ártúrli ult ókilderiniń muraǵattaǵy qylmystyq isteriIshki ister organdary muraǵattary 2016 jyldan beri kólemi aýqymdy birneshe halyqararlyq suraý salýlardy oryndaǵanyn aıtyp ótý qajet.
– Mysaly, 2016 jyly Qyrym Respýblıkasy prokýratýrasynyń suraýyna sáıkes IIO arhıvterinde izdeý jumystary nátıjesinde 34 qyrym tatarynyń muraǵattyq qylmystyq isi anyqtaldy.
2017-2018 jyldary Sheshen–ıngýsh avtonomdyq respýblıkasynyń "Opora Ingýshetıı" qoǵamdyq qozǵalysynyń suraý hatyna sáıkes izdeý jumystary júrgizilip, respýblıka boıynsha IIO-da 799 sheshen jáne ıngýsh ultynan 799 azamatyna qatysty qozǵalǵan qylmystyq ister anyqtaldy.
2018 jyly osyndaı suraý hat "Holokost qurbandaryn eske alý" Ulttyq murajaıynan kelip túsken. Izdeý jumystary nátıjesinde IIO-da evreı ulty azamattaryna qatysty qozǵalǵan 1389 muraǵattyq qylmystyq is anyqtaldy, – deıdi Dárııa Álıqyzy.
Muraǵattyq qujattyń syrtyn ǵana kórdik. Nege?
Kórme qyzmetkerleri muraǵattyq qylmystyq isterdiń tek syrtqy jaǵyn kórsetip qoıǵan. Ishki betterin ashyp kórsetpegen. Osyǵan qatysty qoıǵan saýalymyzǵa Dárııa hanym:
– Jalpy zań boıynsha saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵandarǵa qatysty materıaldarmen tanysýǵa shekteý joq. Zańda útir arqyly jazylǵan bir sóılem bar "memlekettik qupııalardan basqasy" dep. Myna sizderdiń aldaryńyzda turǵandar (qujattar) qupııa emes. Biraq ishin kórsete almaımyz. Ishki betterin kórsetýge quqymyz joq, – dedi.
"Bul qupııalyqtar qashan ashylady?" degen saýalymyzǵa Dárııa hanym:
– Qazir emes, – dep jaýap berdi ári ózderiniń ýákletti organdarǵa hat jazyp ruqsat suraǵanyn, biraq ruqsat ala almaǵanyn alǵa tartty.
Óz kezeginde sóz alǵan L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti Tarıh fakýltetiniń dekany, t.ǵ.d., professor Tilegen Sadyqov ta qýanyshyn jasyrmady. Ǵalym buny "rýhanı jańǵyrý" barysyndaǵy óte batyl ári mańyzdy qadam dep atap ótti ári mundaı qupııalyqtardy ashýǵa múmkindigi týatynyn, sony kórgisi keletinin aıtty.
Ekinshi dúnıe júzilik soǵys kezindegi qupııa "shyǵys maıdan" týraly
Tarıhshy, professor Maqsat Alpysbes Qytaıdaǵy qazaqtardyń ult azattyq soǵysyna aralasqan KSRO nemese Qazaqstan jaýyngerleri týraly faktilerdi surady.
– Men osy boıynsha sol jaqta polkovnık bolǵan Jaǵda Babalyquly degen aǵamyzdan "Sizderge Keńes Odaǵynan kelip qosylǵan áskerıler boldy ma" dep suradym. Sonda "Meniń polkimde 80 KSRO áskeri boldy" dedi. "Keıin olarmen habarlastyńyz ba" degenimde, "Aqtóbe sekildi jerlerdegi birneshe adamdarmen hat alysyp turdyq" dedi.
Ótken jyly 9 mamyrda Qyzylordalyq soǵys ardageri: "Bul qupııa" dep qolhat bergemiz. Onyń merzimi ótken shyǵar. Endi aıtyp keteıik, biz nemispen soǵysqan joqpyz. Qytaıdyń Gomındań bıligimen soǵystyq. Bizdiń resmı túrdegi hattarymyzdyń barlyǵy batys maıdany sekildi kórsetildi. Shyndyǵynda shyǵys maıdanynda soǵystyq" dep aıtty, – deıdi Maqsat Alpysbes.
Stalın kezindegi soǵys muraǵattary da ashylýy kerek
Maqsat Alpysbes tarıhtardyń keıbiriniń estelikter túrinde jazylyp kele jatqanyn, naqty aıǵaqtardyń áli joq ekenin aıtyp qynjyldy.
– Kezinde Stalın Shyńjańdaǵy qazaqtardyń ult azattyq soǵysyn qoldap, kómek berdi. Keıin satyp ketti. Endi biz osyny halyqqa qalaı túsindiremiz? "Satyp ketti" deýge bola ma, bolmaı ma? Óziniń kommýnıstik rejımin Qytaıda ornatqannan keıin KSRO-ǵa qazaqtyń ult azattyq soǵysyn qoldaýdyń qajeti bolmaı qaldy, – dedi.
Tipten Shyńjańǵa, Quljaǵa (Almaty jaqtan) 2 myń keńes áskeri, Altaıǵa júz keńes áskeriniń kirgeni, Baýyrjan Momyshulynyń da onda bolǵany týraly estelikter aıtylǵanymen, ony rastaıtyn resmı qujattardy tabý qajet degen ǵalym Keńes Odaǵy kezindegi qupııa qujattardy ashý kerektigin sóz etti.
Qazaqstanda qupııa qujat – Reseıde "qupııa emes"
Bul týraly Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń tarıhshy, doktoranty Jazıra Oralbekqyzy Hasenova aıtty. Keıbir aqtalǵandardyń da qujattary kórsetilmeı otyr eken.
– Maǵan "izdenýshi" retinde jazǵan ótinishim boıynsha Reseı Federaııasy memlekettik muraǵatyna kirýge ruqsat berdi. Qazaqtarǵa qatysty muraǵattyq qadaǵalaý óndirisiniń 954 materıaly belgili. Munda (Qazaqstanda) Ahmet Baıtursynuly, Júsipbek Aımaýytov, Hajym Jumalıev, Omar Igibaev, Qalı Joldasbekov, Rahmet Momynov, Nurǵalı Nurseıitov qatarly qazaqstandyqtardy, Kengir kóterilisiniń basty uıymdastyrýshylarynyń biri bolǵan Skırýk atty orysty tergeý materıaldary bar. Bular Qylmystyq ister kodekisiniń 59 baby boıynsha tergelgen.
Árıne, qýǵyndalǵan, aqtalǵan azamattardyń tergeý materıaldarynyń ózi Máskeýge jiberilip, kóshirmesin Qazaqstanda qaldyryp otyrǵany belgili, – dep Qazaqstan úshin keıbir "qupııa" qujattardyń Reseıde qupııa emes ekenin eske saldy.
Jazıra hanymnyń aıtýynsha, Reseıde tabylǵandar – qadaǵalaý óndirisiniń materıaldary. Qadaǵalaý óndirisi men qylmystyq is qujaty eki basqa. Aldyńǵysyn prokýratýra júrgizedi. Sońǵysy – tergeý materıaldary negizinde shyǵarylǵan sot úkimi qosylǵan qujattar toby.
Quqyqtyq jáne tarıhı-ǵylymı taldaý kerek
Quqyqtyq organdardyń zańǵa súıenetinin aıtqan Maqsat Alpysbes tarıh ǵylymy dáleldi ýájderdiń aıtylýy kerektigin alǵa tartty. Ol:
– Birinshi, azamattyq qoǵam ne deıdi? Úkimet aıtyp otyrǵan qupııalyqty ashqanda qoǵamda qandaı rezonans týatynyn, nege ekenin, qorqynysh bolýy múmkin ekenin eskerip, ǵylymı jaǵynan taldaý kerek.
Ekinshi, sol qupııalardyń qorǵaýshysy – qaı memleket? Eger KSRO bolsa, joq. Al Reseı bolsa, qaı zańdarmen oǵan muragerlik etip otyr? Táýelsizdik alǵan Qazaqstan qandaı muragerlik jaýapkershilik aldy? Bul máselelerge quqyqtyq saraptama jasaý kerek, – dedi.
informBIýRO
