قۇپيانى تولىق اشۋعا نە كەدەرگى؟ كسرو كەزىندەگى جاۋاپكەرشىلىكتى كىم كوتەرەدى؟ كورمەگە قانداي قۇجاتتار قويىلعان.
بۇل قۇجاتتار اسا قۇندى
ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ء(ىىم) ارنايى مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ باس مامانى ءداريا اليقىزى 31 مامىرعا دەيىن سوزىلاتىن كورمەنىڭ وقۋشىلارعا، ستۋدەنتتەر مەن تاريحتى زەرتتەۋشى زيالى قاۋىمعا ارنالعانىن ايتتى.
– بۇل – كورمەگە قويىلعانى قورداعى قۇجاتتاردىڭ ازعانا ءبىر بولەگى. مەملەكەتتىك ۇلتتىق اكتيۆ قورىنا ەنگەن. تۇراقتى ساقتالىپ وتىرعان اسا قۇندى ماتەريالدار بولىپ ەسەپتەلەدى.
بۇل ماتەريالداردى كورمەگە قويار الدىندا شارتتى تۇردە 5 توپقا بولگەن، – دەدى ءداريا اليقىزى.
1. الاش پارتياسىنىڭ مۇشەلەرىنە قاتىستى قوزعالعان قىلمىستىق ىستەر
رەسپۋبليكا بويىنشا ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ ء(ىىو) ارنايى مەملەكەتتىك مۇراعاتتارىندا 138 قىلمىستىق ءىس ساقتالعان.
ولاردىڭ باسىم بولىگى الماتى قالاسى، شىعىس قازاقستان وبلىسى جانە قاراعاندى وبلىسى پوليتسيا دەپارتامەنتتەرىندە.
– بۇگىنگى كورمەگە ءبىز الماتى قالاسىنان ساكەن سەيفۋلليننىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، وراز جاندوسوۆتىڭ، بەيىمبەت ءمايليننىڭ مۇراعاتتاعى قىلمىستىق ىستەرىن الدىرتتىق، – دەيدى ءداريا اليقىزى.
2. ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار، ونىڭ ىشىندە اقتالعان ازاماتتاردىق قىلمىستىق ىستەرى
- جالپى ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ ء(ىىو) مۇراعاتتارىندا – 122 836;
- ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مۇراعاتىندا – 6216 قىلمىستىق ءىس ساقتاۋدا تۇر.
ايتا كەتۋ قاجەت، وسى مۇراعاتتىق قوردىڭ نەگىزىندە ءىىم ۆەدومستۆولىق پورتالىندا "مەموريال" دەرەكتەر بازاسى قۇرىلعان.
3. ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندارعا، ونىڭ ىشىندە اقتالماعان ازاماتتارعا قاتىستى قوزعالعان قىلمىستىق ىستەر
- رەسپۋبليكا بويىنشا بۇل قورداعى قىلمىستىق ىستەردىڭ جالپى سانى – 13 187;
- ءىىم مۇراعاتىندا – 666.
بۇلار – سول كەزدە سوعىستا وتانىن ساتقاندار، ديۆەرسيا ۇيىمداستىرعان، باندىلىق توپ قۇرىپ كەڭەس اسكەرلەرىنە شابۋىل جاسادى دەپ تانىلعاندار مەن جالپى قىلمىستىق باپتار بويىنشا، ونىڭ ىشىندە ادام ءولتىرۋن، زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋ بويىنشا سوتتالعاندار.
4. ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، تۇتقىنعا تۇسكەن، سوعىس اياقتالعان سوڭ فيلتراتسيالىق لاگەرلەردە بولىپ ەلگە قايتا ورالعاندار
جانە سوعىس كەزىندە گەرمانياعا جەر اۋدارىلعان، قارا جۇمىسقا ايدالعان ازاماتتاردىڭ دا ىستەرى بار.
جالپى رەسپۋبليكا بويىنشا ءىىو مۇراعاتىندا 45 826فيلتراتسيالىق ءىس بار، ونىڭ ىشىندە ءىىم مۇراعاتىندا 2554ءىس ساقتالۋدا. ءداريا حانىمنىڭ ايتۋىنشا:
- ۇلى وتان سوعىسىندا جالپى تۇتقىنعا تۇسكەندەردىڭ جالپى سانى – 4 ملن-نان استام;
- كسرو-عا قايتارىلعانى – 1 ملن 836 مىڭ;
- وڭالتۋدان ءوتىپ، قايتا سوعىسقا شاقىرىلعانى – 1 ملن;
- جۇمىسقا تارتىلعانى – 600 مىڭ;
- اقتالماي تۇرمەلەر مەن لاگەرلەردە قامالعاندار – 340 مىڭ ادام.
بۇل قور نەگىزىندە ءىىم ۆەدومستۆولىق پورتالىندا "ۇوس اسكەري تۇتقىندارى" دەرەكتەر قورى اشىلىپ، مالىمەتتەر جۇيەلەندىرىلدى.
5. ساياسي قۋعىن سۇرگىنگە ۇشىراعان ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ مۇراعاتتاعى قىلمىستىق ىستەرىىشكى ىستەر ورگاندارى مۇراعاتتارى 2016 جىلدان بەرى كولەمى اۋقىمدى بىرنەشە حالىقارارلىق سۇراۋ سالۋلاردى ورىنداعانىن ايتىپ ءوتۋ قاجەت.
– مىسالى، 2016 جىلى قىرىم رەسپۋبليكاسى پروكۋراتۋراسىنىڭ سۇراۋىنا سايكەس ءىىو ارحيۆتەرىندە ىزدەۋ جۇمىستارى ناتيجەسىندە 34 قىرىم تاتارىنىڭ مۇراعاتتىق قىلمىستىق ءىسى انىقتالدى.
2017-2018 جىلدارى شەشەن–ينگۋش اۆتونومدىق رەسپۋبليكاسىنىڭ "وپورا ينگۋشەتي" قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ سۇراۋ حاتىنا سايكەس ىزدەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، رەسپۋبليكا بويىنشا ءىىو-دا 799 شەشەن جانە ينگۋش ۇلتىنان 799 ازاماتىنا قاتىستى قوزعالعان قىلمىستىق ىستەر انىقتالدى.
2018 جىلى وسىنداي سۇراۋ حات "حولوكوست قۇرباندارىن ەسكە الۋ" ۇلتتىق مۇراجايىنان كەلىپ تۇسكەن. ىزدەۋ جۇمىستارى ناتيجەسىندە ءىىو-دا ەۆرەي ۇلتى ازاماتتارىنا قاتىستى قوزعالعان 1389 مۇراعاتتىق قىلمىستىق ءىس انىقتالدى، – دەيدى ءداريا اليقىزى.
مۇراعاتتىق قۇجاتتىڭ سىرتىن عانا كوردىك. نەگە؟
كورمە قىزمەتكەرلەرى مۇراعاتتىق قىلمىستىق ىستەردىڭ تەك سىرتقى جاعىن كورسەتىپ قويعان. ىشكى بەتتەرىن اشىپ كورسەتپەگەن. وسىعان قاتىستى قويعان ساۋالىمىزعا ءداريا حانىم:
– جالپى زاڭ بويىنشا ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندارعا قاتىستى ماتەريالدارمەن تانىسۋعا شەكتەۋ جوق. زاڭدا ءۇتىر ارقىلى جازىلعان ءبىر سويلەم بار "مەملەكەتتىك قۇپيالاردان باسقاسى" دەپ. مىنا سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا تۇرعاندار (قۇجاتتار) قۇپيا ەمەس. بىراق ءىشىن كورسەتە المايمىز. ىشكى بەتتەرىن كورسەتۋگە قۇقىمىز جوق، – دەدى.
"بۇل قۇپيالىقتار قاشان اشىلادى؟" دەگەن ساۋالىمىزعا ءداريا حانىم:
– قازىر ەمەس، – دەپ جاۋاپ بەردى ءارى وزدەرىنىڭ ۋاكلەتتى ورگاندارعا حات جازىپ رۇقسات سۇراعانىن، بىراق رۇقسات الا الماعانىن العا تارتتى.
ءوز كەزەگىندە ءسوز العان ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، ت.ع.د.، پروفەسسور تىلەگەن سادىقوۆ تا قۋانىشىن جاسىرمادى. عالىم بۇنى "رۋحاني جاڭعىرۋ" بارىسىنداعى وتە باتىل ءارى ماڭىزدى قادام دەپ اتاپ ءوتتى ءارى مۇنداي قۇپيالىقتاردى اشۋعا مۇمكىندىگى تۋاتىنىن، سونى كورگىسى كەلەتىنىن ايتتى.
ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى قۇپيا "شىعىس مايدان" تۋرالى
تاريحشى، پروفەسسور ماقسات الپىسبەس قىتايداعى قازاقتاردىڭ ۇلت ازاتتىق سوعىسىنا ارالاسقان كسرو نەمەسە قازاقستان جاۋىنگەرلەرى تۋرالى فاكتىلەردى سۇرادى.
– مەن وسى بويىنشا سول جاقتا پولكوۆنيك بولعان جاعدا بابالىقۇلى دەگەن اعامىزدان "سىزدەرگە كەڭەس وداعىنان كەلىپ قوسىلعان اسكەريلەر بولدى ما" دەپ سۇرادىم. سوندا "مەنىڭ پولكىمدە 80 كسرو اسكەرى بولدى" دەدى. "كەيىن ولارمەن حابارلاستىڭىز با" دەگەنىمدە، "اقتوبە سەكىلدى جەرلەردەگى بىرنەشە ادامدارمەن حات الىسىپ تۇردىق" دەدى.
وتكەن جىلى 9 مامىردا قىزىلوردالىق سوعىس ارداگەرى: "بۇل قۇپيا" دەپ قولحات بەرگەمىز. ونىڭ مەرزىمى وتكەن شىعار. ەندى ايتىپ كەتەيىك، ءبىز نەمىسپەن سوعىسقان جوقپىز. قىتايدىڭ گومينداڭ بيلىگىمەن سوعىستىق. ءبىزدىڭ رەسمي تۇردەگى حاتتارىمىزدىڭ بارلىعى باتىس مايدانى سەكىلدى كورسەتىلدى. شىندىعىندا شىعىس مايدانىندا سوعىستىق" دەپ ايتتى، – دەيدى ماقسات الپىسبەس.
ستالين كەزىندەگى سوعىس مۇراعاتتارى دا اشىلۋى كەرەك
ماقسات الپىسبەس تاريحتاردىڭ كەيبىرىنىڭ ەستەلىكتەر تۇرىندە جازىلىپ كەلە جاتقانىن، ناقتى ايعاقتاردىڭ ءالى جوق ەكەنىن ايتىپ قىنجىلدى.
– كەزىندە ستالين شىڭجاڭداعى قازاقتاردىڭ ۇلت ازاتتىق سوعىسىن قولداپ، كومەك بەردى. كەيىن ساتىپ كەتتى. ەندى ءبىز وسىنى حالىققا قالاي تۇسىندىرەمىز؟ "ساتىپ كەتتى" دەۋگە بولا ما، بولماي ما؟ ءوزىنىڭ كوممۋنيستىك رەجيمىن قىتايدا ورناتقاننان كەيىن كسرو-عا قازاقتىڭ ۇلت ازاتتىق سوعىسىن قولداۋدىڭ قاجەتى بولماي قالدى، – دەدى.
تىپتەن شىڭجاڭعا، قۇلجاعا (الماتى جاقتان) 2 مىڭ كەڭەس اسكەرى، التايعا ءجۇز كەڭەس اسكەرىنىڭ كىرگەنى، باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ دا وندا بولعانى تۋرالى ەستەلىكتەر ايتىلعانىمەن، ونى راستايتىن رەسمي قۇجاتتاردى تابۋ قاجەت دەگەن عالىم كەڭەس وداعى كەزىندەگى قۇپيا قۇجاتتاردى اشۋ كەرەكتىگىن ءسوز ەتتى.
قازاقستاندا قۇپيا قۇجات – رەسەيدە "قۇپيا ەمەس"
بۇل تۋرالى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحشى، دوكتورانتى جازيرا ورالبەكقىزى حاسەنوۆا ايتتى. كەيبىر اقتالعانداردىڭ دا قۇجاتتارى كورسەتىلمەي وتىر ەكەن.
– ماعان "ىزدەنۋشى" رەتىندە جازعان ءوتىنىشىم بويىنشا رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتتىك مۇراعاتىنا كىرۋگە رۇقسات بەردى. قازاقتارعا قاتىستى مۇراعاتتىق قاداعالاۋ ءوندىرىسىنىڭ 954 ماتەريالى بەلگىلى. مۇندا (قازاقستاندا) احمەت بايتۇرسىنۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، حاجىم جۇماليەۆ، ومار يگىباەۆ، قالي جولداسبەكوۆ، راحمەت مومىنوۆ، نۇرعالي نۇرسەيىتوۆ قاتارلى قازاقستاندىقتاردى، كەنگىر كوتەرىلىسىنىڭ باستى ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان سكيرۋك اتتى ورىستى تەرگەۋ ماتەريالدارى بار. بۇلار قىلمىستىق ىستەر كودەكىسىنىڭ 59 بابى بويىنشا تەرگەلگەن.
ارينە، قۋعىندالعان، اقتالعان ازاماتتاردىڭ تەرگەۋ ماتەريالدارىنىڭ ءوزى ماسكەۋگە جىبەرىلىپ، كوشىرمەسىن قازاقستاندا قالدىرىپ وتىرعانى بەلگىلى، – دەپ قازاقستان ءۇشىن كەيبىر "قۇپيا" قۇجاتتاردىڭ رەسەيدە قۇپيا ەمەس ەكەنىن ەسكە سالدى.
جازيرا حانىمنىڭ ايتۋىنشا، رەسەيدە تابىلعاندار – قاداعالاۋ ءوندىرىسىنىڭ ماتەريالدارى. قاداعالاۋ ءوندىرىسى مەن قىلمىستىق ءىس قۇجاتى ەكى باسقا. الدىڭعىسىن پروكۋراتۋرا جۇرگىزەدى. سوڭعىسى – تەرگەۋ ماتەريالدارى نەگىزىندە شىعارىلعان سوت ۇكىمى قوسىلعان قۇجاتتار توبى.
قۇقىقتىق جانە تاريحي-عىلىمي تالداۋ كەرەك
قۇقىقتىق ورگانداردىڭ زاڭعا سۇيەنەتىنىن ايتقان ماقسات الپىسبەس تاريح عىلىمى دالەلدى ۋاجدەردىڭ ايتىلۋى كەرەكتىگىن العا تارتتى. ول:
– ءبىرىنشى, ازاماتتىق قوعام نە دەيدى؟ ۇكىمەت ايتىپ وتىرعان قۇپيالىقتى اشقاندا قوعامدا قانداي رەزونانس تۋاتىنىن، نەگە ەكەنىن، قورقىنىش بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرىپ، عىلىمي جاعىنان تالداۋ كەرەك.
ەكىنشى, سول قۇپيالاردىڭ قورعاۋشىسى – قاي مەملەكەت؟ ەگەر كسرو بولسا، جوق. ال رەسەي بولسا، قاي زاڭدارمەن وعان مۇراگەرلىك ەتىپ وتىر؟ تاۋەلسىزدىك العان قازاقستان قانداي مۇراگەرلىك جاۋاپكەرشىلىك الدى؟ بۇل ماسەلەلەرگە قۇقىقتىق ساراپتاما جاساۋ كەرەك، – دەدى.
informبيۋرو
