Älemde köptegen dıni senım-nanym, konfessiia, dästürlı jäne älemdık dın bar. Olardyŋ paida boluy, qoǧamǧa yqpaly, ışkı kanondary, özara qarym-qatynasy, älemdık jäne jergılıktı saiasatqa yqpaly, özgeler tarapynan moiyndaluy nemese tanyluy bır-bırınen ärqily jäne özındık aitarlyqtai erekşelıkterı bar. Degenmen, olardy bailanystyratyn dın toby - avramdyq dınderdı atap ötken jön. Būl turaly “Adyrna” tılşısı dıntanuşy, PhD doktorant Äl-Farabi Nūrbekūlynan sūrap bıldı.
«Avraamdyq dınder - būl dınderdıŋ senımderınde maŋyzdy röl atqaratyn bibliialyq tūlǧa Ybyraiymmen bailanysty älemdık dınder toby. Avraamdyq negızgı dınderge iudaizm, hristian jäne islam dını kıredı.
Avraamdyq, nemese ibrahimdık dın dep semit taipalarynyŋ patriarhy (babasy) – İbrahimnen (Avraam, Ybyraiym) bastau alǧan ejelgı dästürden şyqqan monoteistık (jalǧyzqūdaişylyq) dındı aitady. İbrahimdık dınderde İbrahim tūlǧasy zor bedelge ie, ol paiǧambar retınde ǧana sanalmai, sol dınder ūstanuşylarynyŋ ruhani babasy sanalady.
Patriarhtyŋ esımıne kelsek, arabşa ony İbrahim, evreişe Avǧaham (Avraam), al qazaqta ony qazaq tılınıŋ fonetikasyna sai Ybyraiym dep ataidy. Sol sebeptı onyŋ esımı ärtürlı formada kezdesedı. Semit tılderınde «av» jäne «raham» söz tırkesı «köptıŋ äkesı» degendı bıldıredı. Ybyraiymdyq üş dın de Ybyraiymdy özderınıŋ ruhani atasy dep sanaidy. İudaizmde İbrahim halyqtyŋ äkesı, hristian dınınde – hristiandyq senımnıŋ bastauşysy, al islamda – mūsylman ümbetınıŋ paiǧambary jäne negızın qalauşy bolyp sanalady”,-dedı dıntanuşy.
Sondai-aq, üş dınnıŋ de özderınıŋ qasiettı mätınderı bar ekenın qosa kettı. Aituynşa, olar Qūdaidyŋ ruhymen jazylǧan dep sanalady. İudaizmde būl Tanah (Eskı ösiet), hristiandyqta Bibliia (Eskı jäne Jaŋa ösiet), al İslamda Qūran. İbrahimdık dınderdıŋ negızgı sipattamalarynyŋ bırı - bır Qūdai turaly monoteistık ılım. Üş dın de qūdırettı bır ǧana qūdai bar ekenın aitady.
Avraamdyq dınderdıŋ (iudaizm, hristiandyq, islam) būrmalanyp därıpteluı älemde bolyp jatqan türlı oqiǧalar men tarihqa aitarlyqtai äser ettı. Mäselen, 11-13 ǧasyrda ötken Krest joryǧyn atauǧa bolady. Ol kezde hristian äskerlerı kielı jerlerdı azat etu jäne İerusalimdı baqylaudy qalpyna keltıru üşın Türkiia, Taiau Şyǧysqa sapar şekken bolatyn. Al 16 ǧasyrda hristiandyqta reformasiialyq qozǧalys jürıp, nätijesınde protestanttyq şırkeuler katoliktık şırkeuden bölınıp şyqty. Būl dıni jäne äleumettık ömırge, sondai-aq Europadaǧy saiasi jaǧdaiǧa tereŋ äserın tigızdı.
20 ǧasyrdyŋ aiaǧynda Keŋes Odaǧynyŋ ydyrauynda jäne jaŋa täuelsız memleketterdıŋ qalyptasuynda da dıni aǧymdar, sonyŋ ışınde islam maŋyzdy röl atqardy. Keibır laŋkestık ūiymdar, äsırese islamdyq sipattaǧy ekstremister, dıni senımge negızdelgen şabuyldar boldy.
2001 jylǧy 11 qyrküiektegı AQŞ-taǧy şabuyl sonyŋ dälelı. Odan bölek, İzrail men Palestina arasyndaǧy ūzaq merzımdı qaqtyǧysta da dıni jäne etnikalyq aspektıler maŋyzdy röl atqarady.
Būl avraamdyq dınderdıŋ būrmalanyp därıptelenuınıŋ kışkene ǧana körınısı. Odan bölek, dınder arasyndaǧy bölu de qoǧamǧa ziian ekenın Äl-Farabi Nūrbekūly basa aitty.
«DINDER ARASYNDA DİSKRİMİNASİIа BAR»
«Būl aimaqqa bailanysty. Bıraq jalpy alǧanda, qazırgı jahandanu däuırınde orta ǧasyrlarmen salystyrǧanda adamdardyŋ, qoǧamdastyqtardyŋ bır-bırıne degen qarym-qatynasy edäuır jaqsy dese de bolady. Alaida, ökınışke qarai, mūsylman sanalatyn keibır teokratiialyq, klerikaldyq elderde basqa dın ökılderıne qatysty diskriminasiia baiqalady. Mysaly, İranda islamnan bölek tek mäsıhşılık, iahudilık jäne zoroastrizm dınderı ǧana moiyndalady Olardy Qūranda jazylǧan «Kıtap ielerı» sanatyna jatqyzady. Basqa dınder zaŋnan tys sanalady. Sonymen qatar, mäsıhşı, iahudi men zoroastriilıkter Parlamentte az şekteulı oryn ǧana ala alady. Saud Arabiiasynda basqa dın ökılderı mülde memlekettık qyzmetşı bola almaidy, jäne taǧysyn taǧy. Oǧan qosa, mūsylman sanalatyn klerikal elderde eger de bıreu mūsylmanşylyqtan basqa dınge ötse, onda ölım jazasyna kesıledı, bıraq basqa dın ökılı islam qabyldasa, ony qoştaidy. Zaiyrly elderdı alsaq, onda ol elderde mäsıhşı men iahudiler jalpy integrasiialanǧan. Köbınese, mūsylman radikaldarymen mäsele bolady. Sebebı ol kısıler arab elderı siiaqty şariǧat ornatyluyn qalaidy. Būl negızgı mäsele»,-dedı ol.
Degenmen, Avraamdyq dınder mädeniet pen qoǧamnyŋ damuyna yqpaly tigen.
«İbrahimdık dınderdıŋ mädenietke yqpaly öte zor. Tek mädenietke ǧana emes, tılge, ömır saltyna da. Mysaly, būryn pūtqa tabynyp, ölı adamdardy örtep jürgen el bolsa, ibrahimdık dındı qabyldaǧannan keiın ol elde jerleu mädenietı paida bolady. Sonymen qosa, taǧamdardy da «taza» (adal) jäne «las» (aram) dep böle bastaidy. İbrahimdık dınderdıŋ jalpy alǧanda älemge degen oŋdy äserı jetkılıktı. Türkıler islam dının qabyldaǧannan keiın bızdıŋ tılımızde de sonyŋ äserı bılınedı. Mysaly, bız ölgen adamdy «qaitys boldy» deimız. Nelıkten? Sebebı Qūran boiynşa, adam Allaǧa «qaitady» dep sanalady da «qaitys boldy», - dedı dıntanuşy.
Elımızde dıni senım bostandyǧynyŋ qamtamasyz etıulıne bailanysty bügınde Almaty qalasynda 17 konfessiiadan qūralǧan 190 dıni bırlestık tırkelgen. Olardyŋ ışınde joǧaryda atalǧan avramdyq dınderge jatatyn islamdyq, hristiandyq jäne iudaizmdık dıni bırlestıkter basym bölıgın qūraidy.
Ärtürlı dıni senım men konfessiialardyŋ tırkeluıne qaramastan elımızdı, sonyŋ ışınde Almaty qalasynda dıni tūraqtylyq pen konfessiiaaralyq kelısım ornaǧan.
Megapoliste ar-ojdan, dın jäne senım bostandyǧyn qamtamasyz etu üşın barlyq qajettı jaǧdailar jasalǧan. Memleket pen dıni bırlestıkter arasyndaǧy qarym-qatynastyŋ qalyptasqan modelı dınge senuşılerdıŋ qūqyqtary men bostandyqtaryn qūrmetteuge, serıktestık qatynastaryna jäne özara tüsınıstıkke ūmtyluǧa negızdelgen.
Jemıstı jäne senımdı jūmystyŋ nätijesı 2017 jyly Almatynyŋ barlyq dıni bırlestıkterınıŋ şamamen 80%-y ūsynylǧan Dıni bırlestıkterdıŋ köşbasşylary klubynyŋ qūryluynda boldy. Qūrylǧan sätten bastap Klub özın tiımdı dialog alaŋy jäne memleket pen dıni ūiymdar arasyndaǧy ǧana emes, sonymen qatar türlı konfessiialardyŋ ökılderı arasyndaǧy senım men ärıptestıktı damytu men tereŋdetude pärmendı qūral retınde körsettı.
Dana Nūrmūhanbet
“Adyrna” ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
