(Maqalanyń túpnusqadaǵy ataýy: "Qazaqta mýftılik máselesi").
1730-ynshy jyldarda Kishi júzdiń hany Əbilhaıyr Peterborǵa elshi jiberip, Reseı úkimetine baǵynsam eken dep tilendi. Hannyń tilegi qabyl alyndy. Ol kúngi hanym patsha Anna Ivanovna handy elimen qol astyna alǵandyǵyn bilgizip, 1731-inshi jyly 19-ynshy fevrəlda qol qoıǵan jarlyq jiberdi. Keler jyly Anna hanymnyń buıryǵy boıynsha Ýfadan Aldar, Taımas, Qutlyh-Muhammed deıtin myrzalar shyǵyp,
myna jaqtan Abylhaıyr han “Or” qalasyna baryp Reseıge baǵynǵandyǵynyń rastylyǵyna quran ustap jan berdi* (Abylhaıyrdan soń 1749-ynshy jylda ornyna úlken balasy Nuraly, onan soń Nuralynyń kenje balasy Bókeı Kishi júzge han bolǵan
soń, eli Bókeı eli atandy).
Abylhaıyr hannyń Reseıge baǵynǵanyna dəl 50 jyl ótken soń, 1881-inshi jylda II-nshi Ekaterına tusynda Orta júzdiń hany Ýəlı Abylaı balasy óziniń tileýimen Reseıge baǵynyp, Ýfa qalasyna baryp, quran súıip jan berdi.
Ol kúnde Orynborskıı kraıǵa namestnık bolyp turǵan baron Iglastromnyń [Iglstrem] ornatýy boıynsha ishki Reseıdegi musylmandardyń rýhanı isterin basqarý úshin musylmandarǵa “mýftılik” berilip, Ýfa shaharynda «Dýhovnoe sobranıe»
ashylyp 1-inshi mýftılikke Muhamedjan Hýseınuly degen kisi qoıyldy. Sol kúnde Bókeı han men Ýəlı han bizdiń de rýhanı isterimiz mýftıdiń qaramaǵynda bolsa eken dep aryz qylǵan.
Tý basynda handar óz tileýimen orysqa baǵynǵanda jalpaq jurttyń qany uıyp, onshama yqylas qoıa qoıǵan joq edi. Orystyń saýdagerin, kresshisin talap, granıadaǵy elge tıip qazaq halqy orystyń damyl tynyshyn alyp turýshy edi. Qazaqty qalaı tynyshtandyrýdyń jolyn taba almaı turǵanda, handardyń mýftı qaramaǵynda bolamyz degen aryzyn Reseı úkimeti qabyl ala qoımady.
Qazaq mýftı qaramaǵynda qalǵan soń, Orynbor, Orsk, Troık, Qyzyljar qalalarynan muǵalim-moldalar shyǵyp qazaqqa din úıretýge erik berildi. Nakah, talaq, mıras bólý,
ólik kómý isterin sharıǵatqa mýafıq qylyp turý úshin ýkaznoı moldalar saılandy. Ýkaznoılardyń ústinen qarap turatyn ahýndar qoıyldy.
Qazaqtyń nakah, talaq, mıras bólý isteri mýftıge qaraǵannan buryn zań retimen bolýshy edi, ólik kómý bolsa – burynǵy mýdjasıtke mýafaq kelýshi edi. Qazaqtyń zań degeni Shyńǵys han zamanynda, onan buryn Momyn han zamanynda shyǵarylǵan
jol. Qazaq mýftıge qaraǵanda Shyńǵys hannyń dúnıeden qaıtqanyna 600 jyl, Momyn hannyń qaıtqanyna 1600 jyl bolǵan eken. Qazaqtyń zańy – 1600 jyldan beri qoıyp kele jatqan joly. Momyn, Shyńǵys handardan soń zaman jyl saıyn ózgerilip, jańaryp turǵandyqtan, hər zamannyń ózine yńǵaılap shyǵarylǵan zańy, hər ǵasyrdyń ózine mýafaq keletin joly bolsa kerek edi.
Qazaq burynǵyshyl jurt. Burynǵynyń joly ǵoı dep, Momyn zamanynan qalǵan zańdy qazaq túk ózgertken joq edi. Sol boıymen mýftıge qarady. Mýftı qaramaǵynda bolǵan soń ýkaznoılar, ahýndar zań ornyna ıslam sharıǵatyn júrgize bastady. Manaǵy myń jyldyq zańnyń joly sharıǵat qaǵıdalaryna úılespeıtin boldy. Mysaly: 1) Baıy ólip jesir qalǵan qatyn 4 aı 10 kún ǵadat saqtaý tıis. Ǵadaty tolǵan soń bir jaqqa baram dese de, ózi tilegen bireýge tıem desede – sharıǵattyń úkimi boıynsha – erik (Quran. 2-nshi súre, 234-inshi aıat). Qazaq 1000 jyldyq zańdy qýam dep, jesir qatyndy kúshtep əmengerine qosady. 2) Bir adam ólgen soń artynda balasy qalmasa, sharıǵat
boıynsha – múlkiniń 4/1 qatynǵa tıedi (Quran, 4-inshi súre, 11-inshi aıat). Qatyn mal berýshi me edi, dep qazaq basa kóktep, malyn tartyp alyp, ózine bir əmenger tabyla ketedi. “Atym ólse saýyry mura, aǵam ólse jeńgem mura” degen qaǵıdasy daıar tur.
Osyndaı, sharıǵattyń úkimimen zańnyń joly ereýil keletin oryndar tolyp jatyr.
Qazaqta eki jaq daýly bolsa, ýkaznyıǵa júgingende ýkaznyı sharıǵattyń qaǵıdasyna salyp húkim qylǵanda, nasharǵa teńdik, jesirge erik tıgende, qazaqtyń zańshyl úlken adamdary shoshyndy: “Oıbaı, búıte berse qazaq múlde qatynynan aırylyp qalady eken; mynaýyń sumdyq eken; bizge tipti mýftıdiń keregi
joq!” -degen oıǵa keldi.
Bir kúni Orynbor-Torǵaı atyrabynda kóship-qonyp júrgen arǵyn, qypshaq rýlary Orynborskıı kraı namestnıginiń qaramaǵynda qalǵan soń, bular namestnıkke ókil saılap jiberip, biz mýftıden shyqsaq eken dep suranǵan. Bulardyń tilegi qabyl bolyp, eń aldymen Orta júzden arǵyn, qypshaq rýlary, Kishi júzden birneshe rý mýftıdiń qaramaǵynan shyqty.
* * *
1820-synshy jylda Ýəlı han dúnıeden qaıtqan soń, Sibir qazaǵynda “handyq” múlde qalyp, onyń ornyna “aǵa sultan” saılandy, Orynbor qazaǵynda “pravıtel” shyqty.
Kókshetaý dýanyna Ýəlı hannyń balasy Shyńǵys, Atbasar dýanyna Sandybaı balasy Erden, Qaraótkel dýanyna qypshaq Ybyraı Jaıyqbaev, Baıanaýyl dýanyna Musa Shormanov, Semeıde Tóıte Nurekenov, Jetisýda Ədil balasy Tezek aǵa sultandyqqa saılanyp edi.
Sol aǵa sultandar mýftı qaramaǵynda turǵanda, ózderinshe, talaı kemshilik kórdi. Eki jaqtan daý bolǵanda, mýftıdiń buıryǵy júrip, aǵa sultandardyń sózi sóz bolmaı qalýshy edi. Məselen, Tóıte Nurekenovtiń Zylıha atty qyzy Jaqsybaı degen jigitke tıip ketken. Atasy Tóıte Jaqsybaıdan aıyryp alýǵa júrse de qolynan kelmegen. Zylıha menen Jaqsybaı mýftıge aryz berip qoldaryna erik qaǵazy alǵan. Sóıtip aǵa
sultan Tóıte jyǵylyp qalǵan.
Ybyraı Jaıyqbaev Jar atty balasyna Sapaq baıdyń qyzyn aıttyrǵan. Quda túsken soń qalyń malyn bermeı turǵanda, Jar Sapaqtyń qyzyn almaıtyn bolyp, aırylysqan. Sharıǵatta quda túsip shapan kıgen soń, tós jegen soń – akti bolady. Akti sońynda qol ustap aırylyssa, qalyń malynyń bəri qyzǵa tıedi. Eger de qol ustamaı aırylyssa, qalyń malynyń jartysy qyzǵa tıedi. (Quran, 2-ishi súre, 237-nshi aıat.) Sapaq baı sharıǵattyń buıryǵy boıynsha qyzynyń qalyń malynyń jartysyn almaq bolǵan. Qol ustamaǵan qyzǵa qalyń mal berýshi me edi dep Ybyraı bermegen. Sapaq aryz berip, mýftıden buıryq shyǵyp, qalyń malynyń jartysyn sanap alǵan.
Qyzyljar oıazynda Tashet Tilemesov degen kisi baı həm qaıratty bolǵan. Aǵa sultan Shyńǵysqa asa qadirli bolyp, degenin qylǵyzyp turady eken. Sonyń Dərjan atty qyzy kúıeýi Abaımen daýly bolyp, Shyńǵys ortaǵa túskende, mýftıdiń buıryǵy júrip, Shyńǵystyń sózi sóz bolmaı qalǵan.
Qazaqqa jańa zakon («Stepnoe polojenıe») shyǵardyń aldynda Peterbordan «ekspedııonnaıa komıssııa» shyǵyp, Sibir qazaǵyn aralaǵan. Qazaqtan “Ne muń, muqtajyńyz bar? Qalaı bolýdy tileısiz?” -dep suraǵan. Aýylnaılar, bolystar, aǵa
sultandardyń úıretýi boıynsha, “mýftılikten shyqsaq eken, burynǵy ata-babanyń zańymen tura bersek eken, sodan bóten túk muqtajymyz joq, taqsyr”, -dep shýlap qoıa bergen. Jaraıdy, tilegenderiń bolar dep komıssııa qaıtyp ketken. Sonan soń kóp
uzamaı 1868-inshi jylda, 21-inshi óktəbrde bekitilgen jańa zakon əp-ədemi bolyp shyǵa keldi. Sonymen aǵa sultandyq məńgi bitirilip, onyń ornyna oıaz shyqty. Qazaqtyń rýhanı isteri mýftı qaramaǵynan alynyp, «oblastnoı pravlenıege» tapsyryldy.
Aqmollanyń:
Aıtamyn úgit qylyp qazaq halqyn,
Kóńilińiz din jaǵyna sonsha salqyn!
Din qoısa, zań qoıýǵa rıza emes
Burynǵy qoıa almaısyz ata saltyn,
-dep zarlanǵany osy.
Munan kórinedi, qazaqtyń burynǵy asaý kezinde noqtalaýǵa orystar qansha aıypty bolsa, noǵaılar qazaqty jaıyna qaraı baǵyp ıkemdeýge sonsha aýlaq bolǵan. Ol kezde mýftılikten op-ońaı shyqsa da, bul kúnde qaıta kirýge zar bolyp júrgenin kózi bar qazaq kórip otyrǵan shyǵar.
Burynǵy zamandaǵy qazaqtyń basshylary esik pen tórdeı jerden arǵyny boljaı almaıtyn bolǵanda, jalpaq jurtqa ókpe júrer me?
Túrik balasy. Qazaqta mýftılik máselesi. «Qazaq», 1913, № 11. // Álıhan Bókeıhan. Shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵy. III tom. – “Saryarqa” baspa úıi, Astana, 2009. – 418-421 better.
Daıyndaǵan: Arman ÁÝBÁKIR,
“Adyrna” ulttyq portaly
