Jaqynda TALIM KZ dep atalatyn iutub-arnaǧa alaştanuşy, tarihşy, jazuşy, Älihan Bökeihan atyndaǧy ǦZİ bölım basşysy, «Qyr balasy» QQ negızın saluşy, 12 kıtaptyŋ avtory, 6 tıl bıletın Eldos Alash-tyŋ aitqan sözı häm uaǧyzǧa ūqsaityn därısı şyqty. Qatelespesem, därıs Şymkenttegı dıni toptyŋ arasynda ötken siiaqty. Osy videony körıp bolǧan soŋ, qarapaiym oqyrman jäne jurnalist retınde sanamda bırneşe sūraq paida boldy. Ärı sol sūraqtardy videodaǧy lektor Eldos Toqtarbaiǧa qoia otyryp, sözımnıŋ ia sūraǧymnyŋ dūrys-būrystyǧyna köz jetkızu üşın naǧyz Alaştanuşy, Abaitanuşy, tarihşy mamandardan kömek sūraitynymdy da aşyq aitqym keledı.
1. Sol videoda Eldos Toqtarbai äŋgımenıŋ basyn bylai bastaidy da: «Şeteldıŋ aqşasyn alyp, qazaqqa qarsy jūmys ıstep jatqandar qanşama? Abaidy sopy qyldy, Abaidy Täŋırşıl qyldy», ärı qarai: «Tıptı Abai degen adam ömırden bolmaǧan, Abai degen jalǧan, ol — Älihan Bökeihan degen maqala şyqty. Eŋ ūiat närse. Sondai närsenı jasap jatyr. Endı būnyŋ barlyǧy kımge jasalyp jatqan qastandyq, kımge jasalyp jatqan qiianat? Ol — myna ūlan-ǧaiyr dalaǧa jasalyp tūrǧan närse»-deidı. Endıgı sūraq mynadai, osydan 3 jyl būryn Abaitanuşy Asan Omarov Abai.kz saityna jariialanǧan öz maqalasynda:«Häkım Abai ūstanǧan jol — sopylyq!» dep edı. Sonda kımnıŋ sözı dūrys? Odan keiın qazaqqa qarsy jūmys ıstep jatqandar dep kımdı aityp otyr? Sonyŋ bırınde Abaidy joqqa şyǧardy dep, Zäure Bataevany meŋzese kerek. Jäne onyŋ äreketın ūiat närse dep baǧalaǧan adam Abaidyŋ bar ekenın rastap ärı pıkır aluandyǧyn qūrmettep, Zäure Bataevaǧa däleldı türde ün qatty ma?
2. Atalmyş videodaǧy keltırgen mysaldarynyŋ bärınde Eldos Toqtarbai Alaş qairatkerlerın tek dıni kontekstte qarastyrǧysy keletın siiaqty. Mäselen, onyŋ eŋ qarapaiym türı: «Al bız mynadai ūlan-ǧaiyr dalada tūrmyz. Kımnıŋ arqasy? Osy jolda qanyn, janyn berıp ketken, dınıne, tılıne, jerıne qyzmet etıp ketken tūlǧalardyŋ arqasy. Alaş arystary — tılge de, dınge de, jerge de, ūltqa da qyzmet etudıŋ eren ülgısın körsetıp ketken tūlǧalar»-deidı. Dınıne qyzmet etken tūlǧalardyŋ arqasy...
Taǧy mysaldar:
«Olar bırınşı dın ılımın tanyǧan edı, ekınşı dünie ılımın meŋgergen tūlǧalar boldy»-deidı. Taǧy da dın. Bıraq nege bırınşı dın?
«Alqaly topta jaqsy söz aituymyz kerek. Qazaqqa qyzmet qylǧan, ūlt jolynda, dın jolynda şahit ketken 25 myŋ qazaqtyŋ tūlǧasyn aituymyz kerek»-deidı. 25 myŋ qazaq dın jolynda şahit bolǧanyna qandai dälel keltıresız? Jalpy Alaş ideiasy dın jolynda qūrban bolu ma?
«Alaş degen top Allamen közın aşqan top boldy»-deidı. Taǧy dın, taǧy Alla.
Alaştyqtar jaily: «Dın islamǧa solar siiaqty qyzmet qyluǧa tyrysuymyz kerek»-deidı. Olar dın islamǧa qalai qyzmet qylǧan? Sony tüsındırıp bere alasyz ba?
Taǧy da Alaştyqtar jaily: türmede otyryp oraza ūstaidy, qūlşylyq qylady,-deidı.
3. «Alaştyŋ tūlǧalary Ahmet, Älihan, Mırjaqyptar bır-bırıne hat jazyp: "Bız eşqaşan ketpeimız, ne körsek te, qara halyqpen bırge köremız. Eger bız ketetın bolsaq, qara halyqty qyryp tastau, syndyryp tastau oŋaiǧa soǧady"-dedı. Kördıŋızder me, ol olardyŋ tauhidterı edı?.. Öitkenı olardyŋ qai-qaisysy bolsyn, eŋ alǧaşqy bılımderın medreseden, meşıtten aşqan bolatyn»-deidı. Sonymen qatar osy jerde bır top adam "Allahu akbar" degen söz aitady. Estuımşe, sol kezdegı medreseler mektep pen sauat aşudyŋ rölın atqarsa kerek. Iаǧni zamannyŋ talabyna sai, ol uaqytta mümkın taŋdaudan būryn, sauat aşudyŋ jalǧyz ǧana joly bolǧan şyǧar? Tıptı Alaş zamanynda da Qazaqstanda zaiyrly mektepter samsap tūrdy degenge öz basym senbeimın. Osy jerde avtor bıraz manipuliasiia jasap tūrǧandai körındı. Bylai qarasaŋyz, būl jahandyq mäselege ainalǧan dıni memleketterge demokratiianyŋ iısın iısketu mümkın emes siiaqty dünie ǧoi.
4. Sodan keiın: «Qūstyŋ qos qanaty bolatyn bolsa, olar da qos qanat: dın ǧylymy men dünie ǧylymyn qatar ūstap, myqty deŋgeige köterıle bıldı»-deidı. Osyny aitqan adamnan ǧylymi tūrǧydan jauap beruın ötınıp tūryp sūraimyn. Dın ǧylymy degenımız ne, anyqtamasy qandai? Sosyn dın degen ne, ǧylym degen ne?
5. «Patşalyq bilık bızdı otarlaǧan sätte dınımızden aiyrdy»-deidı. Būl sözge öz basym köp kümänmen qaraimyn. Nege ekenın aitaiyn ba? Mäselen, Jäŋgırhan tūsynda 19 ǧasyrda salynǧan meşıt älı sol küiınde Bökei Ordasynda tūr. Sonda jolyŋyz tüsıp bara qalsaŋyz, muzei qyzmetkerlerı sızge Jäŋgırhannyŋ özı de sol meşıtte qūlşylyq qylyp, namaz oqyǧanyn aitady. Tıptı Patşalyq Resei sol kezde islamdy ūstanǧan, naqtyraq aitqanda dındı ūstanǧan Ordaǧa jäne onyŋ hanyna qarsy şyqpaǧan. Kerısınşe islam dının nasihattauǧa, rölın küşeituge adamdar jıbergen. Senbeseŋız, ony aiǧaqtaityn eŋbekter de bar. Sonda patşalyq bilık bızdı dınımızden aiyruǧa yqpaldy bolǧanyna qalai 100 paiyz senımdısız?
6. «Tıl degen mäselenıŋ artynda dıl tūr, dın tūr. Al tılı joq adamnyŋ dını de bolmaidy, oǧan jer de, otan da maŋyzdy emes»-deidı. Qalai qazaq tılınıŋ artynda arab dını tūr? Jaraidy, qazaqtyŋ tıldık qorynda 3 myŋnan asa, 4 myŋǧa juyq arabizm bar şyǧar. Bıraq olar bızge sıŋıstı bolyp ketken, baiaǧyda-aq beiımdelıp ketken sözder ǧoi. Onyŋ myna jerge qandai qatysy bar?
7. Serık Ziiatov jazǧan mysal bar. «1920 jyly, 26 tamyzda 28 jastaǧy Alaşordanyŋ vise-premer-ministrı Älımhan Ermekov, janynda Uälidhan Tanaşūly jäne osy Şymkenttıŋ tumasy Mūstafa Kökebaiūly degen Alaş qairatkerı bolǧan, jer kadastrı mamany — üşeuı Leninnıŋ qabyldauyna kırıp, bügıngı Qazaqstannyŋ territoriiasyn qorǧap qalǧan. Sol kezde Leninmen 8 jarym saǧat daulasady. Bır uaqytta Lenin janynda otyrǧan Sverdlovqa, Kalininge aitady: eger bız keşkı tamaq ışpeitın bolsaq, qazır Mäskeuden aiyrylyp qalamyz deidı»-deisız. Osy jerde otyrǧan halyq qarqyldap küle qalady. Stalinnıŋ äŋgımesı qanşalyqty ras? Sosyn Serık Ziiatovtyŋ postyna pıkır bıldırgen Maksat Taj-Murat-tyŋ özı Mūstafa Kökebaevtyŋ Atyraudyŋ tumasy ekenın jäne ony jai ǧana uikipediiadan bıle saluǧa bolatyn aqpar ekenın jazyp otyr. Sonda būl qalai bolǧany?
8. Eldos Toqtarbai Sūltanmahmūt jaily: «Qūran qari, 14 parany tolyq bılgen. Sol Sūltanmahmūt Jüsıpbek Aimauytūlyna hat jazyp otyr: auruym asqynyp bara jatyr deidı, eger Alla Taǧalam deidı, maǧan 1 jyldyq ǧūmyr beretın bolsa deidı, men deidı, arab tılın tolyq meŋgergım keledı deidı». Osy jerde myna närsenı jazǧymyz keledı... Eger osyǧan deiın oqyǧan, oqulyqtaǧy, internettegı mälımetterge süiensek, Sūltanmahmūttyŋ dındı bılgenı ras. Bıraq keiın dınge jäne dındarlarǧa qarsy bolyp, "dın degen — ötırıkke nanu degen" dep te öleŋ jazǧany turaly derek bar. Nege aqparat bırjaqty berılıp otyr?
9. Bıraz dındar adamdar qoldanatyn «70 jyl Qūdaisyz qoǧam ornady» degendı bū kısı de aitady. Sol «70 jyl Qūdaisyz qoǧamda» mektep arabşa bolsa, meşıt jūmys ıstep tūrsa, ol qandai qūdaisyz qoǧam bolǧany?
10. Mırjaqyp Dulatūly jaily: «jalǧyzkısılık, odinochnaia kameraǧa, karserge qamap tastaidy. Sol 24-aq santimetr bolǧan ol kezde. Sol 24 santimetrde 1 jyl, 8 ai otyrady ǧoi. Kışı däretın de, ülken däretın de sol jerge syndyrady. Sol jerde otyrǧanda, Qūrannyŋ bükıl bılgenın aityp, aman-esen şyqqan ǧoi»-deidı. Türmenıŋ 24 santimetr ekenıne qandai dälel bar? Jalpy menıŋ oiymşa, Alaş jaily aitqanda sözdı üstemelemei-aq, körgen azabynyŋ faktısın aitsa da, jetıp jatyr dep oilaimyn. İnternetke jazyp körsem, karserdı 2.5.m2 deitın derek te şyqty.
11. «Alaş ideiasynyŋ negızı dınmen bastalǧan. Sondyqtan qazır aramyzda jürgen, islamǧa kır keltırıp jürgen tentekterımızdıŋ kesırınen asyl dınımızdı bylǧap jatqan jaiymyz bar. Asyl dınımızdı bylǧamaiyq»-deidı. Alaş ideiasy qalaişa dınmen bastalǧan? Men ony ognostikke de, ateistke de, hristianǧa da, buddistke de, mūsylmanǧa da ortaq ideia, zaiyrlylyq prinsipı saqtalǧan ideia dep jürsem... Sonda būl qalai bolǧany?
12. Jäne söz soŋynda: «Sözımnıŋ soŋynda myna närsenı aitqym keledı. Ūltyna, jūrtyna qyzmet etu bılımnen emes, mınezden. Bızdıŋ qoǧamda nebır bılımdıler bar, bıraq imany joq. Mınez degen — iman, jıgıtter!»-deidı. İä, Älihan Bökeihannyŋ "ūltqa qyzmet etudı mınezden" deitın sözı bar. Bıraq naqty "mınezdıŋ iman ekenın" anyqtaityn tekstologiialyq tūrǧydan qandai dälel bar?
13. Odan keiın Eldos Toqtarbai jaily (onyŋ Alaş sözı kıtabyna jazylǧan alǧysöz bolsa kerek) jazuşy, alaştanuşy, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Tūrsyn Jūrtbai: — Talapty şäkırt te — ūstazǧa bergen taǧdyrdyŋ bır syiy. Keide qanşalyqty oqymysty körıngenıŋmen de, sol şäkırtıŋe qarap boi tüzeitın, oi tüzeitın kezıŋ bolady. Ondai şäkırtten sen de jön üirenesıŋ. Alǧau sözge sensek, bızdı de «qazaqtyŋ sözın ūstaǧan qalam iesınıŋ bırı»,-dep jür ǧoi. Alaida men, jany - quatty, oiy tyŋ, talap-maqsaty anyq, bılgenımen de, bıluge ūmtylǧanymen de, pıkırımen de, mınezımen de batyl jäne adalymen tura aitatyn ūǧlandardy körgende, olarǧa sondai bır süiınışpen qaraimyn.
Men Eldos Toqtarbaidyŋ bolmysynan osyndai tektı tumysty aŋǧaramyn. Säl tosyn tabiǧi bıtımıne qaramastan, ony bauyryma tartqym keledı. Öitkenı onyŋ özıne senımdı, tasty da erıtkendei meiırımı men ekpınımen otty da söndırgendei turaşyl quaty, pıkırlerınıŋ adaldyǧy, taŋdaǧan maqsat jolyndaǧy nyq betalysy, tabandy da tözımdı ızdenısı ūstaz retınde tolyq qanaǧattandyrady jäne menıŋ közqiyǧyma şalynǧannan bergı on jyldyŋ oraiynda ol sät saiyn osyndai kesek oi-bıtımımen süiındırıp keledı. Meilı, mūny syrt köz ūnatsyn, ūnatpasyn bärıbır (keibır janaşyrlarymnan ondai da eskertu estıp qalamyn), onyŋ jan ūiasynan şynaiy adaldyqty aŋǧaramyn. Al şynaiylyq kez kelgen taǧdyr iesıne berıle bermeitın syi.
Jalpy Eldostyŋ şyǧarmaşylyǧyna tän basty erekşelık, ol - dıttegen nysanasyna eş neǧylaiynsyz berılıp, alaŋdamastan, jany küiıp tūryp berıle jazatyn şynaiy adaldyǧynda. Köŋıl iırımı bırde ūiytqyp, bırde baiyrqalap, oiyŋdy oratyp äketse de, oqyrman onyŋ alǧausyz köŋılden alabūrtyp şyqqanyna senedı. Äsırese, alaş pen alaş qairatkerlerınıŋ taǧdyry turaly aitqanda, küiınıp-süiıngen sezımge de, aşynǧan synǧa da erık beredı. Äiteuır, nemkettınıŋ sözı emes, naǧyz jany auyrǧan adamnyŋ jan sözı ekenı aŋǧarylady.
Ekınşı, ol özınıŋ alǧan taqyrybyna senımdı. Tarih, tarihi tūlǧa, ädebi tuyndy, jeke adam turaly söz qozǧasa da, bärıbır ūştalǧan körkem-syni oi alaş taqyrybyna kelıp sabaqtalady. Būl onyŋ, tüpkı ılhami maqsatynyŋ tūraqtylyǧyn körsetedı. Sol jolda, syryn aşsa da, synyn aitsa da «jüregınıŋ tübıne kır jasyrmaidy». Qalam ūstaǧan adamǧa būl da ülken syn.
Üşınşı, är jazǧanynan — tolassyz ızdenıs pen tözımnıŋ, közdegenıne jetpei qoimaityn quat pen jıgerdıŋ demı bılınıp tūrady. Mıne, būl, Abai aitqan, «Quatty oidan bas qūrap, erkelenıp şyǧatyn» sözdıŋ qozǧauşy küşı.
Endı, Eldos ūǧlanǧa, «osy quatty, batyl, adalynan bastalǧan arynyŋmen keler künnıŋ alaşūrandy kökşoqysyna alqynbai, sürınbei, ädılettıŋ jolynan būrylmai, abyroimen jet!»-dep tılek qosamyn,-deptı.
Endıgı sūraq mynadai, Tūrsyn Jūrtbai aǧamyz Eldos Toqtarbaidyŋ Alaş sözı kıtabyn tolyǧymen oqydy ma eken? Eger oqysa, kıtapta Alaştyŋ dınge qatynasy qalai berılgen?
P. S. Osyǧan deiın Abai Myrza esımdı töte jazudan oqityn, Alaş jazbalaryn zertteuşınıŋ arqasynda Alaş qoljazbalaryn şolyp şyqqan edım. Sonda tıptı 1917 jyly Alaş ziialylary mūǧalımder kursynda: "Kereksız dep tört pändı ataidy. Olar: arab tılı, islam tarihy men ūlt tarihy (Qazaq tarihy), dın, ölşeu" dep, Alaştyqtardyŋ jazbasyn jariialap edı. Jäne sol jazuda avtorlar nege ekenın de sanaly türde däleldep bergen. Odan bölek, olar dın ısı men memleket ısın bölek qarastyrady. Qazır bızge dınnıŋ emes, zamanaui ǧylymnyŋ qajet ekenın jazady. Al endı osydan keiın Alaş ideiasy qalaişa tek dıni ideia bolyp şyǧady?
Eşkımnıŋ dıni senımıne, dıni közqarasyna qasastyǧym joq jäne bıreudıŋ jeke basyna tiısudı jön dep sanamaimyn. Bıraq osy närselerdı aitqan avtordan jäne lajy bolsa, Alaştanuşylardan sanaly, däleldı jauap kütemın. Köp Raqmet!
Altynbek Älıbekūly
