Jaqynda TALIM KZ dep atalatyn ıýtýb-arnaǵa alashtanýshy, tarıhshy, jazýshy, Álıhan Bókeıhan atyndaǵy ǴZI bólim basshysy, «Qyr balasy» QQ negizin salýshy, 12 kitaptyń avtory, 6 til biletin Eldos Alash-tyń aıtqan sózi hám ýaǵyzǵa uqsaıtyn dárisi shyqty. Qatelespesem, dáris Shymkenttegi dinı toptyń arasynda ótken sııaqty. Osy vıdeony kórip bolǵan soń, qarapaıym oqyrman jáne jýrnalıst retinde sanamda birneshe suraq paıda boldy. Ári sol suraqtardy vıdeodaǵy lektor Eldos Toqtarbaıǵa qoıa otyryp, sózimniń ıa suraǵymnyń durys-burystyǵyna kóz jetkizý úshin naǵyz Alashtanýshy, Abaıtanýshy, tarıhshy mamandardan kómek suraıtynymdy da ashyq aıtqym keledi.
1. Sol vıdeoda Eldos Toqtarbaı áńgimeniń basyn bylaı bastaıdy da: «Sheteldiń aqshasyn alyp, qazaqqa qarsy jumys istep jatqandar qanshama? Abaıdy sopy qyldy, Abaıdy Táńirshil qyldy», ári qaraı: «Tipti Abaı degen adam ómirden bolmaǵan, Abaı degen jalǵan, ol — Álıhan Bókeıhan degen maqala shyqty. Eń uıat nárse. Sondaı nárseni jasap jatyr. Endi bunyń barlyǵy kimge jasalyp jatqan qastandyq, kimge jasalyp jatqan qııanat? Ol — myna ulan-ǵaıyr dalaǵa jasalyp turǵan nárse»-deıdi. Endigi suraq mynadaı, osydan 3 jyl buryn Abaıtanýshy Asan Omarov Abaı.kz saıtyna jarııalanǵan óz maqalasynda:«Hákim Abaı ustanǵan jol — sopylyq!» dep edi. Sonda kimniń sózi durys? Odan keıin qazaqqa qarsy jumys istep jatqandar dep kimdi aıtyp otyr? Sonyń birinde Abaıdy joqqa shyǵardy dep, Záýre Bataevany meńzese kerek. Jáne onyń áreketin uıat nárse dep baǵalaǵan adam Abaıdyń bar ekenin rastap ári pikir alýandyǵyn qurmettep, Záýre Bataevaǵa dáleldi túrde ún qatty ma?
2. Atalmysh vıdeodaǵy keltirgen mysaldarynyń bárinde Eldos Toqtarbaı Alash qaıratkerlerin tek dinı kontekstte qarastyrǵysy keletin sııaqty. Máselen, onyń eń qarapaıym túri: «Al biz mynadaı ulan-ǵaıyr dalada turmyz. Kimniń arqasy? Osy jolda qanyn, janyn berip ketken, dinine, tiline, jerine qyzmet etip ketken tulǵalardyń arqasy. Alash arystary — tilge de, dinge de, jerge de, ultqa da qyzmet etýdiń eren úlgisin kórsetip ketken tulǵalar»-deıdi. Dinine qyzmet etken tulǵalardyń arqasy...
Taǵy mysaldar:
«Olar birinshi din ilimin tanyǵan edi, ekinshi dúnıe ilimin meńgergen tulǵalar boldy»-deıdi. Taǵy da din. Biraq nege birinshi din?
«Alqaly topta jaqsy sóz aıtýymyz kerek. Qazaqqa qyzmet qylǵan, ult jolynda, din jolynda shahıt ketken 25 myń qazaqtyń tulǵasyn aıtýymyz kerek»-deıdi. 25 myń qazaq din jolynda shahıt bolǵanyna qandaı dálel keltiresiz? Jalpy Alash ıdeıasy din jolynda qurban bolý ma?
«Alash degen top Allamen kózin ashqan top boldy»-deıdi. Taǵy din, taǵy Alla.
Alashtyqtar jaıly: «Din ıslamǵa solar sııaqty qyzmet qylýǵa tyrysýymyz kerek»-deıdi. Olar din ıslamǵa qalaı qyzmet qylǵan? Sony túsindirip bere alasyz ba?
Taǵy da Alashtyqtar jaıly: túrmede otyryp oraza ustaıdy, qulshylyq qylady,-deıdi.
3. «Alashtyń tulǵalary Ahmet, Álıhan, Mirjaqyptar bir-birine hat jazyp: "Biz eshqashan ketpeımiz, ne kórsek te, qara halyqpen birge kóremiz. Eger biz ketetin bolsaq, qara halyqty qyryp tastaý, syndyryp tastaý ońaıǵa soǵady"-dedi. Kórdińizder me, ol olardyń taýhıdteri edi?.. Óıtkeni olardyń qaı-qaısysy bolsyn, eń alǵashqy bilimderin medreseden, meshitten ashqan bolatyn»-deıdi. Sonymen qatar osy jerde bir top adam "Allahý akbar" degen sóz aıtady. Estýimshe, sol kezdegi medreseler mektep pen saýat ashýdyń rólin atqarsa kerek. Iaǵnı zamannyń talabyna saı, ol ýaqytta múmkin tańdaýdan buryn, saýat ashýdyń jalǵyz ǵana joly bolǵan shyǵar? Tipti Alash zamanynda da Qazaqstanda zaıyrly mektepter samsap turdy degenge óz basym senbeımin. Osy jerde avtor biraz manıpýlıaııa jasap turǵandaı kórindi. Bylaı qarasańyz, bul jahandyq máselege aınalǵan dinı memleketterge demokratııanyń ıisin ıisketý múmkin emes sııaqty dúnıe ǵoı.
4. Sodan keıin: «Qustyń qos qanaty bolatyn bolsa, olar da qos qanat: din ǵylymy men dúnıe ǵylymyn qatar ustap, myqty deńgeıge kóterile bildi»-deıdi. Osyny aıtqan adamnan ǵylymı turǵydan jaýap berýin ótinip turyp suraımyn. Din ǵylymy degenimiz ne, anyqtamasy qandaı? Sosyn din degen ne, ǵylym degen ne?
5. «Patshalyq bılik bizdi otarlaǵan sátte dinimizden aıyrdy»-deıdi. Bul sózge óz basym kóp kúmánmen qaraımyn. Nege ekenin aıtaıyn ba? Máselen, Jáńgirhan tusynda 19 ǵasyrda salynǵan meshit áli sol kúıinde Bókeı Ordasynda tur. Sonda jolyńyz túsip bara qalsańyz, mýzeı qyzmetkerleri sizge Jáńgirhannyń ózi de sol meshitte qulshylyq qylyp, namaz oqyǵanyn aıtady. Tipti Patshalyq Reseı sol kezde ıslamdy ustanǵan, naqtyraq aıtqanda dindi ustanǵan Ordaǵa jáne onyń hanyna qarsy shyqpaǵan. Kerisinshe ıslam dinin nasıhattaýǵa, rólin kúsheıtýge adamdar jibergen. Senbeseńiz, ony aıǵaqtaıtyn eńbekter de bar. Sonda patshalyq bılik bizdi dinimizden aıyrýǵa yqpaldy bolǵanyna qalaı 100 paıyz senimdisiz?
6. «Til degen máseleniń artynda dil tur, din tur. Al tili joq adamnyń dini de bolmaıdy, oǵan jer de, otan da mańyzdy emes»-deıdi. Qalaı qazaq tiliniń artynda arab dini tur? Jaraıdy, qazaqtyń tildik qorynda 3 myńnan asa, 4 myńǵa jýyq arabızm bar shyǵar. Biraq olar bizge sińisti bolyp ketken, baıaǵyda-aq beıimdelip ketken sózder ǵoı. Onyń myna jerge qandaı qatysy bar?
7. Serik Zııatov jazǵan mysal bar. «1920 jyly, 26 tamyzda 28 jastaǵy Alashordanyń vıe-premer-mınıstri Álimhan Ermekov, janynda Ýálıdhan Tanashuly jáne osy Shymkenttiń týmasy Mustafa Kókebaıuly degen Alash qaıratkeri bolǵan, jer kadastri mamany — úsheýi Lenınniń qabyldaýyna kirip, búgingi Qazaqstannyń terrıtorııasyn qorǵap qalǵan. Sol kezde Lenınmen 8 jarym saǵat daýlasady. Bir ýaqytta Lenın janynda otyrǵan Sverdlovqa, Kalınınge aıtady: eger biz keshki tamaq ishpeıtin bolsaq, qazir Máskeýden aıyrylyp qalamyz deıdi»-deısiz. Osy jerde otyrǵan halyq qarqyldap kúle qalady. Stalınniń áńgimesi qanshalyqty ras? Sosyn Serik Zııatovtyń postyna pikir bildirgen Maksat Taj-Mýrat-tyń ózi Mustafa Kókebaevtyń Atyraýdyń týmasy ekenin jáne ony jaı ǵana ýıkıpedııadan bile salýǵa bolatyn aqpar ekenin jazyp otyr. Sonda bul qalaı bolǵany?
8. Eldos Toqtarbaı Sultanmahmut jaıly: «Quran qarı, 14 parany tolyq bilgen. Sol Sultanmahmut Júsipbek Aımaýytulyna hat jazyp otyr: aýrýym asqynyp bara jatyr deıdi, eger Alla Taǵalam deıdi, maǵan 1 jyldyq ǵumyr beretin bolsa deıdi, men deıdi, arab tilin tolyq meńgergim keledi deıdi». Osy jerde myna nárseni jazǵymyz keledi... Eger osyǵan deıin oqyǵan, oqýlyqtaǵy, ınternettegi málimetterge súıensek, Sultanmahmuttyń dindi bilgeni ras. Biraq keıin dinge jáne dindarlarǵa qarsy bolyp, "din degen — ótirikke naný degen" dep te óleń jazǵany týraly derek bar. Nege aqparat birjaqty berilip otyr?
9. Biraz dindar adamdar qoldanatyn «70 jyl Qudaısyz qoǵam ornady» degendi bu kisi de aıtady. Sol «70 jyl Qudaısyz qoǵamda» mektep arabsha bolsa, meshit jumys istep tursa, ol qandaı qudaısyz qoǵam bolǵany?
10. Mirjaqyp Dýlatuly jaıly: «jalǵyzkisilik, odınochnaıa kameraǵa, karerge qamap tastaıdy. Sol 24-aq santımetr bolǵan ol kezde. Sol 24 santımetrde 1 jyl, 8 aı otyrady ǵoı. Kishi dáretin de, úlken dáretin de sol jerge syndyrady. Sol jerde otyrǵanda, Qurannyń búkil bilgenin aıtyp, aman-esen shyqqan ǵoı»-deıdi. Túrmeniń 24 santımetr ekenine qandaı dálel bar? Jalpy meniń oıymsha, Alash jaıly aıtqanda sózdi ústemelemeı-aq, kórgen azabynyń faktisin aıtsa da, jetip jatyr dep oılaımyn. Internetke jazyp kórsem, karerdi 2.5.m2 deıtin derek te shyqty.
11. «Alash ıdeıasynyń negizi dinmen bastalǵan. Sondyqtan qazir aramyzda júrgen, ıslamǵa kir keltirip júrgen tentekterimizdiń kesirinen asyl dinimizdi bylǵap jatqan jaıymyz bar. Asyl dinimizdi bylǵamaıyq»-deıdi. Alash ıdeıasy qalaısha dinmen bastalǵan? Men ony ognostıkke de, ateıstke de, hrıstıanǵa da, býddıstke de, musylmanǵa da ortaq ıdeıa, zaıyrlylyq prınıpi saqtalǵan ıdeıa dep júrsem... Sonda bul qalaı bolǵany?
12. Jáne sóz sońynda: «Sózimniń sońynda myna nárseni aıtqym keledi. Ultyna, jurtyna qyzmet etý bilimnen emes, minezden. Bizdiń qoǵamda nebir bilimdiler bar, biraq ımany joq. Minez degen — ıman, jigitter!»-deıdi. Iá, Álıhan Bókeıhannyń "ultqa qyzmet etýdi minezden" deıtin sózi bar. Biraq naqty "minezdiń ıman ekenin" anyqtaıtyn tekstologııalyq turǵydan qandaı dálel bar?
13. Odan keıin Eldos Toqtarbaı jaıly (onyń Alash sózi kitabyna jazylǵan alǵysóz bolsa kerek) jazýshy, alashtanýshy, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Tursyn Jurtbaı: — Talapty shákirt te — ustazǵa bergen taǵdyrdyń bir syıy. Keıde qanshalyqty oqymysty kóringenińmen de, sol shákirtińe qarap boı túzeıtin, oı túzeıtin keziń bolady. Ondaı shákirtten sen de jón úırenesiń. Alǵaý sózge sensek, bizdi de «qazaqtyń sózin ustaǵan qalam ıesiniń biri»,-dep júr ǵoı. Alaıda men, jany - qýatty, oıy tyń, talap-maqsaty anyq, bilgenimen de, bilýge umtylǵanymen de, pikirimen de, minezimen de batyl jáne adalymen týra aıtatyn uǵlandardy kórgende, olarǵa sondaı bir súıinishpen qaraımyn.
Men Eldos Toqtarbaıdyń bolmysynan osyndaı tekti týmysty ańǵaramyn. Sál tosyn tabıǵı bitimine qaramastan, ony baýyryma tartqym keledi. Óıtkeni onyń ózine senimdi, tasty da eritkendeı meıirimi men ekpinimen otty da sóndirgendeı týrashyl qýaty, pikirleriniń adaldyǵy, tańdaǵan maqsat jolyndaǵy nyq betalysy, tabandy da tózimdi izdenisi ustaz retinde tolyq qanaǵattandyrady jáne meniń kózqıyǵyma shalynǵannan bergi on jyldyń oraıynda ol sát saıyn osyndaı kesek oı-bitimimen súıindirip keledi. Meıli, muny syrt kóz unatsyn, unatpasyn báribir (keıbir janashyrlarymnan ondaı da eskertý estip qalamyn), onyń jan uıasynan shynaıy adaldyqty ańǵaramyn. Al shynaıylyq kez kelgen taǵdyr ıesine berile bermeıtin syı.
Jalpy Eldostyń shyǵarmashylyǵyna tán basty erekshelik, ol - dittegen nysanasyna esh neǵylaıynsyz berilip, alańdamastan, jany kúıip turyp berile jazatyn shynaıy adaldyǵynda. Kóńil ıirimi birde uıytqyp, birde baıyrqalap, oıyńdy oratyp áketse de, oqyrman onyń alǵaýsyz kóńilden alaburtyp shyqqanyna senedi. Ásirese, alash pen alash qaıratkerleriniń taǵdyry týraly aıtqanda, kúıinip-súıingen sezimge de, ashynǵan synǵa da erik beredi. Áıteýir, nemkettiniń sózi emes, naǵyz jany aýyrǵan adamnyń jan sózi ekeni ańǵarylady.
Ekinshi, ol óziniń alǵan taqyrybyna senimdi. Tarıh, tarıhı tulǵa, ádebı týyndy, jeke adam týraly sóz qozǵasa da, báribir ushtalǵan kórkem-synı oı alash taqyrybyna kelip sabaqtalady. Bul onyń, túpki ilhamı maqsatynyń turaqtylyǵyn kórsetedi. Sol jolda, syryn ashsa da, synyn aıtsa da «júreginiń túbine kir jasyrmaıdy». Qalam ustaǵan adamǵa bul da úlken syn.
Úshinshi, ár jazǵanynan — tolassyz izdenis pen tózimniń, kózdegenine jetpeı qoımaıtyn qýat pen jigerdiń demi bilinip turady. Mine, bul, Abaı aıtqan, «Qýatty oıdan bas qurap, erkelenip shyǵatyn» sózdiń qozǵaýshy kúshi.
Endi, Eldos uǵlanǵa, «osy qýatty, batyl, adalynan bastalǵan arynyńmen keler kúnniń alashurandy kókshoqysyna alqynbaı, súrinbeı, ádilettiń jolynan burylmaı, abyroımen jet!»-dep tilek qosamyn,-depti.
Endigi suraq mynadaı, Tursyn Jurtbaı aǵamyz Eldos Toqtarbaıdyń Alash sózi kitabyn tolyǵymen oqydy ma eken? Eger oqysa, kitapta Alashtyń dinge qatynasy qalaı berilgen?
P. S. Osyǵan deıin Abaı Myrza esimdi tóte jazýdan oqıtyn, Alash jazbalaryn zertteýshiniń arqasynda Alash qoljazbalaryn sholyp shyqqan edim. Sonda tipti 1917 jyly Alash zııalylary muǵalimder kýrsynda: "Kereksiz dep tórt pándi ataıdy. Olar: arab tili, ıslam tarıhy men ult tarıhy (Qazaq tarıhy), din, ólsheý" dep, Alashtyqtardyń jazbasyn jarııalap edi. Jáne sol jazýda avtorlar nege ekenin de sanaly túrde dáleldep bergen. Odan bólek, olar din isi men memleket isin bólek qarastyrady. Qazir bizge dinniń emes, zamanaýı ǵylymnyń qajet ekenin jazady. Al endi osydan keıin Alash ıdeıasy qalaısha tek dinı ıdeıa bolyp shyǵady?
Eshkimniń dinı senimine, dinı kózqarasyna qasastyǵym joq jáne bireýdiń jeke basyna tıisýdi jón dep sanamaımyn. Biraq osy nárselerdi aıtqan avtordan jáne lajy bolsa, Alashtanýshylardan sanaly, dáleldi jaýap kútemin. Kóp Raqmet!
Altynbek Álibekuly
