Qazaq tılı – taiauda bolǧan Saryaǧaştaǧy 5 jasar qyzdyŋ körgen azabyndai, osy künge deiın türlı qūqai men zorlyq-zombylyqty bastan keşıp keldı. Ana tılımızdıŋ jüdep-aryǧan, öksık hälın sipattauǧa būdan artyq teŋeu joq şyǧar, sırä?
Sondyqtan «memlekettık tıldıŋ siqy osy», «qazaqekeŋge oryssyz as batpaidy» dep jappai aiyptaǧannan görı «ne ısteu kerek» degen saualǧa jauap ızdegen dūrys sekıldı.
Sonymen, ne ısteu kerek? Qaidan, neden, kımnen bastaǧan jön?
Ärine, «bılgışter» Toqaevtan bastaiyq dei saluy mümkın. Bıraq Nazarbaev qazaqşa sudai aǧyp tūrǧanda memlekettık tıldıŋ pūşpaqqa şyqqanyn kördık pe? Tıl turaly tapsyrmalar berılgenımen qazaq tıldıŋ deŋgeiı köterıldı me? Joq, qalqam. Qazaq tılın bırınşı deŋgeige köteru üşın ūlttyq ruhty oiatu kerek. Tanym taiazdyǧy men sana saiazdyǧy tıl men dıldı bılmegennen tuady.
Al ūlttyq ruh qannan, tekten, süiekten bastau alady desek te, qanyna tartpai qary synǧandardy körıp jürmız. Demek bırınşıden, qarapaiym bolyp körıngenımen ūly maidandardy qajet etetın otbasy, bala-baqşa, mektep, balaqailar künde köretın multiplikasiialyq filmder, oiyndar ana tılınde ūiymdastyryluy şart dep tüidık. Özıŋız oilaŋyzşy, uyzynan ana tılı men besık jyryn tyŋdaǧan, ainalasy qazaq tılınde söilep, smartfonnan estıgenı öz tılı bolsa, ondai baladan şüldırbai men şüldırgüldıŋ şyǧuy mümkın be? Ärine, joq. Maǧjan Jūmabaiūly aitqandai, «Jas bala – jas şybyq, jas künde qalai iıp tartsaŋ, eseigende solai qatyp qalady. Terıs iırılgen şybyqty artynan tüzeimın deseŋ, syndyryp alasyŋ». Būl – qūlaqqa ıletın qauym bolsa, taǧy da bır aityp körgenım, bälkım nätije berer degen esekdäme oi ǧana... Äitpese, būndai jalyndy ūsynysty kım aitpai jatyr, qarǧam?!
Aitpaqşy, multiplikasiialyq film demekşı, bızdıŋ balalar şyr etıp düniege kelgennen bastap youtube köretının kımnen jasyraiyn?! Ol – boiamasyz şyndyq. Bıraq bır ökınıştısı, youtube-ta balaqailar süiıp köretın, türlı reŋkke ie multiplikasiialyq filmder orys ne aǧylşyn tılınde. Sonyŋ nätijesınde, balanyŋ üi ışı qazaq tılınde söilese de, tılı orysşa ne aǧylşynşa şyǧyp jatqan jaǧdailardy estıp-körıp jürmız. Balalar da bırınıŋ auzyna bırı tükırıp qoiǧandai, «mam, qazaqşa qyzyq emes» dep şyǧa keledı. Zaman talabyna sai kündelıktı köretını ana tılımen auyzdanbaǧan soŋ olardan ne ümıt ne qaiyr? Al qazaq tıldılerden tanymaldylyqqa ielerı - bar bolǧany baiaǧy «Qoşqar men teke», «Aidahar», «Bal bılım» beine jinaǧy. Endeşe nege animasiialyq multfilmderdıŋ eŋ ǧajabyn, eŋ taŋdaulysyn tüsıretınder arasynda baiqaulardy jiıletpeimız? Osy salany köterıp, qarjy nege bölgızbeske?
Ekınşıden, Memlekettık tıldı tegın meŋgeru üşın qajettı jaǧdaidyŋ bärın jasau kerek. Materialdyq, ruhani, fizikalyq qoldaular qajet. Iаǧni qazaq tılın üirenu är qazaqstandyqqa tegın bolsa degen talap-tılek, arman-maqsat, qiial-oi bar... Al jekelegen käsıbı barlar tılge janaşyrlyq tanytyp, tegın üiretu joldaryn qarastyrsa, bırıgıp, memlekettık tıl mäselesın şeşuge mümkındık tuar edı. Sodan soŋ jaŋadan tıl üirenuşılerdı kelemejdei jönelmei, «jaraisyŋ, qazaq tılınde söilegen saǧan jarasady eken» dep maqtap-madaqtap otyrudy da ūmytpaiyq.
Üşınşıden, BAQ-taǧy şala audarylǧan qazaq tılındegı tolassyz aqparattardy körgende janyŋ qaradai auyrady eken. Sondyqtan BAQ-taǧy memlekettık tıldı jaqsy meŋgergen azamattardy yŋtalandyru jūmystaryn ūiymdastyrǧan jön. Mysaly, orys tıldı BAQ-ta qyzmet etıp jatqan jurnalisterdı tıl üiretetın käsıbi tegın oqytu kurstaryna qatystyraiyq. Jurnalister arasyndaǧy qazaq tıldı baiqaulardyŋ sanyn köbeiteiık. Kalkasyz qazaq tılı degen ūrandy ūstanyp, osy salanyŋ mamandaryn qarjylandyryp, tanymal äleumettık jelılerde paraqşalar aşu kerek. Paraqşalarda äzılmen, türlı illiustrasiialyq, karrikaturalyq surettermen kalka qoldanyp söileitın, jazatyn BAQ-taǧy jazbalarǧa mazaq qylu jūmystaryn ūiymdastyrǧan jön.
Törtınşıden, qazır elde aşyq türde tıldık, ideologiialyq, intellektualdyq küres jürıp jatyr. Jäne sol küresterdıŋ teŋ jartysy ǧana ana tılde.
Sondyqtan Şahanov atamyz: «memlekettık tıldı qalai qadırleu kerektıgın körşıles Resei memleketınen de üirene de almadyq» dep aşyna jazǧan. Al Japondar qazaqtardy «orystıldı aziiattyqtar» degen. Au soǧan namystanbaityn tarihi jadysynan aiyrylǧan nedegen halyqpyz?
Endı bızge etnolingvistikalyq ahualdy özgertudıŋ keşendı şaralary qajet. Osydan 5-6 jyl būryn, äleumettık jelı alaŋyndaǧy talas-tartys däl osylai qainap tūrmaǧan şaqta memlekettık tıl endı düniege şyr etıp kelgen närestedei jas, qauqarsyz boldy. Ony kım körıngen basynyp, aiaqqa taptady. Al qazır şe? Qazır boijetıp, erjetıp ketpesek te, quana täi-täilaǧan balaǧa ainaldyq. Älı de qauqarsyzdaumyz, bıraq özgerıs bar. Oǧan sebep äleumettık jelı. Qoǧamdyq oryndarda, ıs-qaǧazdarda, sot ısterınde, qate jazylǧan jarnamalyq jūmystarda talap etuşılerdıŋ sany künnen künge ösıp kele jatqanyn älem.jelıden baiqauǧa bolady. Özge tılde sairaityndar qazaqşa söilei almasa, olardy moiyndamauşylyq ürdısı qalyptasty. Mäselen, eldıŋ aldyna şyǧyp, alda-jalda özge tılde söilei qalsaŋ, qoǧamdyq talqynyŋ astynda qalasyŋ. Tıptı deputattar ant bergende de tılı kürmelıp söilegenderdı BAQ jappai jazyp, äleumettık jelı paidalanuşylary mazaqqa ainaldyrdy. Baiaǧydai auruhanadaǧy därıger, avtobustaǧy konduktor, dükendegı satuşyǧa qazaqşa söilep tūrsaŋ, söileu bılmese de tüsıne qoiady. Jauap bere almasa, özge qyzmetkerdı şaqyryp keledı. Aqyryndap memlekettık tıldı moiyndamauşylardy kerek qylmau saiasaty enıp keledı. Ärine, az-azdan. Älı de ülken kürester kerek. Qazaq ta baiaǧydai qoidan juas emes. Özge tılde söilegenderge «täit» deuge şamamyz jetıp qaldy, oǧan da şükır! Endı bilık basyndaǧylarǧa, saiasatta tızgın ūstaǧandarǧa memlekettık tıldıŋ myqtylyǧyn sezındırsek, sairap keteiın dep tūr.
Bıraq, mükıstık, saqaulyq mäselesı bar. Būl – ülken dert. Maqtap-maqtap töbeden suyq su qūiǧandai äser qaldyrdym-au deimın... «Özımızdıkı, öndırısdıkı» degendei mükıstık te tıldıŋ öluıne äkelıp soqtyrady. Äiteuır qazaq tılınde söileuge tyrysamyz-au. Bıraq orys tılın aralastyryp, ädebi körkem tıldı müldem ūmytuǧa ainaldyq. Ata-babamyz qūlaq qūryşyn qandyryp, tılıp tüser narkesken tılımen ūly daulardy şeşken joq pa? Bız tüp negızımızge qaita oraluymyz kerek.
Onymen küresu üşın ädebi sözder men memlekettık tıldegı grammatikalyq kıtapşalardy HQKO-da, äkımdıkter men ministrlıkter üiınde, basqarmalarda, auruhanalar men bılım beru ūiymdarynda, dükenderde tegın taratu kerek. Kıtapşaǧa sözdık qorymyzdaǧy nebır närlı, sazdy, qūndy söz tırkester enedı. 10-15 bettık kıtapşa tiyn-tebendı ǧana qūraityny belgılı. Sondyqtan būl nätijelı ärı qarajatty az-kem talap etetın jūmys bolǧandyqtan nege ıstep körmeske?
Sonymen qatar, Memlekettık satyp alu boiynşa qazaq tılın damytuǧa arnalǧan konkurstarǧa qatty tekserıster jürgızu kerek. Memlekettık satyp alu tıl mäselesıne kelgende jatyp alǧandardy keşırmeu kerek. Äleumettık jelıde konkurs aiasynda ūiymdastyrylǧan ıs-şaralarǧa baǧa beru ürdısın qalyptastyrǧan jön. Mäselen, bır qoǧamdyq qor «memlekettık tıldıŋ tūǧyryn keŋeitu» degen sipattaǧy konkurstan jeŋımpaz atanyp, ıs-şaralar ūiymdastyrǧanda bız bolyp, sız bolyp, baru kerekpız. Barmasaq, talqyǧa salu kerekpız. Kem-ketıgın marjandai tızbektep, ısteu kerek bolǧan soŋ ǧana ıstemei, jany aşyǧannan, jüregı qalaǧannan äreket etuge itermeleitın qoǧam qalyptastyru qajet. Nätije sonda bolmasa, maǧan kelıŋız!
Soŋǧy ūsynys, mektepter men kolledj, JOO-da «ūlttyq ideologiia Alaştyŋ ızımen» pänın engızu. Būl pände qazaqtyŋ tılınen bastap, dılı, mädenietı, saiasi jüiesı, dını, tarihy töŋıregınde sabaqtar ötkızılse, jastardyŋ ūltqa degen janaşyrlyǧy artuy bek mümkın.
Memlekettık tıl müddesın jaŋa arnaǧa salatyn zaŋ qabyldauǧa älı-äzır mümkındık tumaityny belgılı. Eŋ bastysy baǧzy babalarymyzdan berı täuelsızdıkke ölmei jetken tılımızdı «aqyrzamannyŋ ūrpaǧy» öltırmese igı edı. Olardyŋ jüregınıŋ poşymyna qarasaŋ qazaqtıkındei, al dürsılı... aituǧa auyz barmaidy. Qalai tartsaq ta, qazaq tılı Jaŋa Qazaqstanda bekzattyqtyŋ, ziialylyqtyŋ, kemeŋgerlıktıŋ simvolyndai şaryqtap, qūlaşyn keŋge jaiuy kerek.
Aqgül AIDARBEKQYZY, jurnalist
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
