Qoǧamǧa tereŋ äser etetın kürdelı jäne köp qyrly mäselelerdıŋ bırı - dıni radikalizm. Ol halyqtyŋ dünietanymyna jat ideologiiany taratyp, alauyzdyq tudyryp, olardy top-topqa bölıp, qoǧamnyŋ berekesın qaşyrady, tıptı, eldıŋ ışkı dıni ahualynyŋ tūraqtylyǧy men qauıpsızdıgıne ülken qater töndıruı mümkın. Al dıni radikalizm qaidan şyqty? Būdan qalai qūtylmaq kerek? Osy turaly «Adyrna» tılşısı PhD doktorant, dıntanuşy Asyltai Tasbolatpen sūhbattasty.
- Aldymen, dıni radikalizm degenımız ne? Osyǧan anyqtama bere ketseŋız.
- Dıni radikalizm degen ūǧymǧa anyqtama bermes būryn, jalpy “dın” degen Qūdırettı küşke senım men sol senımge negızdelgen dünietanym formasyn tüsınıp alu qajet. Adamdar älem jaily, qoǧam jaily, moral jaily tüsınıkterın dın arqyly negızdeuge tyrysady. Degenmen, senımge negızdelgen dünietanym formasy bolsa da dın adamnyŋ aqylǧa salyp oilanuyn joqqa şyǧarmauy tiıs. Sebebı, hristiandyq, iahudilık pen islam sekıldı monoteistık dıni dästürlerdegı senım boiynşa qūdai adamdarmen tıldesu üşın paiǧambar jıberıp otyrady. «Mıne, sol qūdai tüsırgen qasiettı sözdı, iaǧni uahidı tüsınude oǧan aqyldy aralastyruǧa bolmaidy. Söz be söz tüsınu qajet. Ol jerde adam aqylyna salyp oilansa, adasyp ketedı. Sondyqtan dıni mätındı sözbe söz, ömırde qoldanu kerek» degen jerden fundamentalizm tuady. Osydan kelıp «bız siiaqty tüsınbeitınder men bız siiaqty oilamaityndar – adasqandar» deitın radikal tüsınık tuyndaidy. Iаǧni, adasuşylarǧa qatysty bız öte qatqyl mämılede boluymyz kerek degen tüsınıkten baryp radikalizm paida bolady. Tarihqa zer salsaq, İslam dınınde de, hristian dınınde de osy radikal formadaǧy dıni tüsınıkke boi aldyrǧan toptar paida boldy.
- Dıni radikalizmnıŋ saldary qoǧamǧa qandai qauıp töndıruı mümkın?
- Soŋǧy kezde Qazaqstandaǧy ekspertterdıŋ köpşılıgı Auǧanstandy mysalǧa keltırıp aityp jür. Odan aldyn Siriia jerınde qanşama bosqyndar Europaǧa üi-jaiyn tastap ketuge mäjbür boldy. Būl älemdegı jalpy geosaiasi jaǧdaiǧa da äser etude. Sondyqtan Auǧanstandaǧy taliban radikaldy ūiymynyŋ bır memlekettı basyp aluy ülken oqiǧa. Būl da dıni radikalizmnıŋ, dıni fanatizmnıŋ bır körınısı bolsa kerek.
- Onyŋ aldyn alu üşın ne ısteu kerek? Aldyn alu jäne oǧan qarsy tūrudyŋ qandai ädısterı men strategiialary ūsynylǧan? Memleket tarapynan jasalyp jatqan ıs-şaralar bar ma?
- Dıni radikalizmnıŋ qaupın aldyn aluymyzǧa bolady. Degenmen aǧartuşylyq baǧytta balama közqarastar, ǧylymi zertteuler jüzege aspaityn bolsa, dıni radikalizm, ärine, qoǧamǧa qauıp töndırıp, tūtastai bır memlekettıŋ qūldyrap ketuıne nemese memlekettık bilıkten aiyrylyp qaluǧa da alyp bara alatynyn joǧarydaǧy Auǧanstan bilıgın basyp alǧan Taliban qozǧalysynyŋ äreketınen körıp otyrmyz.
60-şy 70-şı jyldaǧy Taiau şyǧysta osyndai dıni radikaldardyŋ memlekettı şaiqaltqany esımızde. Bızde 2014-2017, 2017-2020, 2020-2023 jyldar aralyǧynda 4 jyldyq dıni ekstremizm jäne terrorizmnıŋ aldyn alu baǧytynda memlekettık baǧdarlamalar jüzege asyp keledı. Sonyŋ ışınde memleket Qazaqstan mūsylmandar dıni basqarmasynyŋ ortalyqtanǧan institutqa ainaluyna ülken küş saldy. Dıni ekstermizmnıŋ aldyn aluda QMDB-men ärıptestık baǧytty küşeittı. Aǧartuşylyq baǧytynda jūmystar jürgızılıp jatyr jäne memlekettık organdar men dıntanuşy jäne osy QMDB moldalarymen bırlese otyryp qoǧamda dıni ekstremizmnıŋ aldyn alu boiynşa ärtürlı aqparattyq tüsındıru jūmystary jürgızılude.
Būl jerde men bır närsenı aitqym keledı, atalǧan josparly ıstı ǧylymi negızde jasai almadyq. Iаǧni, ǧylymi zertteuler az. Qoǧamda dästürlı islam negızderın qūraityn maturidi, hanafi mäzhabtary turaly köp aitylady, bıraq onyŋ män-mazmūnyn,epistemologiiasyn, basqa mäzhabtardan aiyrmaşylyǧyn bızdıŋ qoǧamda köp adam bılmeidı. Osyndai köp kemşılık bar.
- Dıni radikalizmmen küresude bılım men sananyŋ rölı qandai?
- Dıni radikalizmmen küresu jalǧyz sol radikaldardy sottaumen nemese solarǧa qarsy uaǧyz aitumen ǧana şeşılmeidı. Qoǧamnyŋ jalpylama bılım deŋgeiı, ömır süru daǧdysy, odan bölek qoǧamdaǧy äleumettık jaǧdaidyŋ da joǧary boluy maŋyzdy. Qai jerde bılım joq bolsa, sol jerde äleumettık jaǧdai, ekonomikalyq jaǧdai tömendep ketse, radikal dın barlyq närsenıŋ qūtqaruşysyna ainalyp ketedı. Bılım salasy damityn bolsa, äleumettık problemalar şeşılse, qoǧamnyŋ mädeni häm qūqyqtyq sauaty köterılse dındı ūstansa da ǧylym men dındı qatar alyp jüretın azamattar köbeiedı dep esepteimın.
«ÄIELDERDI KEMSITU HHI ǦASYRDA QANŞA JERDEN DINDAR BOLSAŊYZ DA AQYLǦA SYIMAIDY»
- Dıni radikalizmge qarsy tūrudaǧy dıni köşbasşylar men qauymdastyqtardyŋ rölı turaly osy tūsta aita ketseŋız.
- Radikalizmge qarsy tūruda dıni köşbasşylardyŋ rölı maŋyzdy. Bızdegı imam, moldalar äleumettık jelıde öte belsendı bolyp kettı. Solardyŋ uaǧyz-nasihattarynyŋ qanşalyqty aǧartuşylyq mänı bar? Şynymen de olar halyqtyŋ közın aşyp jatyr ma? Osyndai mäseleler menı alaŋdatady.
Men keibırın qaradym. Bıraq demokratiia turaly, memleket turaly tüsınıkterı öte kertartpa, orta ǧasyrlyq, patşa Qūdaidyŋ jerdegı köleŋkesı degen narativtı sol küiı qoldanady. Äielderdı qisyq qabyrǧadan jaratylǧan dep orta ǧasyrdaǧy tüsınıktı retransliasiialaumen ainalysady. Äielderdı kemsıtu HHI ǧasyrda qanşa jerden dındar bolsaŋyz da aqylǧa syimaidy.
Dıni köşbasşylar “bükıl azǧyndyq, bükıl jamanşylyqtyŋ bärı batystan kelıp jatyr” deidı de ülken djip kölıkterın mınıp alyp jüruden taiynbaidy. Demokratiiany tek qana gomoseksualizmmen jäne azǧyndyqpen bailanystyryp tüsınetını baiqalady. Adam qūqyqtary, teŋdık, esep beretın ükımet, ädıl sailau jüiesı degen ūǧymdardy bılmeidı moldalar. Sol sebeptı patşa Qūdaidyŋ jerdegı köleŋkesı dep otyryp dıni radikalizmdı kerısınşe özderı tuǧyzuy mümkın. Sondyqtan moldalardyŋ kışkene bılımın köteru kerek.
- Qazırgı taŋda dıni radikalizmge qarsy tūruda qandai qiyndyqtar bar?
- Eger naqty jolyn bılse eşqandai qiyndyq joq. Aldymen, halyqtyŋ közın aşumen ainalysu kerek. Sosyn dıni radikalizmnıŋ aldyn aluǧa dep taŋdalǧan mamandardyŋ özderı kei tūsta radikal bolmasa da, öte fundamental, kertartpa bolyp şyǧuy kädık. Sondyqtan bızge modernizm jäne zamannyŋ şarttaryn aqylǧa salyp oilanatyn mūsylman keipın qalyptastyru kerek. Jaŋa zamanǧa sai şeşım ızdeitın dın mamandaryn qalyptastyru qajet.
Sonyŋ ışınde bızde dästür bar. Djadidizm degen bolǧan, tatar ziialylarynan Ufa, Troisk sekıldı qalalarda bızdıŋ Alaş ziialylarynyŋ köpşılıgı oqyǧan. Sol Alaş ziialylarynyŋ demokratiialyq qoǧam qalyptastyryp, ūlttyq memleket qūru idealdary men İslam idealdaryn ūştastyra otyryp, azamattardyŋ bılım aluyna jaǧdai jasap, oŋ baǧytta şaralar ıske asyru kerek.
Dın degen tek qana “anau şirk bolady, mynau şirk bolady” dep sonyŋ ainalasynda ǧana talqylau, bas qatyryp ekıge bölınıp alyp, jaǧa jyrtysu emes. Dın degen ülken moraldyq qūndylyq, Europada da köptegen elderde de dın adamnyŋ qūqyqtarynyŋ negızı retınde qaldy. Dıni senım bostandyǧy degen ūǧym bar, senımsız närse bolmaidy. Kez kelgen jerde, ekı adam arasynda qarym-qatynasta da, biznes jasasaŋyz da senım degen närse maŋyzdy. Qūdaiǧa senıp, qūdaiǧa jalbarynyp, psihologiialyq ıştei tūraqtylyq tauyp dın arqyly özınıŋ ömırınıŋ moraldyq ölşemderge sai ömır süretın adamdar ärdaiym bolady. Bıraq, sony progresivtı, pozitivtı maǧynada ıske asyru qajet dep esepteimın. Sol üşın aqylǧa süienbei ūstanatyn bolsa dın radikalizm, fundamentalizm tuǧyzbai qoimaidy. Sondyqtan senımge negızdelgen dünietanym formasy bolsa da dındı aqylmen qabyldau kerek.
Qūdaidy tanudy, dındı tüsınude uahimen bırge aqyl ekeuı epistemologiialyq tūtastyqta bolu kerek. Mysaly, qūran ükımderın, dınnıŋ būiryqtaryn aqyly tolmaǧan jas balaǧa üiretpeisız nemese aqyly joq, tuǧannan kemıstıgı bar jyndyǧa nemese jyndanyp ketken adamǧa dınnıŋ būiryqtary mındet bolmaidy ǧoi. Sondyqtan aqylmen tüsınu kerek köp närsenı. Bızde dınde eşqandai aqyl joq. Aqylǧa salsa adasyp ketesıŋ, aqylǧa saluǧa bolmaidy deitın bır kertartpa tüsınık bar. Kerısınşe, dünie ısterın emes dın ısterın tüsınude aqylǧa köbırek män beru kerek. Öitkenı, qūrandaǧy köptegen aiattarda da «aqylǧa salyp oilanbaisyŋdar ma, kün men tünnıŋ auysuyna, jeldıŋ būlttardy aidap alyp keluıne, bal arasyna, tüiege, basqada mäselelerge qarap, osynyŋ bärın oilanbaisyndar ma, aqyldaryŋa salmaisyŋdar ma», dep köp aitady. Bıraq mūsylman älemınde ūmytylyp qalǧan närse, osy – aqylǧa salu. Sondyqtan bärın aqylǧa salu kerek, sol kezde dıni radikalizm bolmaidy
- Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
