قوعامعا تەرەڭ اسەر ەتەتىن كۇردەلى جانە كوپ قىرلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - ءدىني راديكاليزم. ول حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىنا جات يدەولوگيانى تاراتىپ، الاۋىزدىق تۋدىرىپ، ولاردى توپ-توپقا ءبولىپ، قوعامنىڭ بەرەكەسىن قاشىرادى، ءتىپتى، ەلدىڭ ىشكى ءدىني احۋالىنىڭ تۇراقتىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنە ۇلكەن قاتەر ءتوندىرۋى مۇمكىن. ال ءدىني راديكاليزم قايدان شىقتى؟ بۇدان قالاي قۇتىلماق كەرەك؟ وسى تۋرالى «ادىرنا» ءتىلشىسى PھD دوكتورانت، ءدىنتانۋشى اسىلتاي تاسبولاتپەن سۇحباتتاستى.
- الدىمەن، ءدىني راديكاليزم دەگەنىمىز نە؟ وسىعان انىقتاما بەرە كەتسەڭىز.
- ءدىني راديكاليزم دەگەن ۇعىمعا انىقتاما بەرمەس بۇرىن، جالپى ء“دىن” دەگەن قۇدىرەتتى كۇشكە سەنىم مەن سول سەنىمگە نەگىزدەلگەن دۇنيەتانىم فورماسىن ءتۇسىنىپ الۋ قاجەت. ادامدار الەم جايلى، قوعام جايلى، مورال جايلى تۇسىنىكتەرىن ءدىن ارقىلى نەگىزدەۋگە تىرىسادى. دەگەنمەن، سەنىمگە نەگىزدەلگەن دۇنيەتانىم فورماسى بولسا دا ءدىن ادامنىڭ اقىلعا سالىپ ويلانۋىن جوققا شىعارماۋى ءتيىس. سەبەبى، حريستياندىق، ياحۋديلىك پەن يسلام سەكىلدى مونوتەيستىك ءدىني داستۇرلەردەگى سەنىم بويىنشا قۇداي ادامدارمەن تىلدەسۋ ءۇشىن پايعامبار جىبەرىپ وتىرادى. «مىنە، سول قۇداي تۇسىرگەن قاسيەتتى ءسوزدى، ياعني ءۋاحيدى تۇسىنۋدە وعان اقىلدى ارالاستىرۋعا بولمايدى. ءسوز بە ءسوز ءتۇسىنۋ قاجەت. ول جەردە ادام اقىلىنا سالىپ ويلانسا، اداسىپ كەتەدى. سوندىقتان ءدىني ءماتىندى سوزبە ءسوز، ومىردە قولدانۋ كەرەك» دەگەن جەردەن فۋندامەنتاليزم تۋادى. وسىدان كەلىپ «ءبىز سياقتى تۇسىنبەيتىندەر مەن ءبىز سياقتى ويلامايتىندار – اداسقاندار» دەيتىن راديكال تۇسىنىك تۋىندايدى. ياعني، اداسۋشىلارعا قاتىستى ءبىز وتە قاتقىل مامىلەدە بولۋىمىز كەرەك دەگەن تۇسىنىكتەن بارىپ راديكاليزم پايدا بولادى. تاريحقا زەر سالساق، يسلام دىنىندە دە، حريستيان دىنىندە دە وسى راديكال فورماداعى ءدىني تۇسىنىككە بوي الدىرعان توپتار پايدا بولدى.
- ءدىني راديكاليزمنىڭ سالدارى قوعامعا قانداي قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن؟
- سوڭعى كەزدە قازاقستانداعى ەكسپەرتتەردىڭ كوپشىلىگى اۋعانستاندى مىسالعا كەلتىرىپ ايتىپ ءجۇر. ودان الدىن سيريا جەرىندە قانشاما بوسقىندار ەۋروپاعا ءۇي-جايىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇل الەمدەگى جالپى گەوساياسي جاعدايعا دا اسەر ەتۋدە. سوندىقتان اۋعانستانداعى تاليبان راديكالدى ۇيىمىنىڭ ءبىر مەملەكەتتى باسىپ الۋى ۇلكەن وقيعا. بۇل دا ءدىني راديكاليزمنىڭ، ءدىني ءفاناتيزمنىڭ ءبىر كورىنىسى بولسا كەرەك.
- ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ الدىن الۋ جانە وعان قارسى تۇرۋدىڭ قانداي ادىستەرى مەن ستراتەگيالارى ۇسىنىلعان؟ مەملەكەت تاراپىنان جاسالىپ جاتقان ءىس-شارالار بار ما؟
- ءدىني راديكاليزمنىڭ قاۋپىن الدىن الۋىمىزعا بولادى. دەگەنمەن اعارتۋشىلىق باعىتتا بالاما كوزقاراستار، عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇزەگە اسپايتىن بولسا، ءدىني راديكاليزم، ارينە، قوعامعا قاۋىپ ءتوندىرىپ، تۇتاستاي ءبىر مەملەكەتتىڭ قۇلدىراپ كەتۋىنە نەمەسە مەملەكەتتىك بيلىكتەن ايىرىلىپ قالۋعا دا الىپ بارا الاتىنىن جوعارىداعى اۋعانستان بيلىگىن باسىپ العان تاليبان قوزعالىسىنىڭ ارەكەتىنەن كورىپ وتىرمىز.
60-شى 70-ءشى جىلداعى تاياۋ شىعىستا وسىنداي ءدىني راديكالداردىڭ مەملەكەتتى شايقالتقانى ەسىمىزدە. بىزدە 2014-2017, 2017-2020, 2020-2023 جىلدار ارالىعىندا 4 جىلدىق ءدىني ەكسترەميزم جانە تەرروريزمنىڭ الدىن الۋ باعىتىندا مەملەكەتتىك باعدارلامالار جۇزەگە اسىپ كەلەدى. سونىڭ ىشىندە مەملەكەت قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىنىڭ ورتالىقتانعان ينستيتۋتقا اينالۋىنا ۇلكەن كۇش سالدى. ءدىني ەكستەرميزمنىڭ الدىن الۋدا قمدب-مەن ارىپتەستىك باعىتتى كۇشەيتتى. اعارتۋشىلىق باعىتىندا جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر جانە مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ءدىنتانۋشى جانە وسى قمدب مولدالارىمەن بىرلەسە وتىرىپ قوعامدا ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ بويىنشا ءارتۇرلى اقپاراتتىق ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە.
بۇل جەردە مەن ءبىر نارسەنى ايتقىم كەلەدى، اتالعان جوسپارلى ءىستى عىلىمي نەگىزدە جاساي المادىق. ياعني، عىلىمي زەرتتەۋلەر از. قوعامدا ءداستۇرلى يسلام نەگىزدەرىن قۇرايتىن ماتۋريدي، حانافي ءمازحابتارى تۋرالى كوپ ايتىلادى، بىراق ونىڭ ءمان-مازمۇنىن،ەپيستەمولوگياسىن، باسقا ءمازحابتاردان ايىرماشىلىعىن ءبىزدىڭ قوعامدا كوپ ادام بىلمەيدى. وسىنداي كوپ كەمشىلىك بار.
- ءدىني راديكاليزممەن كۇرەسۋدە ءبىلىم مەن سانانىڭ ءرولى قانداي؟
- دءىني راديكاليزممەن كۇرەسۋ جالعىز سول راديكالداردى سوتتاۋمەن نەمەسە سولارعا قارسى ۋاعىز ايتۋمەن عانا شەشىلمەيدى. قوعامنىڭ جالپىلاما ءبىلىم دەڭگەيى، ءومىر ءسۇرۋ داعدىسى، ودان بولەك قوعامداعى الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ دا جوعارى بولۋى ماڭىزدى. قاي جەردە ءبىلىم جوق بولسا، سول جەردە الەۋمەتتىك جاعداي، ەكونوميكالىق جاعداي تومەندەپ كەتسە، راديكال ءدىن بارلىق نارسەنىڭ قۇتقارۋشىسىنا اينالىپ كەتەدى. ءبىلىم سالاسى داميتىن بولسا، الەۋمەتتىك پروبلەمالار شەشىلسە، قوعامنىڭ مادەني ءھام قۇقىقتىق ساۋاتى كوتەرىلسە ءدىندى ۇستانسا دا عىلىم مەن ءدىندى قاتار الىپ جۇرەتىن ازاماتتار كوبەيەدى دەپ ەسەپتەيمىن.
«ايەلدەردى كەمسىتۋ ءححى عاسىردا قانشا جەردەن ءدىندار بولساڭىز دا اقىلعا سىيمايدى»
- ءدىني راديكاليزمگە قارسى تۇرۋداعى ءدىني كوشباسشىلار مەن قاۋىمداستىقتاردىڭ ءرولى تۋرالى وسى تۇستا ايتا كەتسەڭىز.
- راديكاليزمگە قارسى تۇرۋدا ءدىني كوشباسشىلاردىڭ ءرولى ماڭىزدى. بىزدەگى يمام، مولدالار الەۋمەتتىك جەلىدە وتە بەلسەندى بولىپ كەتتى. سولاردىڭ ۋاعىز-ناسيحاتتارىنىڭ قانشالىقتى اعارتۋشىلىق ءمانى بار؟ شىنىمەن دە ولار حالىقتىڭ كوزىن اشىپ جاتىر ما؟ وسىنداي ماسەلەلەر مەنى الاڭداتادى.
مەن كەيبىرىن قارادىم. بىراق دەموكراتيا تۋرالى، مەملەكەت تۋرالى تۇسىنىكتەرى وتە كەرتارتپا، ورتا عاسىرلىق، پاتشا قۇدايدىڭ جەردەگى كولەڭكەسى دەگەن ءناراتيۆتى سول كۇيى قولدانادى. ايەلدەردى قيسىق قابىرعادان جاراتىلعان دەپ ورتا عاسىرداعى تۇسىنىكتى رەترانتسلياتسيالاۋمەن اينالىسادى. ايەلدەردى كەمسىتۋ ءححى عاسىردا قانشا جەردەن ءدىندار بولساڭىز دا اقىلعا سىيمايدى.
ءدىني كوشباسشىلار “بۇكىل ازعىندىق، بۇكىل جامانشىلىقتىڭ ءبارى باتىستان كەلىپ جاتىر” دەيدى دە ۇلكەن دجيپ كولىكتەرىن ءمىنىپ الىپ جۇرۋدەن تايىنبايدى. دەموكراتيانى تەك قانا گوموسەكسۋاليزممەن جانە ازعىندىقپەن بايلانىستىرىپ تۇسىنەتىنى بايقالادى. ادام قۇقىقتارى، تەڭدىك، ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت، ءادىل سايلاۋ جۇيەسى دەگەن ۇعىمداردى بىلمەيدى مولدالار. سول سەبەپتى پاتشا قۇدايدىڭ جەردەگى كولەڭكەسى دەپ وتىرىپ ءدىني راديكاليزمدى كەرىسىنشە وزدەرى تۋعىزۋى مۇمكىن. سوندىقتان مولدالاردىڭ كىشكەنە ءبىلىمىن كوتەرۋ كەرەك.
- قازىرگى تاڭدا ءدىني راديكاليزمگە قارسى تۇرۋدا قانداي قيىندىقتار بار؟
- ەگەر ناقتى جولىن بىلسە ەشقانداي قيىندىق جوق. الدىمەن، حالىقتىڭ كوزىن اشۋمەن اينالىسۋ كەرەك. سوسىن ءدىني راديكاليزمنىڭ الدىن الۋعا دەپ تاڭدالعان مامانداردىڭ وزدەرى كەي تۇستا راديكال بولماسا دا، وتە فۋندامەنتال، كەرتارتپا بولىپ شىعۋى كادىك. سوندىقتان بىزگە مودەرنيزم جانە زاماننىڭ شارتتارىن اقىلعا سالىپ ويلاناتىن مۇسىلمان كەيپىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. جاڭا زامانعا ساي شەشىم ىزدەيتىن ءدىن ماماندارىن قالىپتاستىرۋ قاجەت.
سونىڭ ىشىندە بىزدە ءداستۇر بار. دجاديديزم دەگەن بولعان، تاتار زيالىلارىنان ۋفا، ترويتسك سەكىلدى قالالاردا ءبىزدىڭ الاش زيالىلارىنىڭ كوپشىلىگى وقىعان. سول الاش زيالىلارىنىڭ دەموكراتيالىق قوعام قالىپتاستىرىپ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ يدەالدارى مەن يسلام يدەالدارىن ۇشتاستىرا وتىرىپ، ازاماتتاردىڭ ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاساپ، وڭ باعىتتا شارالار ىسكە اسىرۋ كەرەك.
ءدىن دەگەن تەك قانا “اناۋ شيرك بولادى، مىناۋ شيرك بولادى” دەپ سونىڭ اينالاسىندا عانا تالقىلاۋ، باس قاتىرىپ ەكىگە ءبولىنىپ الىپ، جاعا جىرتىسۋ ەمەس. ءدىن دەگەن ۇلكەن مورالدىق قۇندىلىق، ەۋروپادا دا كوپتەگەن ەلدەردە دە ءدىن ادامنىڭ قۇقىقتارىنىڭ نەگىزى رەتىندە قالدى. ءدىني سەنىم بوستاندىعى دەگەن ۇعىم بار، سەنىمسىز نارسە بولمايدى. كەز كەلگەن جەردە، ەكى ادام اراسىندا قارىم-قاتىناستا دا، بيزنەس جاساساڭىز دا سەنىم دەگەن نارسە ماڭىزدى. قۇدايعا سەنىپ، قۇدايعا جالبارىنىپ، پسيحولوگيالىق ىشتەي تۇراقتىلىق تاۋىپ ءدىن ارقىلى ءوزىنىڭ ءومىرىنىڭ مورالدىق ولشەمدەرگە ساي ءومىر سۇرەتىن ادامدار ءاردايىم بولادى. بىراق، سونى پروگرەسيۆتى، ءپوزيتيۆتى ماعىنادا ىسكe اسىرۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. سول ءۇشىن اقىلعا سۇيەنبەي ۇستاناتىن بولسا ءدىن راديكاليزم، فۋندامەنتاليزم تۋعىزباي قويمايدى. سوندىقتان سەنىمگە نەگىزدەلگەن دۇنيەتانىم فورماسى بولسا دا ءدىندى اقىلمەن قابىلداۋ كەرەك.
قۇدايدى تانۋدى، ءدىندى تۇسىنۋدە ۋاحيمەن بىرگە اقىل ەكەۋى ەپيستەمولوگيالىق تۇتاستىقتا بولۋ كەرەك. مىسالى، قۇران ۇكىمدەرىن، ءدىننىڭ بۇيرىقتارىن اقىلى تولماعان جاس بالاعا ۇيرەتپەيسىز نەمەسە اقىلى جوق، تۋعاننان كەمىستىگى بار جىندىعا نەمەسە جىندانىپ كەتكەن ادامعا ءدىننىڭ بۇيرىقتارى مىندەت بولمايدى عوي. سوندىقتان اقىلمەن ءتۇسىنۋ كەرەك كوپ نارسەنى. بىزدە دىندە ەشقانداي اقىل جوق. اقىلعا سالسا اداسىپ كەتەسىڭ، اقىلعا سالۋعا بولمايدى دەيتىن ءبىر كەرتارتپا تۇسىنىك بار. كەرىسىنشە، دۇنيە ىستەرىن ەمەس ءدىن ىستەرىن تۇسىنۋدە اقىلعا كوبىرەك ءمان بەرۋ كەرەك. ويتكەنى، قۇرانداعى كوپتەگەن اياتتاردا دا «اقىلعا سالىپ ويلانبايسىڭدار ما، كۇن مەن ءتۇننىڭ اۋىسۋىنا، جەلدىڭ بۇلتتاردى ايداپ الىپ كەلۋىنە، بال اراسىنا، تۇيەگە، باسقادا ماسەلەلەرگە قاراپ، وسىنىڭ ءبارىن ويلانبايسىندار ما، اقىلدارىڭا سالمايسىڭدار ما»، دەپ كوپ ايتادى. بىراق مۇسىلمان الەمىندە ۇمىتىلىپ قالعان نارسە، وسى – اقىلعا سالۋ. سوندىقتان ءبارىن اقىلعا سالۋ كەرەك، سول كەزدە ءدىني راديكاليزم بولمايدى
- سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
