Lı Kýan Iý KSRO jaıynda ne dep edi?
1957 jyly Keńes ókimeti alǵash ret ǵaryshqa jer serigin ushyryp, adamzattyń tarıhynda sensaııalyq jańalyqty álemge taratyp jatty. Sol ýaqyttaǵy keńestik aqparattyq quraldary kelmeske ketken Keńes odaǵynyń tehnologııasyn maqtap dáriptep, álemniń eń aldyńǵy qatarly órkenıetti eli degen jarnamalardy da qarsha boratqan edi. Dál sol ýaqytta Djesseltonda qazirgi «Sıngapýrdyń ákesi» atanǵan Lı Kýan Iý-dyń soty bolyp jatqan shaq edi. Dál osy álemge taraǵan sensaııalyq jańalyqtan qulaǵdar bolǵan jas ári bolashaq órkenıetti eldiń negizin qalaýshy azamat Keńes odaǵy jaıynda kóp maǵulmattar bilý úshin, sol eldiń ǵylymy men tehnologııasy, órkenıeti jáne mádenıetimen tanysý úshin arnaıy izdeniske kirisedi. Lı Kýan Iý onyń aldynda Keńes odaǵy men Qytaıdaǵy adam quqyqtary men bostandyqtarynyń shektelýi, bılik tarapynan oryn alǵan bıýrokratııa men enzýra, eki alyp eldiń kórshilerine jasaǵan qoqan loqysy men qysym kórsetetini jaıynda da kóp habardar bolyp júrgen. Sodan keıin, ıaǵnı, 1961 jyly Keńes odaǵy eń alǵashqy bolyp ǵaryshqa óziniń azamatyn – Iýrıı Gagarındi attandyrdy. Sonda Lı Kýan Iý óz jerinde osy jańalyqty esitip, keshelektiń bári Keńes odaǵynyń qolynda dep túıin jasapty. Sonymen bolashaq saıasatker 1962 jyly Londonda ótken «Álem ulttarynyń dostyǵy» konfenerııasyna qatysyp, jolshybaı bolyp Máskeý qalasyna toqtaıdy. Máskeý teatrlaryna barady. Sonda máskeýlik qyzmetkerlar Lı Kýan Iýdy qorshap alyp, jol jónekeı ózi kútpegen dóreki minezder kórsetedi, saıası tulǵalarǵa jaraspaıtyn birtúrli qarym-qatynas jasaıdy. Bir kórgennen olardyń túsi sýyq, dóreki, unamsyz qalyptaryn baıqaıdy. Keıinnen ol Máskeýdegi «Naıonal» degen qonaq úıge toqtap, arnaıy nómirdi jaldaıdy. Óziniń hatshysy Chý men birge qonaq úıde túrli túrli ańdýlar men jymysqy áreketterdiń káýsi bolady. Túnniń bárinde oıaý jatyp, ártúrli qorqynyshty bastan ótkeredi. Ol osy jaǵdaılardyń barlyǵyn óziniń «Úshinshi álemnen birinshi álemge» degen kitabynda tolyq baıandap, Máskeýdegi esinde qalǵan jaman áserlerimen bólisedi. Qonaq úıdiń tolyq kelgen áıel qyzmetshisi onyń aldyna qaqtalǵan balyq, araq, qara shaı men shoshqa maıyn qoıyp ketedi. Ertesine qaıta teatrǵa baryp, keshke oralǵanda dastarhannyń ústindegi zattar sol boıy jınalmaǵan boıy jata bergenin kóredi. Qalany aralap júrgende qoǵamdyq oryndardyń eshbirinde jýynatyn, shaıynatyn oryndardyń tazalyqty saqtamaǵanyn, qalaı bolsa solaı tura beretinin keltiredi. Ol kezderde Máskeý qazaqtar úshin adam jete almaıtyn arman qala bolatyn. Dál sol sátte Lıdi Máskeýdiń Ońtústik Azııa elderimen qarym-qatynas boıynsha ókili ári mádenıet mınıstrliginiń qyzmetshisi bolyp jumys jasaıtyn Kýzneov degen ertip alyp júrgen eken. Sonda Lı Kýan Iý KSRO jaıynda osy ýaqytqa deıin estip kelgen faktilerdi Máskeýdegi memlekettik qyzmetkerlerdiń sýyq júzin kórgende, olardyń dóreki qarym-qatynastaryn baıqaǵanda bári jalǵan ekenin bir sátte uǵynady. Sol sátte Kremldiń aspany qara túnek, yzǵar men daýyl shashyp turǵandaı, adam ıntýıııasyna soǵystyń lebin alyp kelgendeı sezim qaldyrap turatynyn óziniń kitabynda baıandap ótedi.
1968 jyldan bastap KSRO men Sıngapýrdyń arasynda saıası dıplomatııalyq qaryn-qatynas bastalady. Lı Kýan Iý sol kezde KSRO-nyń Úndi muhıty men Tynyq muhıtyna shyǵatyn balyq aýlaý kemelerinen basqa eshteńesi joq ekenine kózi jetedi. 1969 jyldan bastap eki eldiń arasynda balyq ónerkásibi men konservileý, kemelerdi jóndeý, basqa da shaǵyn strategııalyq mınımaldi ekonomıkalyq baılanystar jasalyp, sońynan KSRO Sıngapýrdyń ishki óndirisi men ónerkásibine, ǵylymy men tehnologııasyna suqtana qaraı bastaıdy. Álemniń jartysyn alyp jatqan el alaqandaı eldiń jasap jatqan sharýasyna qarap, kúnshildikpen, qyzǵanyshpen, ashqaraqtana qaraǵanyn Sıngapýr ókimeti sezip otyrady. 1969 jyly Lı Londonǵa «Scandinavian Airlines System» reısi arqyly Gongkong, Tashkent, Kopengagen baǵytymen ushyp bara jatyp, ushaqtyń aýa raıyna baılanysty rejımine oraı toqtaýyna sebep bolyp, aýa raıynyń ashyq ýaqytynda Máskeýge kelip qonady. Ol jerde ony KSRO-nyń Sıngapýrdegi elshisi Ilıa Safronov kútip alady. Sol kezde Lı Kýan Iýdiń janynda óziniń hatshysy Chý de bolady. Safronov ózi qytaı tilin jaqsy biletin, Qytaıda da elshi bolǵan adam eken. Ol Lımen qonaq bólmede Qytaıdyń Sıngapýrge saıası yqpal jasap otyratynyn, sol jaıynda tereń zerttep júrgenin jetkizedi. Keıinnen Lıdi KSRO-nyń premer mınıstri Alekseı Kosygınmen kezdesýge shaqyrady.
1970 jyly Lı Kaırden Máskeýge qaıta ushyp keledi. Áýejaıda ony kúzet pen gvardııa kútip alady. Sonda Lı Kýan Iý sol jerdegi sýyq kezdesýdi, aldynda temir qursanǵan áskerlerdiń ózinen sálem berýin talap etip turǵandaı sezinýin óziniń kitabynda jan jaqty tarqatyp aıtyp ótedi. Ol óziniń sol jerde maıdannyń ortasynda qalǵandaı sezimde bolǵanyn baıandaıdy. Sodan keıin Lı KSRO joǵary keńesiniń tóraǵasy Nıkolaı Podgornyımen kezdesedi. Podgornyı oǵan eki eldiń arasyndaǵy ekonomıkalyq, strategııalyq baılanystardyń óte keremet nyǵaıyp jatqanyn aıtady. Biraq bul kezdesý Lı Kýan Iýge eshqandaı oń da áser qaldyrmaı, bári de jasandylyq ekeninen tolyq habar beredi. Sosyn Podgornyı Lıdi Sochı qalasyndaǵy óziniń jeke úıine aparyp, keremetterin kórsetip maqtanyp, saıasatkerge jat qylyqtar men mádenıetsizdik tanytady. Osyndaı alyp eldiń laýazymdy tulǵalarynyń mynadaı maıda qylyqtaryna Lı Kýan Iý tań qalyp, ózin nashar sezingenin tolyq baıandaıdy. Bul elmen eshqandaı da strategııalyq áriptes bolýdyń keregi joq ekendigine kózi jetedi. Ol jerde Sıngapýr men Malaızııanyń arasyndaǵy 1969 jylǵa kıkiljiń jaıynda baıandalady. AQSh-tyń Sıngapýrdegi soǵys kemelerine kapıtaldy remont nelikten jasalatynana, AQSh-pen nege ekonomıkalyq baılanys ornatylǵany, Ulybrıtanııanyń soǵys kemeleri men ushaqtary ne úshin turǵany suqtana sóz bolady. Lı onyń bárine bir ǵana «kommerııalyq baılanys» dep jaýap qaıtarady. Kosygın men Podgornyıdyń sózinen Lı Kýan Iý Sıngapýrdy AQSh-pen jáne Ulybrıtanııamen saıası-ekonomıkalyq baılanys ornatýyn shekteıtin aram pıǵyldy anyq kórip otyrady. Sosyn olar Sıngapýrge keme jóndeý men ónerkásipti damytý, saýda qatynastary boıynsha sharttar jasasatynyn tilge tıek etedi. Sonda Lı Kýan Iý osy ekeýdiń, ıaǵnı, KSRO-nyń eki laýazymdy adamynan eshqandaı da órkenıetti, strategııalyq, ekonomıkalyq, eldi ósiretin eshqandaı da konepııa men tehnokrattyq qasıetti kóre almaıdy. Tek Kosygınniń «KSRO Eýropa men Azııanyń alyp derjavasy» degen sózin qaıtalaı bergenin ǵana estıdi. Osy saparda Lı KSRO-nyń qandaı dóreki, qonaqqa degen óte tar peıilin baıqaǵanyn óziniń kitabynda jan-jaqty aıtyp ketedi. Máskeýden Sochıge ushatyn ushaqta da Lıge qaqtalǵan balyq pen nan, ıkra men araq qoıylady. Osy jaǵdaı Lıge bul eldiń qanshalyqty saıası strategııalyq áriptes bolatynyn alǵashqy kezden-aq ańǵartady. 1970 Sıngapýr KSRO-men strategııalyq áriptestikti toqtatady. 1980 jyly Lı Kýan Iý KSRO-nyń ASEAN-ǵa eshqandaı da qoldaý jasamaıtynyn, Aýǵanstan jerinde basqynshylyq soǵys júrgizgeni, Kambodjanyń Vetnamǵa qarsy okkýpaııasyn qoldaıtynyn, Azııa elderine saıası geopolıtıkalyq maqsatta agressııalyq saıasat ustanatynyn tolyq biledi. Sońanan KSRO-men Qytaıdaǵy birinshi hatshyny shekten shyqqan maqtaý men dáripteý, aqylǵa syımaıtyn jaǵdaılar, orynsyz daýryǵýlar, qaı jerge barsa da jeke basqa tabyný sııaqty soraqylyqtardyń bárinen de habardar boldy. Ashynǵan KSRO 1980 jyldardan keıin Qytaıdyń Sıngapýrge qarsy saıası qysymyn ashyq qoldaı bastady. Sıngapýrdy qytaılandyrý saıasaty da KSRO-nyń bir qolymen júzege asty. 1980 jyly KSRO-nyń Aýǵanstanǵa basqynshylyǵy boıynsha halyqaralyq qaýymdastyq Máskeýdegi olımpıada oıyndaryna baıkot jarııalady. Oǵan Sıngapýr de qosyldy. Dál sol sátte osy alaqandaı memleket KSRO-men barlyq ekonomıkalyq-strategııalyq baılanysyn úzip tastady. Qazirgi tilmen aıtqanda, kishkentaı araldaǵy memleket jarty álemdi alyp jatqan KSRO-ǵa sankııa saldy. Búkil kemelerdi jóndeýdi toqtatty, saýda qatynasyn úzdi, jeńil ónerkásipti japty, keńestik ushaqtarǵa servıstik qyzmet jasaýdy doǵardy. Mine, erlik. Dál sol ýaqyttarda Lı Kýan Iý dúnıeni bılep otyrǵan alyp ımperııa óz ishindegi basshylardyń nadandyǵy men arsyzdyǵynan, bilimsizdigi men basqynshylyǵynyń saldarynan quryp tynady dep túıindedi. Ol bir ǵana sózben: «SOVET UNION: EMPIRE COLLAPS» dep toqtaǵan. Sol KSRO aqyr sońynda ishinen irip shirip, jaǵympazdyq pen nadandyqtan ydyrap ketti. Gorbachevtiń qaıta qurýy da eshbir nátıjesiz aıaqtalǵannan soń, KSRO ózin ózi ustap tura almady. Qap qara túnekke batqan ımperııa óziniń demin toqtatty. Onyń quramyndaǵy avtonomııalar óziniń derbestigin jarııalady. Sosyn 1990 jyly Reseıdiń premer mınıstri Nıkolaı Ryjkov bastaǵan top Sıngapýrmen 50 mıllıon dollarǵa ekonomıkalyq baılanys jasaımyn degen kezde Lı Kýan Iý óz yqpalymen toqtatyp tastaǵan. Ol sol kezde «KSRO-nyń óz quramyndaǵy avtonomııalaryn aıaýsyz qaryzǵa tyqqan, óziniń quramyndaǵy elderge aıaýsyz qastandyq jasaǵan, eshbir jaýapkershilikti moıynyna almaıtyn, 50 mıllıon dollarǵa bola Reseımen ekonomıkalyq baılanys jasaý biz úshin túkke turǵysyz» dep ashyq aıtqan.
Ǵasyrlardan ǵasyrlarǵa jalǵasqan ot pen sýǵa aıaýsyz túsip, azǵyn Reseıdiń taptaýyn san ret bastan keshirgen, myń ólip myń tirilgen qazaqty Jaratýshym ózi jarylqasyn! Qazaqtyń onda qanquıly tarıhy men zary jatyr. Sol sebepten qazaqtyń san jyldyq otarynyń zardabyn sezinip, qazaqqa degen ókpe renishimdi jınap qoıamyn. Bul genoıd áli ashyq aıtylatyn túri joq. Bizden artyq zobalańdy kórgen ult tarıhta bolmaǵan.
BEKBOLAT QARJAN
