لي كۋان يۋ كسرو جايىندا نە دەپ ەدى؟
1957 جىلى كەڭەس وكىمەتى العاش رەت عارىشقا جەر سەرىگىن ۇشىرىپ، ادامزاتتىڭ تاريحىندا سەنساتسيالىق جاڭالىقتى الەمگە تاراتىپ جاتتى. سول ۋاقىتتاعى كەڭەستىك اقپاراتتىق قۇرالدارى كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس وداعىنىڭ تەحنولوگياسىن ماقتاپ دارىپتەپ، الەمنىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارلى وركەنيەتتى ەلى دەگەن جارنامالاردى دا قارشا بوراتقان ەدى. ءدال سول ۋاقىتتا دجەسسەلتوندا قازىرگى «سينگاپۋردىڭ اكەسى» اتانعان لي كۋان يۋ-دىڭ سوتى بولىپ جاتقان شاق ەدى. ءدال وسى الەمگە تاراعان سەنساتسيالىق جاڭالىقتان قۇلاعدار بولعان جاس ءارى بولاشاق وركەنيەتتى ەلدىڭ نەگىزىن قالاۋشى ازامات كەڭەس وداعى جايىندا كوپ ماعۇلماتتار ءبىلۋ ءۇشىن، سول ەلدىڭ عىلىمى مەن تەحنولوگياسى، وركەنيەتى جانە مادەنيەتىمەن تانىسۋ ءۇشىن ارنايى ىزدەنىسكە كىرىسەدى. لي كۋان يۋ ونىڭ الدىندا كەڭەس وداعى مەن قىتايداعى ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ شەكتەلۋى، بيلىك تاراپىنان ورىن العان بيۋروكراتيا مەن تسەنزۋرا، ەكى الىپ ەلدىڭ كورشىلەرىنە جاساعان قوقان لوقىسى مەن قىسىم كورسەتەتىنى جايىندا دا كوپ حاباردار بولىپ جۇرگەن. سودان كەيىن، ياعني، 1961 جىلى كەڭەس وداعى ەڭ العاشقى بولىپ عارىشقا ءوزىنىڭ ازاماتىن – يۋري گاگاريندى اتتاندىردى. سوندا لي كۋان يۋ ءوز جەرىندە وسى جاڭالىقتى ەسىتىپ، كەشەلەكتىڭ ءبارى كەڭەس وداعىنىڭ قولىندا دەپ ءتۇيىن جاساپتى. سونىمەن بولاشاق ساياساتكەر 1962 جىلى لوندوندا وتكەن «الەم ۇلتتارىنىڭ دوستىعى» كونفەنەرتسياسىنا قاتىسىپ، جولشىباي بولىپ ماسكەۋ قالاسىنا توقتايدى. ماسكەۋ تەاترلارىنا بارادى. سوندا ماسكەۋلىك قىزمەتكەرلار لي كۋان يۋدى قورشاپ الىپ، جول جونەكەي ءوزى كۇتپەگەن دورەكى مىنەزدەر كورسەتەدى، ساياسي تۇلعالارعا جاراسپايتىن ءبىرتۇرلى قارىم-قاتىناس جاسايدى. ءبىر كورگەننەن ولاردىڭ ءتۇسى سۋىق، دورەكى، ۇنامسىز قالىپتارىن بايقايدى. كەيىننەن ول ماسكەۋدەگى «ناتسيونال» دەگەن قوناق ۇيگە توقتاپ، ارنايى ءنومىردى جالدايدى. ءوزىنىڭ حاتشىسى چۋ مەن بىرگە قوناق ۇيدە ءتۇرلى ءتۇرلى اڭدۋلار مەن جىمىسقى ارەكەتتەردىڭ كاۋسى بولادى. ءتۇننىڭ بارىندە وياۋ جاتىپ، ءارتۇرلى قورقىنىشتى باستان وتكەرەدى. ول وسى جاعدايلاردىڭ بارلىعىن ءوزىنىڭ «ءۇشىنشى الەمنەن ءبىرىنشى الەمگە» دەگەن كىتابىندا تولىق بايانداپ، ماسكەۋدەگى ەسىندە قالعان جامان اسەرلەرىمەن بولىسەدى. قوناق ءۇيدىڭ تولىق كەلگەن ايەل قىزمەتشىسى ونىڭ الدىنا قاقتالعان بالىق، اراق، قارا شاي مەن شوشقا مايىن قويىپ كەتەدى. ەرتەسىنە قايتا تەاترعا بارىپ، كەشكە ورالعاندا داستارحاننىڭ ۇستىندەگى زاتتار سول بويى جينالماعان بويى جاتا بەرگەنىن كورەدى. قالانى ارالاپ جۇرگەندە قوعامدىق ورىنداردىڭ ەشبىرىندە جۋىناتىن، شايىناتىن ورىنداردىڭ تازالىقتى ساقتاماعانىن، قالاي بولسا سولاي تۇرا بەرەتىنىن كەلتىرەدى. ول كەزدەردە ماسكەۋ قازاقتار ءۇشىن ادام جەتە المايتىن ارمان قالا بولاتىن. ءدال سول ساتتە ءليدى ماسكەۋدىڭ وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناس بويىنشا وكىلى ءارى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتشىسى بولىپ جۇمىس جاسايتىن كۋزنەتسوۆ دەگەن ەرتىپ الىپ جۇرگەن ەكەن. سوندا لي كۋان يۋ كسرو جايىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن ەستىپ كەلگەن فاكتىلەردى ماسكەۋدەگى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ سۋىق ءجۇزىن كورگەندە، ولاردىڭ دورەكى قارىم-قاتىناستارىن بايقاعاندا ءبارى جالعان ەكەنىن ءبىر ساتتە ۇعىنادى. سول ساتتە كرەملدىڭ اسپانى قارا تۇنەك، ىزعار مەن داۋىل شاشىپ تۇرعانداي، ادام ينتۋيتسياسىنا سوعىستىڭ لەبىن الىپ كەلگەندەي سەزىم قالدىراپ تۇراتىنىن ءوزىنىڭ كىتابىندا بايانداپ وتەدى.
1968 جىلدان باستاپ كسرو مەن سينگاپۋردىڭ اراسىندا ساياسي ديپلوماتيالىق قارىن-قاتىناس باستالادى. لي كۋان يۋ سول كەزدە كسرو-نىڭ ءۇندى مۇحيتى مەن تىنىق مۇحيتىنا شىعاتىن بالىق اۋلاۋ كەمەلەرىنەن باسقا ەشتەڭەسى جوق ەكەنىنە كوزى جەتەدى. 1969 جىلدان باستاپ ەكى ەلدىڭ اراسىندا بالىق ونەركاسىبى مەن كونسەرۆىلەۋ، كەمەلەردى جوندەۋ، باسقا دا شاعىن ستراتەگيالىق ءمينيمالدى ەكونوميكالىق بايلانىستار جاسالىپ، سوڭىنان كسرو سينگاپۋردىڭ ىشكى ءوندىرىسى مەن ونەركاسىبىنە، عىلىمى مەن تەحنولوگياسىنا سۇقتانا قاراي باستايدى. الەمنىڭ جارتىسىن الىپ جاتقان ەل الاقانداي ەلدىڭ جاساپ جاتقان شارۋاسىنا قاراپ، كۇنشىلدىكپەن، قىزعانىشپەن، اشقاراقتانا قاراعانىن سينگاپۋر وكىمەتى سەزىپ وتىرادى. 1969 جىلى لي لوندونعا «Scandinavian Airlines System» رەيسى ارقىلى گونگكونگ، تاشكەنت، كوپەنگاگەن باعىتىمەن ۇشىپ بارا جاتىپ، ۇشاقتىڭ اۋا رايىنا بايلانىستى رەجيمىنە وراي توقتاۋىنا سەبەپ بولىپ، اۋا رايىنىڭ اشىق ۋاقىتىندا ماسكەۋگە كەلىپ قونادى. ول جەردە ونى كسرو-نىڭ سينگاپۋردەگى ەلشىسى يليا سافرونوۆ كۇتىپ الادى. سول كەزدە لي كۋان ءيۋدىڭ جانىندا ءوزىنىڭ حاتشىسى چۋ دە بولادى. سافرونوۆ ءوزى قىتاي ءتىلىن جاقسى بىلەتىن، قىتايدا دا ەلشى بولعان ادام ەكەن. ول ليمەن قوناق بولمەدە قىتايدىڭ سينگاپۋرگە ساياسي ىقپال جاساپ وتىراتىنىن، سول جايىندا تەرەڭ زەرتتەپ جۇرگەنىن جەتكىزەدى. كەيىننەن ءليدى كسرو-نىڭ پرەمەر ءمينيسترى الەكسەي كوسىگينمەن كەزدەسۋگە شاقىرادى.
1970 جىلى لي كايردەن ماسكەۋگە قايتا ۇشىپ كەلەدى. اۋەجايدا ونى كۇزەت پەن گۆارديا كۇتىپ الادى. سوندا لي كۋان يۋ سول جەردەگى سۋىق كەزدەسۋدى، الدىندا تەمىر قۇرسانعان اسكەرلەردىڭ وزىنەن سالەم بەرۋىن تالاپ ەتىپ تۇرعانداي سەزىنۋىن ءوزىنىڭ كىتابىندا جان جاقتى تارقاتىپ ايتىپ وتەدى. ول ءوزىنىڭ سول جەردە مايداننىڭ ورتاسىندا قالعانداي سەزىمدە بولعانىن باياندايدى. سودان كەيىن لي كسرو جوعارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى نيكولاي پودگورنىيمەن كەزدەسەدى. پودگورنىي وعان ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ەكونوميكالىق، ستراتەگيالىق بايلانىستاردىڭ وتە كەرەمەت نىعايىپ جاتقانىن ايتادى. بىراق بۇل كەزدەسۋ لي كۋان يۋگە ەشقانداي وڭ دا اسەر قالدىرماي، ءبارى دە جاساندىلىق ەكەنىنەن تولىق حابار بەرەدى. سوسىن پودگورنىي ءليدى سوچي قالاسىنداعى ءوزىنىڭ جەكە ۇيىنە اپارىپ، كەرەمەتتەرىن كورسەتىپ ماقتانىپ، ساياساتكەرگە جات قىلىقتار مەن مادەنيەتسىزدىك تانىتادى. وسىنداي الىپ ەلدىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىنىڭ مىناداي مايدا قىلىقتارىنا لي كۋان يۋ تاڭ قالىپ، ءوزىن ناشار سەزىنگەنىن تولىق باياندايدى. بۇل ەلمەن ەشقانداي دا ستراتەگيالىق ارىپتەس بولۋدىڭ كەرەگى جوق ەكەندىگىنە كوزى جەتەدى. ول جەردە سينگاپۋر مەن مالايزيانىڭ اراسىنداعى 1969 جىلعا كيكىلجىڭ جايىندا باياندالادى. اقش-تىڭ سينگاپۋردەگى سوعىس كەمەلەرىنە كاپيتالدى رەمونت نەلىكتەن جاسالاتىنانا، اقش-پەن نەگە ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتىلعانى، ۇلىبريتانيانىڭ سوعىس كەمەلەرى مەن ۇشاقتارى نە ءۇشىن تۇرعانى سۇقتانا ءسوز بولادى. لي ونىڭ بارىنە ءبىر عانا «كوممەرتسيالىق بايلانىس» دەپ جاۋاپ قايتارادى. كوسىگين مەن پودگورنىيدىڭ سوزىنەن لي كۋان يۋ سينگاپۋردى اقش-پەن جانە ۇلىبريتانيامەن ساياسي-ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتۋىن شەكتەيتىن ارام پيعىلدى انىق كورىپ وتىرادى. سوسىن ولار سينگاپۋرگە كەمە جوندەۋ مەن ونەركاسىپتى دامىتۋ، ساۋدا قاتىناستارى بويىنشا شارتتار جاساساتىنىن تىلگە تيەك ەتەدى. سوندا لي كۋان يۋ وسى ەكەۋدىڭ، ياعني، كسرو-نىڭ ەكى لاۋازىمدى ادامىنان ەشقانداي دا وركەنيەتتى، ستراتەگيالىق، ەكونوميكالىق، ەلدى وسىرەتىن ەشقانداي دا كونتسەپتسيا مەن تەحنوكراتتىق قاسيەتتى كورە المايدى. تەك كوسىگيننىڭ «كسرو ەۋروپا مەن ازيانىڭ الىپ دەرجاۆاسى» دەگەن ءسوزىن قايتالاي بەرگەنىن عانا ەستيدى. وسى ساپاردا لي كسرو-نىڭ قانداي دورەكى، قوناققا دەگەن وتە تار پەيىلىن بايقاعانىن ءوزىنىڭ كىتابىندا جان-جاقتى ايتىپ كەتەدى. ماسكەۋدەن سوچيگە ۇشاتىن ۇشاقتا دا ليگە قاقتالعان بالىق پەن نان، يكرا مەن اراق قويىلادى. وسى جاعداي ليگە بۇل ەلدىڭ قانشالىقتى ساياسي ستراتەگيالىق ارىپتەس بولاتىنىن العاشقى كەزدەن-اق اڭعارتادى. 1970 سينگاپۋر كسرو-مەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى توقتاتادى. 1980 جىلى لي كۋان يۋ كسرو-نىڭ اسەان-عا ەشقانداي دا قولداۋ جاسامايتىنىن، اۋعانستان جەرىندە باسقىنشىلىق سوعىس جۇرگىزگەنى، كامبودجانىڭ ۆەتنامعا قارسى وككۋپاتسياسىن قولدايتىنىن، ازيا ەلدەرىنە ساياسي گەوپوليتيكالىق ماقساتتا اگرەسسيالىق ساياسات ۇستاناتىنىن تولىق بىلەدى. سوڭانان كسرو-مەن قىتايداعى ءبىرىنشى حاتشىنى شەكتەن شىققان ماقتاۋ مەن دارىپتەۋ، اقىلعا سىيمايتىن جاعدايلار، ورىنسىز داۋرىعۋلار، قاي جەرگە بارسا دا جەكە باسقا تابىنۋ سياقتى سوراقىلىقتاردىڭ بارىنەن دە حاباردار بولدى. اشىنعان كسرو 1980 جىلداردان كەيىن قىتايدىڭ سينگاپۋرگە قارسى ساياسي قىسىمىن اشىق قولداي باستادى. سينگاپۋردى قىتايلاندىرۋ ساياساتى دا كسرو-نىڭ ءبىر قولىمەن جۇزەگە استى. 1980 جىلى كسرو-نىڭ اۋعانستانعا باسقىنشىلىعى بويىنشا حالىقارالىق قاۋىمداستىق ماسكەۋدەگى وليمپيادا ويىندارىنا بايكوت جاريالادى. وعان سينگاپۋر دە قوسىلدى. ءدال سول ساتتە وسى الاقانداي مەملەكەت كسرو-مەن بارلىق ەكونوميكالىق-ستراتەگيالىق بايلانىسىن ءۇزىپ تاستادى. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، كىشكەنتاي ارالداعى مەملەكەت جارتى الەمدى الىپ جاتقان كسرو-عا سانكتسيا سالدى. بۇكىل كەمەلەردى جوندەۋدى توقتاتتى، ساۋدا قاتىناسىن ءۇزدى، جەڭىل ونەركاسىپتى جاپتى، كەڭەستىك ۇشاقتارعا سەرۆيستىك قىزمەت جاساۋدى دوعاردى. مىنە، ەرلىك. ءدال سول ۋاقىتتاردا لي كۋان يۋ دۇنيەنى بيلەپ وتىرعان الىپ يمپەريا ءوز ىشىندەگى باسشىلاردىڭ ناداندىعى مەن ارسىزدىعىنان، بىلىمسىزدىگى مەن باسقىنشىلىعىنىڭ سالدارىنان قۇرىپ تىنادى دەپ تۇيىندەدى. ول ءبىر عانا سوزبەن: «SOVET UNION: EMPIRE COLLAPS» دەپ توقتاعان. سول كسرو اقىر سوڭىندا ىشىنەن ءىرىپ ءشىرىپ، جاعىمپازدىق پەن ناداندىقتان ىدىراپ كەتتى. گورباچەۆتىڭ قايتا قۇرۋى دا ەشبىر ناتيجەسىز اياقتالعاننان سوڭ، كسرو ءوزىن ءوزى ۇستاپ تۇرا المادى. قاپ قارا تۇنەككە باتقان يمپەريا ءوزىنىڭ دەمىن توقتاتتى. ونىڭ قۇرامىنداعى اۆتونوميالار ءوزىنىڭ دەربەستىگىن جاريالادى. سوسىن 1990 جىلى رەسەيدىڭ پرەمەر ءمينيسترى نيكولاي رىجكوۆ باستاعان توپ سينگاپۋرمەن 50 ميلليون دوللارعا ەكونوميكالىق بايلانىس جاسايمىن دەگەن كەزدە لي كۋان يۋ ءوز ىقپالىمەن توقتاتىپ تاستاعان. ول سول كەزدە «كسرو-نىڭ ءوز قۇرامىنداعى اۆتونوميالارىن اياۋسىز قارىزعا تىققان، ءوزىنىڭ قۇرامىنداعى ەلدەرگە اياۋسىز قاستاندىق جاساعان، ەشبىر جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنىنا المايتىن، 50 ميلليون دوللارعا بولا رەسەيمەن ەكونوميكالىق بايلانىس جاساۋ ءبىز ءۇشىن تۇككە تۇرعىسىز» دەپ اشىق ايتقان.
عاسىرلاردان عاسىرلارعا جالعاسقان وت پەن سۋعا اياۋسىز ءتۇسىپ، ازعىن رەسەيدىڭ تاپتاۋىن سان رەت باستان كەشىرگەن، مىڭ ءولىپ مىڭ تىرىلگەن قازاقتى جاراتۋشىم ءوزى جارىلقاسىن! قازاقتىڭ وندا قانقۇيلى تاريحى مەن زارى جاتىر. سول سەبەپتەن قازاقتىڭ سان جىلدىق وتارىنىڭ زاردابىن سەزىنىپ، قازاققا دەگەن وكپە رەنىشىمدى جيناپ قويامىن. بۇل گەنوتسيد ءالى اشىق ايتىلاتىن ءتۇرى جوق. بىزدەن ارتىق زوبالاڭدى كورگەن ۇلت تاريحتا بولماعان.
بەكبولات قارجان
