Qazaqtar jaratylystyń bar qyr-syryna salmaqty qarap, qabyldap otyrǵan. «Ómir bar jerde ólim bar», «Týmaq bolǵan soń ólmek paryz», deıtin qazaq halqy mundaı aýyr habardy marqumnyń jaqyndaryna týrasynan aıtpaı, ózgeshe túrde estirtetin bolǵan.
Estirtýge ádette dýaly aýyzdy, elge syıly, jasy úlken birneshe adam baratyn
Olar úıge kirgende ózderin salmaqty ustap, daýysyn jaı shyǵaryp, aman-saýlyq surasqannan keıin sózdi «bekem bolyńyz» dep bastap, bolǵan jaıdy baıandap estirtetin.
Qazaq túsiniginde aýylǵa qaraı shabýǵa ruqsat joq, sebebi bul jaman yrym sanalady. Óıtkeni qaza týraly sýyq habardy jetkizetin «qara jaýshy» ǵana shaýyp keletin. Ol at ústinde otyryp jan-jaqqa teńsele «oı, baýyrymdap!» daýys salyp keletin. Baıyrǵy shapqynshylyq jıi bolyp turǵan zamandarda eger er adam shaıqasta qaza tapsa, sarbazdar toby «oı baýyrymdap» shaýyp kelip, marqumnyń kıiz úıiniń bosaǵasyn naızamen túırep, qylyshpen shabatyn bolǵan.
Qaıǵyly habardy estirtken saz aspaptary
Baǵzy zamandarda qaıǵyly habardy saz aspabynyń kómegine júginetin bolǵan. Joshy hannyń ańda júrip qaza tabýy týraly belgili oqıǵa kópshilikkeb belgili. Balasynyń ańnan uzaq ýaqyt qaıtpaǵanyna kóńili kúpti bolǵan Joshy han: «Kide-kim ulymnyń qaza bolǵany týraly qaraly habar jetkizse sonyń tamaǵyna balqytylǵan qorǵasyn quıamyn» jep jar salady. Hannyń ulyn qulan tuıaǵymen teýip óltirgenin habarlaýǵa eshkimniń batyly barmaıdy. Sonda saraıǵa bir dombyrashy keledá (keı ańyzdarda qobyzshy). Han «Aqsaq qulan» kúıin tyńdap bárin túsinedi de «Ulym qaza tapqan eken» dep kúńirenedi. Ashýlanǵan han dombyraǵa qorǵasyn quıady».
Keıde qazany ymmen estirtetin jaǵdaılar da tarıhtan belgili. Sondaı bir derek ǵalym Shoqan Ýálıhannyń qazasyna baılanysty. Ol qazaqtyń baıyrǵy mýzyka aspaptaryn jınap-zertteýshi Bolat Sarybaıdyń aıtýymen búgingi kúnge jetip otyr. Shoqan qaıyn jurty Tezek tóreniń aýylynda aýyr naýqastan jastaı qaıtys bolady. Sonda Shoqannyń qazasyn ákesi Shyńǵysqa estirtý úshin sultannyń úıine eki adam barady. Olardyń bireýi sybyzǵyshy, bireýi qobyzshy edi. Sonda Shyńǵys sultan: – Ózimniń de kóńil kótergim kelip otyr edi, qane bir kúı tartshy, – deıdi sybyzǵyshyǵa. Sybyzǵynyń alǵashqy dybysynan-aq qaıǵynyń lebi esedi. Sultan ony da toqtatyp qobyzshyǵa kezek beripti. Qobyzdyń solqyldap jylaǵandaı zarly únin estigende Shyńǵys sultan bolǵan jaǵdaıdy túsinip: – E, Shoqanym ketken eken ǵoı, – dep únsiz qalypty.
Aqynnyń estirtýi
Keıde qazany qalaı estirterin bilmegen aýyl adamdarynyń aqyndarǵa qolqa salatyny bolǵan. Aqyn Qalıjan Bekhojın osyndaı bir oqıǵany estelik etip jazǵan. Ol 1944 jyldyń kúzinde maıdanǵa attanar aldynda Shymkentte turatyn aqyn Isa Baızaqulymen birge Túlkibas aýdanyndaǵy birneshe eldi mekenderde bolady. Birinshi kúni «Dmıtrov» kolhozynyń dırektory Qojanazar Tileýlesulynyń úıine túsedi.
«…Úıge kirip jaıǵasqannan keıin Qojekeń:
– Aqyn da kıeli adam ǵoı, kelgenińiz jaqsy boldy. Dańqyńyzǵa qanyq edim, baıqadyńyz ba, úı syrtynda kıiz úı tigýli tur. Endi sizge arnap tiktim dep aıtsam da oryndy, biraq onyń syry bar. Mine, meniń qolymda arystaı eki bozdaqtyń qaıǵyly habary bar. Osy aýyldyń qadirli aqsaqalynyń qos qyrshyny edi, maıdanda qaza taýypty. Náresteleri jetim, jubaılary jesir qaldy. Onsyz da qaýsap qalǵan sorly qartqa qaıǵyny qalaı estirtem dep kesheden beri kúızelip júr edim. Osyny siz estirtińiz, aqyn jylata da, jubata da biledi ǵoı, – dep Isekeńe tilek bildirdi.
Qas qaraıa kıiz úıge aýyl jurty aǵyla bastady. Syıǵany ishke, syımaǵany syrtqa ornalasty. Tórde shaldarmen qatar otyrǵan Isekeń, manaǵydaı emes, shırap alypty. Shúıiler búrkitteı susty. Qos bozdaǵynan aırylǵan qarttyń anadan bergi jaılaryn bilip alsa kerek. Bir sátte dombyrasyn kúńirente jóneldi. Nemis basqynshylarynyń jan túrshigerlik jaýyzdyqtaryn elestetip, órtengen, jurtta jat eldiń eldiń aıdaýynda azap shekken ańyraǵan ananyń, shyryldaǵan sábılerdiń aıanyshty sıpattaryn tebirente tolǵap, jınalǵandardyń júıkesin bir shymyrlatyp aldy. Sodan keıin soǵysta esimi áıgili qaharmandardyń erlikterin jyr etti, ásirese samoleti otqa shalynyp qater tóngende Gastello degen er jaý samoletine jan qııa shúıilip, Otan úshin kek alǵan eken dep ańyz ete jyrlaǵanda, jurt súısinip serpilip qaldy. Mundaı aýyr qazaǵa oraı, estirtýdiń neshe atasyn biletin Isekeń eski naqyldardy da bir sydyryp ótti de, azaly qarttyń ata-babasynan beri qazanyń habaryna kelgende qara terge túsip, ekilene, jigerlene serpildi. Astarlap, beınelep qartty bosatyp ta aldy…
Isanyń bul tolǵaýy saı-súıegimdi syrqyratqan bir kórinisti ǵajap jyr edi. Jurt jylap aldy, aqyn sózine razy bolyp jubanyp ta qaldy. Azaly qart ta:
– Sharam bar ma, qaıteıin-aı, órkeniń óssin qaraǵym! – dep til qatty…».
El basyna kún týǵan sol bir jyldary belgili aqyn Kenen Ázirbaıuly da barlyq aýyrtpashylyqty elmen birge kórdi. Jubaıy Násıhanyń soǵystaǵy jalǵyz baýyrynan kelgen jedelhattyń qurmetine qýanyp sol kezde týǵan qyzynyń atyn Tilgramkúl qoıdy. Qydyrbek Qabyltaıulynyń Smolensk túbinde erlikpen qaza tapqany týraly qara qaǵaz kelgende bul sýyq habardy jubaıyna «Jalǵyz qaınym» degen qaraly óleńimen kózine jas alyp turyp ózi estirtkeni aqynnyń qyzy Tórtkenniń esteliginen belgili.
Qazaq halqynyń basqanyń basyna túsken aýyrtpalyqty bólisip, demeý kórsetetin úlken adamgershilik qasıeti erekshe. Qaıǵy qonǵan shańyraq ıelerin aıap, aýyr qazany marqumnyń jaqyn týystaryna tuspaldap, estirtý búgingi kezde de jalǵasýda.
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ulttyq portaly
