قازاقتار جاراتىلىستىڭ بار قىر-سىرىنا سالماقتى قاراپ، قابىلداپ وتىرعان. «ءومىر بار جەردە ءولىم بار»، «تۋماق بولعان سوڭ ولمەك پارىز»، دەيتىن قازاق حالقى مۇنداي اۋىر حاباردى مارقۇمنىڭ جاقىندارىنا تۋراسىنان ايتپاي، وزگەشە تۇردە ەستىرتەتىن بولعان.
ەستىرتۋگە ادەتتە دۋالى اۋىزدى، ەلگە سىيلى، جاسى ۇلكەن بىرنەشە ادام باراتىن
ولار ۇيگە كىرگەندە وزدەرىن سالماقتى ۇستاپ، داۋىسىن جاي شىعارىپ، امان-ساۋلىق سۇراسقاننان كەيىن ءسوزدى «بەكەم بولىڭىز» دەپ باستاپ، بولعان جايدى بايانداپ ەستىرتەتىن.
قازاق تۇسىنىگىندە اۋىلعا قاراي شابۋعا رۇقسات جوق، سەبەبى بۇل جامان ىرىم سانالادى. ويتكەنى قازا تۋرالى سۋىق حاباردى جەتكىزەتىن «قارا جاۋشى» عانا شاۋىپ كەلەتىن. ول ات ۇستىندە وتىرىپ جان-جاققا تەڭسەلە «وي، باۋىرىمداپ!» داۋىس سالىپ كەلەتىن. بايىرعى شاپقىنشىلىق ءجيى بولىپ تۇرعان زامانداردا ەگەر ەر ادام شايقاستا قازا تاپسا، ساربازدار توبى «وي باۋىرىمداپ» شاۋىپ كەلىپ، مارقۇمنىڭ كيىز ءۇيىنىڭ بوساعاسىن نايزامەن تۇيرەپ، قىلىشپەن شاباتىن بولعان.
قايعىلى حاباردى ەستىرتكەن ساز اسپاپتارى
باعزى زامانداردا قايعىلى حاباردى ساز اسپابىنىڭ كومەگىنە جۇگىنەتىن بولعان. جوشى حاننىڭ اڭدا ءجۇرىپ قازا تابۋى تۋرالى بەلگىلى وقيعا كوپشىلىككەب بەلگىلى. بالاسىنىڭ اڭنان ۇزاق ۋاقىت قايتپاعانىنا كوڭىلى كۇپتى بولعان جوشى حان: «كىدە-كىم ۇلىمنىڭ قازا بولعانى تۋرالى قارالى حابار جەتكىزسە سونىڭ تاماعىنا بالقىتىلعان قورعاسىن قۇيامىن» جەپ جار سالادى. حاننىڭ ۇلىن قۇلان تۇياعىمەن تەۋىپ ولتىرگەنىن حابارلاۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى بارمايدى. سوندا سارايعا ءبىر دومبىراشى كەلەدا (كەي اڭىزداردا قوبىزشى). حان «اقساق قۇلان» كۇيىن تىڭداپ ءبارىن تۇسىنەدى دە «ۇلىم قازا تاپقان ەكەن» دەپ كۇڭىرەنەدى. اشۋلانعان حان دومبىراعا قورعاسىن قۇيادى».
كەيدە قازانى ىممەن ەستىرتەتىن جاعدايلار دا تاريحتان بەلگىلى. سونداي ءبىر دەرەك عالىم شوقان ءۋاليحاننىڭ قازاسىنا بايلانىستى. ول قازاقتىڭ بايىرعى مۋزىكا اسپاپتارىن جيناپ-زەرتتەۋشى بولات سارىبايدىڭ ايتۋىمەن بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ وتىر. شوقان قايىن جۇرتى تەزەك تورەنىڭ اۋىلىندا اۋىر ناۋقاستان جاستاي قايتىس بولادى. سوندا شوقاننىڭ قازاسىن اكەسى شىڭعىسقا ەستىرتۋ ءۇشىن سۇلتاننىڭ ۇيىنە ەكى ادام بارادى. ولاردىڭ بىرەۋى سىبىزعىشى، بىرەۋى قوبىزشى ەدى. سوندا شىڭعىس سۇلتان: – ءوزىمنىڭ دە كوڭىل كوتەرگىم كەلىپ وتىر ەدى، قانە ءبىر كۇي تارتشى، – دەيدى سىبىزعىشىعا. سىبىزعىنىڭ العاشقى دىبىسىنان-اق قايعىنىڭ لەبى ەسەدى. سۇلتان ونى دا توقتاتىپ قوبىزشىعا كەزەك بەرىپتى. قوبىزدىڭ سولقىلداپ جىلاعانداي زارلى ءۇنىن ەستىگەندە شىڭعىس سۇلتان بولعان جاعدايدى ءتۇسىنىپ: – ە، شوقانىم كەتكەن ەكەن عوي، – دەپ ءۇنسىز قالىپتى.
اقىننىڭ ەستىرتۋى
كەيدە قازانى قالاي ەستىرتەرىن بىلمەگەن اۋىل ادامدارىنىڭ اقىندارعا قولقا سالاتىنى بولعان. اقىن قاليجان بەكحوجين وسىنداي ءبىر وقيعانى ەستەلىك ەتىپ جازعان. ول 1944 جىلدىڭ كۇزىندە مايدانعا اتتانار الدىندا شىمكەنتتە تۇراتىن اقىن يسا بايزاقۇلىمەن بىرگە تۇلكىباس اۋدانىنداعى بىرنەشە ەلدى مەكەندەردە بولادى. ءبىرىنشى كۇنى «دميتروۆ» كولحوزىنىڭ ديرەكتورى قوجانازار تىلەۋلەسۇلىنىڭ ۇيىنە تۇسەدى.
«…ۇيگە كىرىپ جايعاسقاننان كەيىن قوجەكەڭ:
– اقىن دا كيەلى ادام عوي، كەلگەنىڭىز جاقسى بولدى. داڭقىڭىزعا قانىق ەدىم، بايقادىڭىز با، ءۇي سىرتىندا كيىز ءۇي تىگۋلى تۇر. ەندى سىزگە ارناپ تىكتىم دەپ ايتسام دا ورىندى، بىراق ونىڭ سىرى بار. مىنە، مەنىڭ قولىمدا ارىستاي ەكى بوزداقتىڭ قايعىلى حابارى بار. وسى اۋىلدىڭ قادىرلى اقساقالىنىڭ قوس قىرشىنى ەدى، مايداندا قازا تاۋىپتى. نارەستەلەرى جەتىم، جۇبايلارى جەسىر قالدى. ونسىز دا قاۋساپ قالعان سورلى قارتقا قايعىنى قالاي ەستىرتەم دەپ كەشەدەن بەرى كۇيزەلىپ ءجۇر ەدىم. وسىنى ءسىز ەستىرتىڭىز، اقىن جىلاتا دا، جۇباتا دا بىلەدى عوي، – دەپ يسەكەڭە تىلەك ءبىلدىردى.
قاس قارايا كيىز ۇيگە اۋىل جۇرتى اعىلا باستادى. سىيعانى ىشكە، سىيماعانى سىرتقا ورنالاستى. توردە شالدارمەن قاتار وتىرعان يسەكەڭ، ماناعىداي ەمەس، شيراپ الىپتى. شۇيىلەر بۇركىتتەي سۇستى. قوس بوزداعىنان ايرىلعان قارتتىڭ انادان بەرگى جايلارىن ءبىلىپ السا كەرەك. ءبىر ساتتە دومبىراسىن كۇڭىرەنتە جونەلدى. نەمىس باسقىنشىلارىنىڭ جان تۇرشىگەرلىك جاۋىزدىقتارىن ەلەستەتىپ، ورتەنگەن، جۇرتتا جات ەلدىڭ ەلدىڭ ايداۋىندا ازاپ شەككەن اڭىراعان انانىڭ، شىرىلداعان سابيلەردىڭ ايانىشتى سيپاتتارىن تەبىرەنتە تولعاپ، جينالعانداردىڭ جۇيكەسىن ءبىر شىمىرلاتىپ الدى. سودان كەيىن سوعىستا ەسىمى ايگىلى قاھارمانداردىڭ ەرلىكتەرىن جىر ەتتى، اسىرەسە سامولەتى وتقا شالىنىپ قاتەر تونگەندە گاستەللو دەگەن ەر جاۋ سامولەتىنە جان قيا ءشۇيىلىپ، وتان ءۇشىن كەك العان ەكەن دەپ اڭىز ەتە جىرلاعاندا، جۇرت ءسۇيسىنىپ سەرپىلىپ قالدى. مۇنداي اۋىر قازاعا وراي، ەستىرتۋدىڭ نەشە اتاسىن بىلەتىن يسەكەڭ ەسكى ناقىلداردى دا ءبىر سىدىرىپ ءوتتى دە، ازالى قارتتىڭ اتا-باباسىنان بەرى قازانىڭ حابارىنا كەلگەندە قارا تەرگە ءتۇسىپ، ەكىلەنە، جىگەرلەنە سەرپىلدى. استارلاپ، بەينەلەپ قارتتى بوساتىپ تا الدى…
يسانىڭ بۇل تولعاۋى ساي-سۇيەگىمدى سىرقىراتقان ءبىر كورىنىستى عاجاپ جىر ەدى. جۇرت جىلاپ الدى، اقىن سوزىنە رازى بولىپ جۇبانىپ تا قالدى. ازالى قارت تا:
– شارام بار ما، قايتەيىن-اي، وركەنىڭ ءوسسىن قاراعىم! – دەپ ءتىل قاتتى…».
ەل باسىنا كۇن تۋعان سول ءبىر جىلدارى بەلگىلى اقىن كەنەن ءازىربايۇلى دا بارلىق اۋىرتپاشىلىقتى ەلمەن بىرگە كوردى. جۇبايى ءناسيحانىڭ سوعىستاعى جالعىز باۋىرىنان كەلگەن جەدەلحاتتىڭ قۇرمەتىنە قۋانىپ سول كەزدە تۋعان قىزىنىڭ اتىن تىلگرامكۇل قويدى. قىدىربەك قابىلتايۇلىنىڭ سمولەنسك تۇبىندە ەرلىكپەن قازا تاپقانى تۋرالى قارا قاعاز كەلگەندە بۇل سۋىق حاباردى جۇبايىنا «جالعىز قاينىم» دەگەن قارالى ولەڭىمەن كوزىنە جاس الىپ تۇرىپ ءوزى ەستىرتكەنى اقىننىڭ قىزى تورتكەننىڭ ەستەلىگىنەن بەلگىلى.
قازاق حالقىنىڭ باسقانىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى ءبولىسىپ، دەمەۋ كورسەتەتىن ۇلكەن ادامگەرشىلىك قاسيەتى ەرەكشە. قايعى قونعان شاڭىراق يەلەرىن اياپ، اۋىر قازانى مارقۇمنىڭ جاقىن تۋىستارىنا تۇسپالداپ، ەستىرتۋ بۇگىنگى كەزدە دە جالعاسۋدا.
بەردالى وسپان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
