2017 jyly maýsymaıynyń 22-25-ikúnderi Astanada ótken Dúnıejúzi qazaqtarynyń V quryltaıynda Elbasy «Otandastar» qoryn quryp, osy qor arqyly Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵyna sheteldegi aǵaıynmen baılanys jasaýdy mindettegen edi. Dál bir jyldan keıin, ıaǵnı 2018 jyly maýsym aıynda «Otandastar qory» KEAQ-nyń (Kommerııalyq emes akıonerlik qoǵamy) jumysyn bastady.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimetiniń Qaýlysynda atalmysh «Otandastar qory» KEAQ «Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń qyzmetin qamtamasyz etý negizgi nysanasy bolyp aıqyndalsyn»,-dep arnaıy atap kórsetti.
«Otandastar qory» KEAQ-nyń qurylýyna baılanysty Qaýymdastyqtyń jumysyn qazirgiden kúsheıtip, jańa deńgeıge kóterýge úlken múmkindik týady dep sendik. Óıtkeni Dúnıejúzi Qazaqtary Qaýymdastyǵynyń qarjy máselesiniń durys sheshilmeýinen bolyp kezinde kóp qıyndyqqa dýshar boldy.
Búginde «Otandastar qory» óziniń arnaıy jasalǵan jol kartasy arqyly árbir qala, oblys ákimshilikterimen Mámilege (memorandým) otyrýda. Mámileniń maqsaty sheteldegi jáne elimizge qonys aýdarǵan etnıkalyq qazaqtarǵa qoldaý kórsetý eken. Jýyrda sondaı mámilelerdiń biri- «Otandastar qory» KEAQ-nyń ókilderi men Pavlodar oblysy ákimshiligi arasynda jasaldy. Osy resmı is-sharaǵa kýá retinde kóńilge kelgen azdaǵan oılardy ortaǵa salýdy jón kórdim.
Atalmysh resmı saltanatty sharada oblys ákiminiń orynbasary Begentaev Meıram Muhametrahymuly myrzanyń jınalǵan aýdıtorııacynda tek qazaqtar otyrǵanyn, sonyń ishinde oryssha bilmeıtin alys shetelderden kelgen oralmandar, jastar men stýdentter ókili, jýrnalıster otyrǵanyn eskermesten tek orys tilinde sóılegenin, al «Otandastar qory»-nyń basqarýshy dırektory Ábildınova Álııa Sapabekqyzy hanymnyń da sózin aldymen kóp kórim qazaqsha bastap alyp, sońyn sıyrquımyshaqtatyp orysshaǵa burmalap ketkeni de kóńilge daq qaldyrady. Qazaqtyń máselesin bul adamdar orys tilinde joqtamaq pa dep oılap qaldyq.
Memleketimizdi damyǵan elderdiń qataryna jetkizýdiń eń basty tetikteriniń biri-demografııa ekendigi bárimizge aıan. Babalarymyz ol týraly:
«Toqsan ińgen botalap,
Toǵyz kelin qomdasyn.
Ulyń onshaqty bolsyn,
Qyzyń monshaqty bolsyn,
Dáýletiń kóp bolsyn,
Perzentiń kóp bolsyn,
Basyń kóp bolsyn,
Asyń kóp bolsyn,
Jasyń kóp bolsyn,
Dosyń kóp bolsyn!
...Bedeliń tasyp órlesin,
Oshaǵyń máńgi sónbesin!»,-dep keler urpaǵyna bata-tilegin qaldyryp ketken edi. Óıtkeni, «bedelimiz tasyp órleıtin, oshaǵymyz máńgi sónbeıtin» «Máńgi el!» bolý úshin «bas kóbeımeı - as kóbeımeıtinin», nemese «mal egiz týsa-shóp aıyr ósetinin» babalarymyz jaqsy bilgen.
«Qazir elimizde turǵyndar sany 18 mıllıonnan asyp, 19 mıllıonǵa bet aldy. Keń-baıtaq jerdi jıyrma mıllıonǵa jetpeıtin halyqpen erkin ıgere alamyz ba? Onyń ústine demografııalyq ósimimiz de kórshiles eldermen salystyrǵanda óte tómen. Mysaly, 1967 jyly Qazaqstanda 12,4 mıllıon, Ózbekstanda 10,8 mıllıon halyq bolǵan eken. Iaǵnı biz kórshilerimizden 2 mıllıondaı artyq bolyppyz. Arada elý jyl ótkende, ıaǵnı 2017 jylǵy esep boıynsha Ózbekstan halqy 34 mıllıonǵa jaqyndap, úsh esege kóbeıipti. Túrikmenstan, Tájikstan, Qyrǵyzstan halqy da úsh ese ósken. Ókinishke qaraı, biz bar bolǵany jarty ese ǵana ósip, 18 mıllıonnan áreń asyp otyrmyz. Turǵyndar sany óspeýine bir sebep – eldi tastap shetke kóshýshiler kóp. Aıtalyq, keıingi 10 jylda elimizden 324 myń adam syrtqa kóshken. Al kelýshiler bar bolǵany 283 myń adam. Onyń syrtynda bala týý jónindegi jaǵdaıymyz da máz emes. 1980 jyldary respýblıka kóleminde bir jylda 800 myń sábı dúnıege kelse, qazir bul kórsetkish eki ese azaıyp, 400 myńnyń aınalasynda bolyp tur. Demografııalyq jaǵdaıymyz osy qalpynan ózgermese, bul faktor ekonomıkamyzǵa keri áser eteri anyq. Mysaly, bir ǵana Soltústik Qazaqstan oblysynda búgingi tańda turǵyndary 50 adamǵa jetpeıtin 100 eldi meken bar eken. Olardyń 38-i jaqyn arada múldem jabylady. Qalǵandarynyń bolashaǵy buldyr» (Egemen Qazaqstan.2018j 16-qarasha) Bul eskirip ketpegen statıstıkalyq kórsetkish.
Másele dál osyndaı erekshe aktýaldy turǵan búgingi tańda «Otandastar qory» KEAQ arqyly Dúnıejúzi qazaqtar qaýymdastyǵynyń atqaratyn sharýasy ushan-teńiz bolýǵa tıis edi. Ókinishke oraı, «Otandastar qory» KEAQ Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń qyzmetin qamtamasyz etetin negizgi nysanasyn ysyryp tastap, qaýymdastyqtyń barlyq fýnııasyn atqaratyn jeke jol kartasyn jasap alǵan.
Biraq ol jol kartasy tek qarajat shashýǵa baǵyttalǵan ártúrli shoýlar, forýmdar, kishi quryltaı, mýzykalyq festıval, ekskýrsııa-saıahat qatarly mádenı sharalardan quralǵan. Esesine biz kútken asa mańyzdy sóz tirkesteri bul kartada joq. Naqtylap aıtsaq, etnıkalyq qazaqtardy elge kóshirip alý, qabyldaý, qonystandyrý degen sóz bul jol kartasynda kezdespeıdi. Kóshi-qon máselesine kóńil bólinip, qandastarymyzdyń elge qosylý qarqynyn kóbeıtýdiń múmkindikteri qarastyrylmaǵan. Demografııamyzdy damytýdyń negizgi tetikteriniń biri bolýshy sheteldegi qandastardyń elge kóship kelip qonystanýy, oralmandardyń kóshiniń mańyzdylyǵy men qajettiligi týraly aıtylmaǵan.Týrasyn aıtsaq, shetelderdegi qazaqtardy Atamekenine tartý, qonystandyrý týraly bul baǵdarlamada eshbir sóz joq. Iaǵnı, búginde aıtyp júrgen oralmandar kóshiniń toqyraýyn azaıtatyn, sebep –saldaryn ashatyn naqty tujyrym jasalmaǵan dep túsinýge bolady.
Sondyqtan da atalmysh qujattyń deni ulttyqmerekelerde oblys, qala, aýdan ákimshilik tarapynan burynnan beri kórshiles elderdegi qandastardy eldegi bolyp jatqan aýqymdy mádenı is sharalarǵa qatystyrý sııaqty jumystary memleket esebinen atqarylatyn «akademııalyq týrızmdi» ǵana eske salady. Jalpy elimizde bolyp jatqan mádenı is-sharalarǵa kórshi memleketterde turatyn qandastardy qatystyrý burynnan istelip kele jatqan dástúrlerdiń biri bolatyn.
«Otandastar qory»-nyń Astananyń tórindegi záýlem keńsege otyz-otyz bes menedjerler shoǵyrlanǵan, aýyr qozǵalatyn sylbyr mehnızmmen shetelderge etnıkalyq qazaqtarymen turaqty baılanys jasaýy ekitalaı. Estýimizshe bul jerdegilerdiń bári de jyly-jumsaqtyń jolyn jaqsy biletin baı-baǵlannyń balalary men týystarynan quralǵan kórinedi. Sebebi, kóbi qazaqsha eki sózdiń basyn qosyp sóıleı almaıtyn kórinedi. Qazaqsha sóıleı almaıtyn adamdar etnıkalyq qazaqtarmen elge kóship kelip jatqan oralmandar týraly, olardyń tolyp jatqan problemasy jóninde túsinigi múlde joq, oryssha bilmeıtin qandastarmen sóılesýi múmkin emes, taǵy bir bıýrokratııalyq apparat bolyp shyǵa kelýine bir-aq qadam qalyp tur degen sóz. Mundaı apparattar bizde jetkilikti. Osydan-aq qordyń aqshasy maqsatsyz jumsalyp kete me degen oıǵa qalasyń. Mysaly: sheteldegi qandastarǵa arnap radıo, saıttar ashamyz dep «Otandastar qory» KEAQ-nyń jol kartasynda kórsetilgen. Bul eshbir syn kótermeıtin jospar. Sebebi búginde ǵalamtor múmkindigi men qosa elimizde osy baǵyttaǵy veb-saıttar men qazaq radıolary da jetip artylady. Kerisinshe barlyq qarjy qandastardy elge kóshirip ákelý, olardy otanymyzǵa beıimdeý, qoldaý kórsetýge jumsalýy kerek. Jol qartada baıaǵydan QR-da atqarylyp kele jatqan jumystardy qaıtalap kórsete bergendigi qarjyny maqsatsyz talan- tarajǵa salýdyń tásili tárizdi.
Jalpy oralmanǵa qatysty jumystardyń aýyry óńirlerge júkteletindikten Astanadaǵy «Otandastar qory» KEAQ-nyń shtatyna 5-6 adam ǵana qaldyryp, qarajattyń denin óńirlerge bólý tıimdi ekendigi aıtpasa da anyq. Sonda ǵana jol kartasyn iske asyrýda nátıjeli bolary kúmánsiz. Jalpy jedel, isker top óńirlerde jasaqtalyp, ortalyqta shaǵyn menedjerler basqaryp otyrsa zaman talabyna saı ónimdi de nátıjeli sharalar iske asýyna qolaıly bolmaq.
Bul jol kartasy kóshi qon məselesin zamanýı turǵyda sheshýge baǵyttalý qajet. Pavlodarda bolǵan memarandýmǵa qol qoıý rásiminde oblystyq ishki saıasat basqarmasynyń basshysy Dáýenov Ernur Nurlanuly myrzanyń oqyp tanystyrǵan az-muz esebinde «Otandastar qory»-nyń jol kartasynda Dúnıejúzi qazaqtar qaýymdastyǵy tarapynan atqarylatyn jumystyń óte az kórsetilgeni qordan óńirlerge qarajat bólinbeıtininiń aıǵaǵy bolmaq.
Qazaq sanyn kóbeıtýdiń bir joly – órkenıetti elderdiń etnostyq kóshti júrgizýdegi ozyq tájirıbelerin, atap aıtsaq Germanııa, Izraıl qatarly etnostyq kóshti jaqsy júrgizetin memleketterdiń tájirıbesin zerttep, onyń ońtaıly tustaryn elimizde paıdalaný ýaqyty áldeqashan bolǵany týraly naqty dáıekpen kún tártibinen túspeı únemi aıtylyp keledi. Bul tájirıbe degenimiz, oralmandardy kóshirip alýda olardyń burynnan ómir súrip jatqan turǵylyqty jerinen bastap, Atajurtqa vızanyń qaı túrimen qonys aýdarady, barǵan soń turaqty turýǵa, tirkelýge, azamattyq alýǵa qandaı qujattar kerek bolady – onyń bárin sol jaqta daıyndaý degen sóz. Sonymen qatar beri kóship kelýge qushtar bolǵanymen qarjylyq múmkindigi joq otbasylarǵa naqty qarjylaı qoldaý kórsetý, kelgesin áleýmettik kómek berý joldary bizde áli kúnge birizdilikke túsken joq. Shekaradan ótkende kim qarsy alady, qaı óńirge ornalasady, baspana máselesi qalaı sheshiledi, ne jumys isteıdi - bul da sheshilmegen máseleniń biri retinde qalys qalyp keledi. Jalpy bizdiń elde oralmandardy kútip alyp ornalastyrý máselesimen de eshkim aınalyspaıdy. Biraz oblystarda oralmandarǵa arnalǵan beıimdeý ortalyqtary bolǵanymen olardyń jumysy búgingi zaman talabyna saı emes, kóship kelgen qandastarǵa qyzmet kórsetý memlekettik standarty áli kúnge qalyptaspaǵan.
Oralmandardyń turaqty tirkelip, azamattyq alýyndaǵy qujattarǵa qatysty daý da bir tóbe. Sońǵy jyldary olarǵa áýeli yqtııar hat berý kerek, azamattyqqa qujatty sodan keıin ótkizedi degen ereje shyqty. Yqtııar hat degenimiz tólqujatqa teńestirilmeıtindikten azamattyq alatyn ýaqyty jetkenshe oralman baýyrymyzdyń yǵyry shyǵady. Al elge kelgesin kórsetetin kómeginiń de shanaǵy belgili, memleket jergilikti bılikke, jergilikti bılik qaltaly azamattarǵa, kásipkerlerge júkteı salady, al olardyń kómegi de júıeli emes, kómeskilenip baryp sońy qurdymǵa ketip jatady.
Reseı prezıdenti Vladımır Pýtın dúnıeniń túkpir-túkpirindegi orystar men orystildi azamattardy eshqandaı kedergisiz, áýre-sarsańǵa salmaı mıllıondap qabyldap, birden azamattyq beretin baǵdarlamaǵa qol qoıdy. Endi álemniń ár tarabynan Reseıge repatrıanttar tolassyz aǵylatyny anyq. Al biz oralmandardyń kelýin jeńildetpek túgili, neshe túrli syltaýmen barǵan saıyn qıyndatýdan tanbaı otyrmyz. Ánsheıinde Reseıdi úlgi tutqanda aldyna qara salmaıtyn orysshyl basshylar etnıkalyq qazaqty kóbeıtý máselesine kelgende árıne osylaı bultalańǵa salatyny belgili bolyp qalýda. Bizdegi resmı emes derek boıynsha búgingi tańda elimizge alys-jýyq shetelderden kelgen 30 myńdaı adam áli azamattyq ala almaǵan.
Kezinde Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń tóraǵasynyń orynbasary bolǵan, kóshi-qon máselesimen kóp jyldar boıy aınalysyp kelgen ult janashary belgili ǵalym, jazýshy-dramatýrg Sultanáli Balǵabaev aǵamyzdyń kóshi-qon máselesin júıeli zertteıtin ortalyq qurýdy talaı márte usyndy. Etnıkalyq qazaǵynyń úshten biri áli shetelde júrgen bizdiń elde shynynda ondaı ortalyq áli kúnge joq. Elimizdegi qaptaǵan ǵylymı-zertteý ınstıtýttary men sansyz analıtıkalyq-saraptaý ortalyqtarynyń bul salaǵa nege nazar aýdarmaıtyny bizge túsiniksiz. Al kóshi-qon jáne oralmandar týraly aıtylyp júrgen áńgimelerdiń kópshiligi eshqandaı naqty zertteýge negizdelmegen, ekpindetken qyzyl sózden, zańnamalyq, qarjylyq jaǵynan oryndalýy múmkin emes, bos usynystardan turady. Osyǵan oraı, Úkimet keńsesiniń bir bólimi, eń quryǵanda bir sektory kóshi-qon jumystaryn úılestirip, Premer-mınıstrdiń bir orynbasary osy jumystarǵa basshylyq jasap otyrsa jumys júıelenip, alǵa basady. Óıtkeni bul salany jetik biletin mamandar men basshy kadrlar jetkiliksiz.
Elimizde áli kúnge kóshi-qon jóninde arnaıy mamandar daıyndaý qolǵa alynǵan emes. Buryn oralmandar týraly derekter kóshi-qon mekemeleri arqyly bir ortalyqqa jınalatyn. Qazir jeke kóshi-qon mekemeleri de joq, oralmandardyń derek qory da jumysyn toqtatqan ba, beımálim!
Sonyń saldarynan Qazaqstanda oralmandar mártebesin alyp jatqan kimder, olar qaıda júr, Qazaqstanda qaldy ma, álde qaıtyp ketti me – ony anyqtaý qıyn. Bolashaqta oralmandardyń derek qorynyń jumysyn qaıta júrgizip, oǵan Qazaqstanda turaqty qalatyn oralmandardy ǵana engizý máselesi osy ortalyqtardyń saraptamasy arqyly sheshilip tursa ǵana nátıjeli bolar edi. Osyǵan oraı oblystardaǵy kóshi-qon úrdisi boıynsha barlyq málimet, aqparattardy, statıstıkalyq esepterdi bekitilgen formalarǵa sáıkes oblystardaǵy tıisti mekemelerden jınaqtap alyp, Úkimetke usynatyn statıstıkalyq esepke jaýapty mekeme, Táýelsizdiktiń alǵashqy jylydarynan beri oralman máselesimen aınalysyp kele jatqan óńirlerdegi Qaýymdastyq fılıaldarynyń tájirıbeli mamandary bolýǵa tıis.
Máselen, oblys ákimdikteri kezinde ár oblystaǵy Kóshi-qon basqarmasynyń janynan Oralmandardyń beıimdeý jáne yqpaldastyrý ortalyqtaryn quryp ashyp bergen. Olardyń ár qaısysynda bekitilgen shtattyq kestege sáıkes qyzmetkerleri bar bolatyn. Osy mekemeler 2013 jyly oblystyq Jumyspen qamtýdy úılestirý jáne áleýmettik baǵdarlamalar basqarmasyna qosylyp jergilikti bıýdjetten jyl saıyn arnaıy qarjy bólinip tursa da sodan bergi ýaqytta oralmandardyń múddesi úshin emes basqarmanyń múddesi úshin jumys jasap kele jatqandaı áser qaldyrady. Mine osy mekemeni Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy jáne «Otandastar qory» » KEAQ -na berip shet elden kelgenderge birinshi kezekte quqyqtyq aqparattyq aqyl-keńes beretin iskerlik ortalyq retinde qaıta qurý búgingi zamannyń talaby. Sonymen qatar Eńbek mınıstrligindegi etnıkalyq qazaqtarmen jumys jasaý basqarmalary da qysqartylyp jatyr. Oblystardaǵy bólimderi de qysqartylyp basqarma qaramaǵyndaǵy bólimderge qosylyp aty bar zaty joq boldy. Osy máseleni oblys ákimderi oralmandardy beıimdeý ortalyqtaryn qaýymdastyqtyń oblystyq fılıaldaryna jaýaptandyryp, naqty istermen aınalyssa ǵana nátıjeli bolar edi degen oıǵa qalamyz.
Qoryta aıtqanda, Elbasynyń arnaıy tapsyrmasymen qurylǵan «Otandastar qory» KEAQ, Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵynyń kóp jyldan beri atqaryp kelgen, keıbiri qarjylyq múmkinshilikke oraı kezek kútip turǵan júıeli jumystaryn attap ótip, basqa baǵytta jasaǵan jol kartasy arqyly sheteldegi qazaq dıasporasynyń sheshimin kútken sansyz meselelerimen aınalysatyn qaýqary barma, óıtkeni dál qazirgi tańda osy qorda etnıkalyq qazaqtyń muń muqtajyn, mentalıtetin túsine biletin, kóshi-qon salasynda tájirıbesi bar mamandar jumys isteıme degen oı alańdatady.
Qordyń basty maqsaty men mindeti Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵymen birlesip tarıhı otanynan tys jerde ómir súrip jatqan qandastardy elge kóshirip ákelý, olarǵa jón siltep, turmys-tirshiligin ondap, kásippen aınalysýyna, jumysqa ornalasýyna jáne ortaǵa beıimdelip, baspanaly bolýyna jaǵdaı jasaý bolmaq. Endeshe «Otandastar qory» KEAQ osy mindetinen aýytqymasa eken dep tileımiz.
Amantaı TOIShYBAIULY, jýrnalıst
