Sońǵy jyldary Qazaqstan ǵylymynyń damýyna eleýli yqpal etken zańnamalyq normalar qabyldandy jáne engizildi. Bulardyń qataryna ǵalymdardyń jalaqysyn edáýir arttyrý, olarǵa jaǵdaı jasaý, zertteýlerdi qarjylandyrýdy ulǵaıtý, jańa jabdyqtar satyp alý jáne basqa da qoldaý sharalary kiredi.
Aldymen tarıhqa sholý jasaıyq.
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary ǵylym salasy barlyq postkeńestik respýblıkalar sııaqty óte aýyr kezeńderdi bastan ótkerdi. Keńestik kezeńniń eń kúshti ǵylymı áleýeti bolyp sanalǵan ǵylymı mektepter, jańalyqtar, jemisti nátıjeler HH ǵasyr 90-jyldarynan keıin óz ustamyn da, turaqtylyǵyn da joǵaltyp aldy, úlken máselelerdiń tuzaǵyna tústi. Ásirese, ǵylymı jumystardy qarjylandyrý, olardyń kemýi, qyzmetkerlerge suranys kúrt azaıdy. Oǵan dálel, qanshama jyl aty dúrkirep turǵan ınstıtýttar jabylyp, aman qalǵandarynyń tehnıkalyq bazasynyń deńgeıi tómendep, zertteý sharttary nasharlaı tústi. Al onyń nátıjesinde osy saladaǵy mamandar qysqaryp, tipti azaıdy. Statıstıkaǵa súıensek, mysaly, 1991-2000 jyldary Qazaqstandaǵy ǵylymı qyzmetkerlerdiń sany birden eki esege, ıaǵnı 27,6 myńnan 14,8 myńǵa deıin qysqarǵan.
2011 jyly QR "Ǵylym týraly" zańy qabyldandy. Álemdegi eń ozyq tájirıbeler men jaǵdaılardy úlgi ete otyryp, ǵylymdy basqarýdyń jáne retteýdiń sý jańa modeli usynyldy. Sheteldik sarapshylardy osy salaǵa tarta otyryp, ǵylymdy qarjylandyrý máselelerin, sondaı-aq bilim men ǵylym úıretýdi ıntegraııalaý, JOO sapasyn arttyrý, osy salanyń ekonomıkamen baılanysyn nyǵaıtý sııaqty reformalar qolǵa alyndy. Bul jumys 2015 jyly qabyldanǵan "Ǵylymı jáne ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet nátıjelerin kommerııalandyrý týraly" QR Zańy negizinde júzege asty. Ol boıynsha ǵylymı zertteý men ıdeıalardy júzege asyrýdyń jańa tetikterin daıyndaýǵa, olardy óndiriske engizý jumystaryn qamtamasyz etýge baǵyttalǵan. Sońǵy 10 jyl ishinde Qazaqstan ǵalymdary halyqaralyq derekter bazasyna qol jetkizýin qamtamasyz etetin iri ári kúrdeli jumystar júrgizildi. Onyń nátıjesinde ǵalymdardyń jarııalanym belsendiligi birneshe ese arta túsken. 2015-2019 jyldary olardyń sany 14 852 birlikti quraǵan. Álemdegi reıtıng boıynsha 214 eldiń ishinde 75-orynǵa jaıǵastyq. 2011 jyly 101-oryndy ıelendik.
Barlyq qabyldanǵan jáne qolǵa alynǵan sharalar ǵylym salasyndaǵy mamandardy yntalandyrýǵa múmkindik berdi. Ásirese, qarjylandyrýdy arttyrý, onyń granttyq, bazalyq jáne baǵdarlamalyq-maqsatty 3 nysanyn engizý, halyqaralyq baılanys pen yntymaqtastyqty keńeıtý, eń tanymal ǵylymı ortalyqtarmen birlesip jumys júrgizý, zertteý ýnıversıtetterin kóptep ashýǵa ákeldi.
PhD doktorantýradaǵy jańa baǵdarlamalar tóńireginde jas ǵylymı kadrlardy daıarlaýǵa 2 myń grant, sheteldik ǵylymı saladaǵy taǵylymalar sany, Prezıdent Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń "Bolashaq" baǵdarlamasy boıynsha artty. Qazaqstan ǵalymdarynyń materıaldyq máseleleri de sheshildi. Áleýmettik qoldaý jobasymen páter berildi, doktoranttardyń shákirtaǵy mólsheri 80%-ǵa kóbeıdi, Ál-Farabı atyndaǵy tehnıka jáne ǵylym salasyndaǵy memlekettik syılyqtar, ártúrli ǵylym salalary boıynsha ataýly syılyqtar berilip otyrdy.
Kóp jyldar boıy ǵylym salasyndaǵy mańyzdy másele ǵalymdardyń turaqsyz jáne tómen jalaqysy boldy. Olar úsh jylda bir ret ótetin baıqaýda jeńiske jetken jaǵdaıda ǵana jumys isteıtin jáne jalaqy alatyn.
2020 jyly ǵalymdardyń ortasha jalaqysy 152 myń teńgeni qurady. Bul eldegi ortasha jalaqynyń 72%-yn quraıdy. Al irgeli ǵylymı jumystarmen aınalysatyn ǵalymdardyń turaqty jalaqysy bolǵan da joq. Bul másele on jyldan astam ýaqyt boıy kóterilip keldi. Qarajat bolsa da, olar ǵalymǵa berilmes edi, óıtkeni zańda aqsha tek konkýrstyq túrde tólenýi kerek degen bap bolǵan. Bul týraly QR BǴM Ǵylym komıtetiniń tóraǵasy 2022 jyly ótken baspasóz brıfınginde baıandaǵan bolatyn.
Ótken jyly Memleket basshysy bul jaǵdaıdy ózgertýdi tapsyrdy. Nátıjesinde 74 ǵylymı uıymda jáne 10 memlekettik organda jumys isteıtin 1200 ǵalym 2022 jyldan bastap konkýrstan tys turaqty aı saıynǵy jalaqy ala bastady. Irgeli zertteýlermen aınalysatyn tórt myń ǵalymǵa jalaqy tólenedi, sondaı-aq ǵylymı jumysqa, qajetti jabdyqtardy satyp alýǵa qarajat bólinedi. Bul rette ǵalymdardyń ortasha jalaqysy ósti. Eger buryn ol 152 myń teńgeni qurasa, búginde 257 myń teńgege jáne 1,5 mıllıon teńgege deıin artqan.
Osyndaı oń ózgeristerdiń nátıjesinde salaǵa jas qyzmetkerler kóbirek kele bastady. Janna Qurmanǵalıevanyń aıtýynsha, jas ǵalymdardyń sany myń adamǵa artqan. Eger 2018 jyly olardyń sany 8 000-ǵa jýyq bolsa, 2021 jyly ǵylym salasynda 9 200 jas qyzmetker eńbek etti. Qazaqstanda barlyǵy 396 ǵylymı uıym jumys isteıdi, onda 22 665 adam qyzmet atqarady. 2025 jylǵa deıin olardyń sany 1,5 esege artyp, 34-35 myń adamdy quraıdy dep josparlanýda.
Ǵylym komıtetiniń tóraǵasy 2016 jyldan beri elimizde 150-den astam joba iske asyrylyp jatqanyn, onyń 120-sy satý kezeńine jetkenin habarlady. Innovaııalyq ónimdi satýdan túsken jalpy tabys 16 mlrd teńgeden asty. Bul 1400-den astam jumys ornyn qurýǵa múmkindik berdi. Otandyq jobalar tek Qazaqstanda ǵana emes, sonymen qatar Qytaı, Reseı, Túrkııa, Chehııada naryqqa shyǵady. Sonymen qatar
"Jastardyń ǵylymı salaǵa kelýi artqandyqtan olarǵa jasalatyn jaǵdaılar jaqsara tústi. Bul memleket qabyldaǵan jas zertteýshilerdi qoldaý sharalarynyń nátıjesinde múmkin boldy. Sońǵy 2 jylda ǵylymdy bıýdjetten qarjylandyrý 2 esege jýyq ósti. Ǵylymı jobalardy granttyq qarjylandyrý merzimi 5 jylǵa deıin uzartyldy. Eger buryn granttyq konkýrstar 3-5 jylda bir ret ótkizilse, qazir olar jyl saıyn ótkiziledi. Eseptilik tómendetildi, bıýrokratııalyq kedergiler alynyp tastaldy. Jas ǵalymdar úshin jekelegen granttar kózdelgen, magıstranttar men doktoranttardyń stıpendııalary edáýir ulǵaıtyldy. Jas zertteýshilerge arnaıy syılyqtar taǵaıyndaldy. Memleket basshysynyń tapsyrmasy boıynsha Qazaqstandyq ǵalymdarǵa álemniń jetekshi ǵylymı ortalyqtarynda taǵylymdamadan ótý múmkindigi berildi. Osylaısha, jas ǵalymdardyń ǵylymı ıdeıalary men áleýetin iske asyrý úshin barlyq jaǵdaılar jasalýda" - dep komıtet tóraǵasy osy saladaǵy eń jaqsy jańalyqtarymen bólisti.
Ǵylymdy qajetsinetin qazaqstandyq ónimniń eksporty qazirdiń ózinde 350 mln teńgege júzege asyryldy. Al bizdiń 30-dan astam ǵalym shamamen 340 mln teńgege avtorlyq syıaqy alatyn kórinedi.
Ǵylym komıteti salada óziniń batyl ǵylymı ıdeıalaryn júzege asyra alatyn jas ǵalymdar úshin tartymdy bolýy úshin júıeli jumys júrgizýde. Osylaısha, 2021 jyly QR BǴM "úzdik ǵylymı qyzmetker" baıqaýyn ótkizdi, onyń qorytyndysy boıynsha 50 jeńimpaz 6 mln teńgeden aldy. Sonymen qatar, doktoranttardyń stıpendııalary 2019 jyly 82 myń teńgeden bıyl 195 myń teńgege deıin ósti.
Ótken jyly Memleket basshysy doktorlyq dárejesin qorǵaǵan granttyq doktorantýra túlekterine arnalǵan "Jas ǵalym" jobasy boıynsha myń grant bólýdi tapsyrdy. Ulttyq Ǵalym keńesi maquldaǵan jaǵdaıda ǵalymǵa úsh jyl ishinde keminde 500 myń teńge mólsherinde aı saıynǵy jalaqy berýge bolady.
Jobaǵa 2013 jyldan keıin jumysyn qorǵaǵan shetelde turatyn otandyq ǵalymdar da qatysa alady. Ol elge kelip, joba aıasynda óziniń ǵylymı jumysyn jaza alady. Olar osy grantqa ótinish berip, doktorlyq dárejesin bir jyl ishinde qorǵaýy kerek. Aldaǵy eki jylda olar joba aıasynda belsendi jumys istemek. "Jas ǵalym" jobasynyń túpki maqsaty - jyl saıyn ǵylymı dárejesi bar nemese aldaǵy 12 aıda ǵylymı dáreje alýdy josparlap otyrǵan keminde myń adamdy ǵylymı uıymdarǵa tartý. Bul osyndaı motıvaııalyq joba.
Sondaı-aq, "Bolashaq" baǵdarlamasy boıynsha 500 ǵalym jyl saıyn álemniń úzdik ǵylymı ortalyqtarynda tegin taǵylymdamadan óte alady. Bıylǵy jyly ǵylymdy qarjylandyrý ótken jyldarmen salystyrǵanda 70%-ǵa ósken.
Komıtet tóraǵasynyń aıtýynsha, álemdik tájirıbede iri memleketter ǵylymǵa JIÓ-niń 4,5% mólsherinde qarajat salady. DDU akademııalyq keńesi eger ǵylymǵa bólinetin qarajat JIÓ-niń 1,5%-dan asatyn bolsa, onda ǵylym salasynda aıtarlyqtaı jetistikterge jetedi dep sanaıdy.
Búgin de Qazaqstandaǵy ǵylym salasynyń aldynda birneshe mindetter tur: irgeli zertteýler júrgizý - bul teorııalyq bólim, ekinshisi – tehnologııalardy ázirleý, sodan keıin olardy tıisti salaǵa engizý, tórtinshisi - kommerııalandyrý. Maqsat bar, nıet túzý, qadamdar jasalýda, endi tek jaqsy nátıjege qol jetkizetinimizge senýimiz kerek.
