سوڭعى جىلدارى قازاقستان عىلىمىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ىقپال ەتكەن زاڭنامالىق نورمالار قابىلداندى جانە ەنگىزىلدى. بۇلاردىڭ قاتارىنا عالىمداردىڭ جالاقىسىن ەداۋىر ارتتىرۋ، ولارعا جاعداي جاساۋ، زەرتتەۋلەردى قارجىلاندىرۋدى ۇلعايتۋ، جاڭا جابدىقتار ساتىپ الۋ جانە باسقا دا قولداۋ شارالارى كىرەدى.
الدىمەن تاريحقا شولۋ جاسايىق.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى عىلىم سالاسى بارلىق پوستكەڭەستىك رەسپۋبليكالار سياقتى وتە اۋىر كەزەڭدەردى باستان وتكەردى. كەڭەستىك كەزەڭنىڭ ەڭ كۇشتى عىلىمي الەۋەتى بولىپ سانالعان عىلىمي مەكتەپتەر، جاڭالىقتار، جەمىستى ناتيجەلەر حح عاسىر 90-جىلدارىنان كەيىن ءوز ۇستامىن دا، تۇراقتىلىعىن دا جوعالتىپ الدى، ۇلكەن ماسەلەلەردىڭ تۇزاعىنا ءتۇستى. اسىرەسە، عىلىمي جۇمىستاردى قارجىلاندىرۋ، ولاردىڭ كەمۋى، قىزمەتكەرلەرگە سۇرانىس كۇرت ازايدى. وعان دالەل، قانشاما جىل اتى دۇركىرەپ تۇرعان ينستيتۋتتار جابىلىپ، امان قالعاندارىنىڭ تەحنيكالىق بازاسىنىڭ دەڭگەيى تومەندەپ، زەرتتەۋ شارتتارى ناشارلاي ءتۇستى. ال ونىڭ ناتيجەسىندە وسى سالاداعى ماماندار قىسقارىپ، ءتىپتى ازايدى. ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، مىسالى، 1991-2000 جىلدارى قازاقستانداعى عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ سانى بىردەن ەكى ەسەگە، ياعني 27,6 مىڭنان 14,8 مىڭعا دەيىن قىسقارعان.
2011 جىلى قر "عىلىم تۋرالى" زاڭى قابىلداندى. الەمدەگى ەڭ وزىق تاجىريبەلەر مەن جاعدايلاردى ۇلگى ەتە وتىرىپ، عىلىمدى باسقارۋدىڭ جانە رەتتەۋدىڭ سۋ جاڭا مودەلى ۇسىنىلدى. شەتەلدىك ساراپشىلاردى وسى سالاعا تارتا وتىرىپ، عىلىمدى قارجىلاندىرۋ ماسەلەلەرىن، سونداي-اق ءبىلىم مەن عىلىم ۇيرەتۋدى ينتەگراتسيالاۋ، جوو ساپاسىن ارتتىرۋ، وسى سالانىڭ ەكونوميكامەن بايلانىسىن نىعايتۋ سياقتى رەفورمالار قولعا الىندى. بۇل جۇمىس 2015 جىلى قابىلدانعان "عىلىمي جانە عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەت ناتيجەلەرىن كوممەرتسيالاندىرۋ تۋرالى" قر زاڭى نەگىزىندە جۇزەگە استى. ول بويىنشا عىلىمي زەرتتەۋ مەن يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ جاڭا تەتىكتەرىن دايىنداۋعا، ولاردى وندىرىسكە ەنگىزۋ جۇمىستارىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان. سوڭعى 10 جىل ىشىندە قازاقستان عالىمدارى حالىقارالىق دەرەكتەر بازاسىنا قول جەتكىزۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ءىرى ءارى كۇردەلى جۇمىستار جۇرگىزىلدى. ونىڭ ناتيجەسىندە عالىمداردىڭ جاريالانىم بەلسەندىلىگى بىرنەشە ەسە ارتا تۇسكەن. 2015-2019 جىلدارى ولاردىڭ سانى 14 852 بىرلىكتى قۇراعان. الەمدەگى رەيتينگ بويىنشا 214 ەلدىڭ ىشىندە 75-ورىنعا جايعاستىق. 2011 جىلى 101-ورىندى يەلەندىك.
بارلىق قابىلدانعان جانە قولعا الىنعان شارالار عىلىم سالاسىنداعى مامانداردى ىنتالاندىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. اسىرەسە، قارجىلاندىرۋدى ارتتىرۋ، ونىڭ گرانتتىق، بازالىق جانە باعدارلامالىق-ماقساتتى 3 نىسانىن ەنگىزۋ، حالىقارالىق بايلانىس پەن ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ، ەڭ تانىمال عىلىمي ورتالىقتارمەن بىرلەسىپ جۇمىس جۇرگىزۋ، زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتتەرىن كوپتەپ اشۋعا اكەلدى.
PhD دوكتورانتۋراداعى جاڭا باعدارلامالار توڭىرەگىندە جاس عىلىمي كادرلاردى دايارلاۋعا 2 مىڭ گرانت، شەتەلدىك عىلىمي سالاداعى تاعىلىمالار سانى، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ "بولاشاق" باعدارلاماسى بويىنشا ارتتى. قازاقستان عالىمدارىنىڭ ماتەريالدىق ماسەلەلەرى دە شەشىلدى. الەۋمەتتىك قولداۋ جوباسىمەن پاتەر بەرىلدى، دوكتورانتتاردىڭ شاكىرتاعى مولشەرى 80%-عا كوبەيدى، ءال-فارابي اتىنداعى تەحنيكا جانە عىلىم سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتار، ءارتۇرلى عىلىم سالالارى بويىنشا اتاۋلى سىيلىقتار بەرىلىپ وتىردى.
كوپ جىلدار بويى عىلىم سالاسىنداعى ماڭىزدى ماسەلە عالىمداردىڭ تۇراقسىز جانە تومەن جالاقىسى بولدى. ولار ءۇش جىلدا ءبىر رەت وتەتىن بايقاۋدا جەڭىسكە جەتكەن جاعدايدا عانا جۇمىس ىستەيتىن جانە جالاقى الاتىن.
2020 جىلى عالىمداردىڭ ورتاشا جالاقىسى 152 مىڭ تەڭگەنى قۇرادى. بۇل ەلدەگى ورتاشا جالاقىنىڭ 72%-ىن قۇرايدى. ال ىرگەلى عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىساتىن عالىمداردىڭ تۇراقتى جالاقىسى بولعان دا جوق. بۇل ماسەلە ون جىلدان استام ۋاقىت بويى كوتەرىلىپ كەلدى. قاراجات بولسا دا، ولار عالىمعا بەرىلمەس ەدى، ويتكەنى زاڭدا اقشا تەك كونكۋرستىق تۇردە تولەنۋى كەرەك دەگەن باپ بولعان. بۇل تۋرالى قر بعم عىلىم كوميتەتىنىڭ توراعاسى 2022 جىلى وتكەن ءباسپاسوز بريفينگىندە بايانداعان بولاتىن.
وتكەن جىلى مەملەكەت باسشىسى بۇل جاعدايدى وزگەرتۋدى تاپسىردى. ناتيجەسىندە 74 عىلىمي ۇيىمدا جانە 10 مەملەكەتتىك ورگاندا جۇمىس ىستەيتىن 1200 عالىم 2022 جىلدان باستاپ كونكۋرستان تىس تۇراقتى اي سايىنعى جالاقى الا باستادى. ىرگەلى زەرتتەۋلەرمەن اينالىساتىن ءتورت مىڭ عالىمعا جالاقى تولەنەدى، سونداي-اق عىلىمي جۇمىسقا، قاجەتتى جابدىقتاردى ساتىپ الۋعا قاراجات بولىنەدى. بۇل رەتتە عالىمداردىڭ ورتاشا جالاقىسى ءوستى. ەگەر بۇرىن ول 152 مىڭ تەڭگەنى قۇراسا، بۇگىندە 257 مىڭ تەڭگەگە جانە 1,5 ميلليون تەڭگەگە دەيىن ارتقان.
وسىنداي وڭ وزگەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە سالاعا جاس قىزمەتكەرلەر كوبىرەك كەلە باستادى. جاننا قۇرمانعاليەۆانىڭ ايتۋىنشا، جاس عالىمداردىڭ سانى مىڭ ادامعا ارتقان. ەگەر 2018 جىلى ولاردىڭ سانى 8 000-عا جۋىق بولسا، 2021 جىلى عىلىم سالاسىندا 9 200 جاس قىزمەتكەر ەڭبەك ەتتى. قازاقستاندا بارلىعى 396 عىلىمي ۇيىم جۇمىس ىستەيدى، وندا 22 665 ادام قىزمەت اتقارادى. 2025 جىلعا دەيىن ولاردىڭ سانى 1,5 ەسەگە ارتىپ، 34-35 مىڭ ادامدى قۇرايدى دەپ جوسپارلانۋدا.
عىلىم كوميتەتىنىڭ توراعاسى 2016 جىلدان بەرى ەلىمىزدە 150-دەن استام جوبا ىسكە اسىرىلىپ جاتقانىن، ونىڭ 120-سى ساتۋ كەزەڭىنە جەتكەنىن حابارلادى. يننوۆاتسيالىق ءونىمدى ساتۋدان تۇسكەن جالپى تابىس 16 ملرد تەڭگەدەن استى. بۇل 1400-دەن استام جۇمىس ورنىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەردى. وتاندىق جوبالار تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قىتاي، رەسەي، تۇركيا، چەحيادا نارىققا شىعادى. سونىمەن قاتار
"جاستاردىڭ عىلىمي سالاعا كەلۋى ارتقاندىقتان ولارعا جاسالاتىن جاعدايلار جاقسارا ءتۇستى. بۇل مەملەكەت قابىلداعان جاس زەرتتەۋشىلەردى قولداۋ شارالارىنىڭ ناتيجەسىندە مۇمكىن بولدى. سوڭعى 2 جىلدا عىلىمدى بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرۋ 2 ەسەگە جۋىق ءوستى. عىلىمي جوبالاردى گرانتتىق قارجىلاندىرۋ مەرزىمى 5 جىلعا دەيىن ۇزارتىلدى. ەگەر بۇرىن گرانتتىق كونكۋرستار 3-5 جىلدا ءبىر رەت وتكىزىلسە، قازىر ولار جىل سايىن وتكىزىلەدى. ەسەپتىلىك تومەندەتىلدى، بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەر الىنىپ تاستالدى. جاس عالىمدار ءۇشىن جەكەلەگەن گرانتتار كوزدەلگەن، ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتاردىڭ ستيپەنديالارى ەداۋىر ۇلعايتىلدى. جاس زەرتتەۋشىلەرگە ارنايى سىيلىقتار تاعايىندالدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازاقستاندىق عالىمدارعا الەمنىڭ جەتەكشى عىلىمي ورتالىقتارىندا تاعىلىمدامادان ءوتۋ مۇمكىندىگى بەرىلدى. وسىلايشا، جاس عالىمداردىڭ عىلىمي يدەيالارى مەن الەۋەتىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بارلىق جاعدايلار جاسالۋدا" - دەپ كوميتەت توراعاسى وسى سالاداعى ەڭ جاقسى جاڭالىقتارىمەن ءبولىستى.
عىلىمدى قاجەتسىنەتىن قازاقستاندىق ءونىمنىڭ ەكسپورتى قازىردىڭ وزىندە 350 ملن تەڭگەگە جۇزەگە اسىرىلدى. ال ءبىزدىڭ 30-دان استام عالىم شامامەن 340 ملن تەڭگەگە اۆتورلىق سىياقى الاتىن كورىنەدى.
عىلىم كوميتەتى سالادا ءوزىنىڭ باتىل عىلىمي يدەيالارىن جۇزەگە اسىرا الاتىن جاس عالىمدار ءۇشىن تارتىمدى بولۋى ءۇشىن جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزۋدە. وسىلايشا، 2021 جىلى قر بعم "ۇزدىك عىلىمي قىزمەتكەر" بايقاۋىن وتكىزدى، ونىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 50 جەڭىمپاز 6 ملن تەڭگەدەن الدى. سونىمەن قاتار، دوكتورانتتاردىڭ ستيپەنديالارى 2019 جىلى 82 مىڭ تەڭگەدەن بيىل 195 مىڭ تەڭگەگە دەيىن ءوستى.
وتكەن جىلى مەملەكەت باسشىسى دوكتورلىق دارەجەسىن قورعاعان گرانتتىق دوكتورانتۋرا تۇلەكتەرىنە ارنالعان "جاس عالىم" جوباسى بويىنشا مىڭ گرانت ءبولۋدى تاپسىردى. ۇلتتىق عالىم كەڭەسى ماقۇلداعان جاعدايدا عالىمعا ءۇش جىل ىشىندە كەمىندە 500 مىڭ تەڭگە مولشەرىندە اي سايىنعى جالاقى بەرۋگە بولادى.
جوباعا 2013 جىلدان كەيىن جۇمىسىن قورعاعان شەتەلدە تۇراتىن وتاندىق عالىمدار دا قاتىسا الادى. ول ەلگە كەلىپ، جوبا اياسىندا ءوزىنىڭ عىلىمي جۇمىسىن جازا الادى. ولار وسى گرانتقا ءوتىنىش بەرىپ، دوكتورلىق دارەجەسىن ءبىر جىل ىشىندە قورعاۋى كەرەك. الداعى ەكى جىلدا ولار جوبا اياسىندا بەلسەندى جۇمىس ىستەمەك. "جاس عالىم" جوباسىنىڭ تۇپكى ماقساتى - جىل سايىن عىلىمي دارەجەسى بار نەمەسە الداعى 12 ايدا عىلىمي دارەجە الۋدى جوسپارلاپ وتىرعان كەمىندە مىڭ ادامدى عىلىمي ۇيىمدارعا تارتۋ. بۇل وسىنداي موتيۆاتسيالىق جوبا.
سونداي-اق، "بولاشاق" باعدارلاماسى بويىنشا 500 عالىم جىل سايىن الەمنىڭ ۇزدىك عىلىمي ورتالىقتارىندا تەگىن تاعىلىمدامادان وتە الادى. بيىلعى جىلى عىلىمدى قارجىلاندىرۋ وتكەن جىلدارمەن سالىستىرعاندا 70%-عا وسكەن.
كوميتەت توراعاسىنىڭ ايتۋىنشا، الەمدىك تاجىريبەدە ءىرى مەملەكەتتەر عىلىمعا ءجىو-ءنىڭ 4,5% مولشەرىندە قاراجات سالادى. ددۇ اكادەميالىق كەڭەسى ەگەر عىلىمعا بولىنەتىن قاراجات ءجىو-ءنىڭ 1,5%-دان اساتىن بولسا، وندا عىلىم سالاسىندا ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە جەتەدى دەپ سانايدى.
بۇگىن دە قازاقستانداعى عىلىم سالاسىنىڭ الدىندا بىرنەشە مىندەتتەر تۇر: ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ - بۇل تەوريالىق ءبولىم، ەكىنشىسى – تەحنولوگيالاردى ازىرلەۋ، سودان كەيىن ولاردى ءتيىستى سالاعا ەنگىزۋ، ءتورتىنشىسى - كوممەرتسيالاندىرۋ. ماقسات بار، نيەت ءتۇزۋ، قادامدار جاسالۋدا، ەندى تەك جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزەتىنىمىزگە سەنۋىمىز كەرەك.
