"Qorşaǧan orta atom stansiiasynan ziian şege me?", "AES josparlanyp otyrǧan aimaq tūrǧyndaryna qandai äserı bolady?", taǧysyn-taǧy ekologiiaǧa qatysty saualdarymyzdy "Ecology Consulting" ūiymynyŋ basşysy, ekolog Sadybekova Botaköz Nūrjanqyzynan sūrap bıldık.
- Botagöz hanym, AES ekologiiaǧa qai jaǧynan tiımdı, qai jaǧynan tiımsız?
- Öte auqymdy saual. Jan-jaqsy qarastyru kerek. Äsırese ekonomikalyq jaǧynan da ekologiialyq jaǧynan da ne bere alady dep qarastyrǧanymyz jön.
Ekologiiaǧa tiımdılıgı - şyǧaryndylar iaǧni qaldyqtar sözsız AES-ta az bolady. Müldem joqtyŋ qasy desek te bolady. Ekologiiaǧa tiımdı energiia közı - AES qana. Al qazırgı taŋdaǧy kömırmen, gazben energiia alu - köptegen qaldyqtardyŋ boluyna, onyŋ ışınde auaǧa taralatayn kömırqyşqyl gazynyŋ köbeiuıne äkelıp soǧady. Közge körınbeitın bolǧasyn köbımız baiqamaimyz. Alaida, kömırqyşqyl gazy adam aǧzasyna öte jaǧymsyz äser etedı jäne kanserogen bolyp tabylady. CO2 joǧary konsentrasiiasy bar auany jūtu älsızdıktı, ūiqyşyldyqty, bas auruyn, zeiınnıŋ būzyluyn nemese qandaǧy jaǧymsyz özgerısterdı tudyruy mümkın. JEO-lardyŋ Almatydaǧy auanyŋ lastanuynan-aq, qorşaǧan ortaǧa berıp jatqan ziianyn aŋǧara alamyz.
- Radioaktivtı qaldyqtar qaida ketedı? Olar sol aimaqtaǧy flora men faunaǧa kerı äserın tigızbei me?
- Radioaktivtı qaldyqtardyŋ şyǧaryluy tehnologiiaǧa bailanysty. Qai eldıŋ tehnologiiasy taŋdalady, sol aimaqtyŋ erekşelıgıne bailanysty. Olardy zalalsyzdandyrady. Radioaktivtı qauıpsızdıktı bıletın mamandar jūmys ısteude älbette ekologiialyq qauıpsızdıkke basa nazar audaruy tiıs. Sol kezde ǧana qorşaǧan orta üşın qauıptı bolmaidy.
Radioaktivtı qaldyqtar mäselesın şeşudıŋ bırneşe joly bar. Olardyŋ negızgılerı öŋdeu, saqtau jäne kädege jaratu. Eger būl dūrys nätijege qol jetkızuge mümkındık berse, keide olar kez kelgen kombinasiiada qoldanuǧa bolatyn aralas ädısterge jügınedı.
- Qazaqstannyŋ dekarbonizasiiaǧa ötuı qalai jüzege asady?
- Dekarbonizasiianyŋ özındık periodtary bar. Soǧan bailanysty köp şyǧaryndylar jasaityn öndırısterge arnaiy limit qoiylady. Belgılı bır mölşerge deiın azaitu qajet degen syndy şekteuler qoiylatyn bolady. Mäselen, filtrlar qoiyp, tütındı zalalsyzdandyru, basqa tehnologiia boiynşa jūmys jasaudy ūsynu syndy şaralar jasalatyn bolady. Prezidenttıŋ 2050 jylǧa deiıngı josparlarynyŋ bırı osy kömırtektı şyǧaryndylardy azaitu. Jahandyq deŋgeide arnaiy kelısımder bar. Sol boiynşa jūmystar da jürgızıledı. Eŋ tiımdı jüzege asuynyŋ bırden-bır joly limitterdı şekteu. Mäselen, belgılı bır öndırıstık orynda şyǧaryndylar sany 100 tonna bolatyn bolsa, şekteu qoiylǧan jaǧdaida olar ol mölşerden azaituy tiıs bolady.
- Apatty jaǧdai oryn alsa zardaby qandai bolady?
- Öte qorqynyşty bolady. Apatty jaǧdai qandai deŋgeide bolmasyn äserın tigızbei qoimaidy. Dese de, apatty jaǧdai oryn almaityndai dūrys eldıŋ tehnologiiasyn alu kerek. Mäselen, köp memleketterdıŋ ışınde Japoniia memleketınıŋ tehnologiiasy eŋ dūrysy bolyp sanalady. Menıŋ pıkırımde de osy. Köptegen mamandardyŋ pıkırınşe de Japoniianyŋ tehnologiiasy eŋ qolaily nūsqa dep qarastyrady.
- Jahandyq klimattyŋ özgeruıne AES äser ete me?
- Ärine äser etedı. Eger de jappai kömırmen, gazben energiia ala beretın bolsaq ekologiia üşın orasan zor ziian keşemız. Qazırdıŋ özınde ziianyn tigızıp te otyr. Al AES atomnan alynatyn eŋ taza energiia közı, sonymen qatar arzan türı bolyp sanalady. Jel, kün taǧy basqalarynyŋ ışınen ūtymdy qoldana alsaq eŋ tiımdısı - AES.
- Qazaqstannyŋ ekologiiasyndaǧy basty mäsele ne? Onymen qalai küresemız?
- Mäsele öte köp. Qaldyqtar bolsyn, şyǧaryndylar bolsyn, su mäselesı bolsyn ırı problemalarǧa toly. Ekologiianyŋ qai mäselesı bolmasyn onymen jüielı türde jūmys ısteu kerek. Jüielı türde adamdardy aqparattandyryp otyru kerek. BAQ ökılderı arqyly da, äsırese qazaq tıldı auditoriianyŋ ekologiialyq sauatyn aşuymyz kerek. Jauapty mekemeler, oqu oryndary arqyly jüielı türde jūmys ıstese ekologiialyq zardap tigızetın mäselelerdıŋ bärın şeşuge bolady. Mındettı türde onyŋ ärqaisysyn bıletın mamandar janaşyrlyqpen jūmys ıstep, sol problemalardy şeşuge at salysu kerek.
Eŋ bastysy - ekologiialyq taza qoǧam qalyptastyru üşın bır-bırıne sıltemei, bırınşı kezekte adam özınen bastau kerek. Sudy ünemdep, qaldyqtardy tastamai, ainalaǧa bei-jai qaramasa ol tıkelei özınıŋ densaulyǧyna äser etedı dep ūǧynu kerek. Qorşaǧan ortamyzdyŋ tazalyǧyna ärbır jan üles qosu qajet.
- Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Sūhbattasqan:
Dina LİTPİN
