Ár saılaýshyǵa daýys bergeni úshin 5000 teńgeden úkimet tólese, úkimetke de, halyqqa da paıdaly bolar edi. Bul pikirdi Shymkent qalalyq qoǵamdyq keńes múshesi Rústem Ashetaev Facebook paraqshasynda aıtty, dep habarlaıdy “Adyrna” ulttyq portaly.
“Paıdasy:
1) Bizde keıbir qalalarda saılaýǵa baryp daýys berýshilerdiń sany, jalpy saılaýshylardyń 20-30%-nan aspaǵan kezder boldy. Bul - úkimetke de, halyqqa da “úlken dabyldyq” másele! Óıtkeni, halyqtyń saılaýǵa qatyspaýy - úkimetke degen senimsizdigin bildiredi. Úkimeti men halqy bir-birine senbeıtin eldiń shańyraǵyn ortasyna túsirý, syrtqy kúshter úshin eshqandaı qıyndyq týdyrmaıdy.
Mysaly: Ýkraınanyń 2012 jylǵy saılaýynda jalpy halqynyń 50%-nyń tóńireginde ǵana saılaýshy qatysqan. Bul tek resmı jaýaptarynda. Al, táýesiz sarapshylardyń aıtýynsha 20%-dyń aınalasynda bolǵan eken.
2014-shi jyly Ýkraınany shaıqap, tóńkeris uıymdastyrýǵa AQSh 5 mlrd$ jumsaǵandaryn resmı jarııalaǵan. Iaǵnı, halqynyń úkimetine senimi joǵalǵan 45 mln turǵyny bar memleketti tóńkerip tastaýǵa, syrttan 5 mlrd$ ǵana quıylýy jetkilikti bolǵan.
Bizdegi saılaýǵa qatysýshylardyń sany 50%-dan azaıyp ketse, Ýkraınadan halyq sany úsh esege jýyq az bizdiń eldi shaıqaýlary úshin syrtqy kúshterge bary-joǵy 2 mlrd$ qarjy jetkilikti bolady degen sóz.
Bul memleketimiz úshin úlken qaýip pa?! Árıne qaýipti sıgnal Sondyqtan, bul usynys - eń áýeli eldigimizge kóz alartýshy alys-jaqyn kórshi-qolańdarymyz tarapynan bolýy múmkin qaýiptiń aldyn alady.
2) Saılaýǵa qatysýshylarǵa teńdeı múmkindik beriledi. Dál qazir syrt kózge zań boıynsha teńdeı múmkindik berilgeni bolmasa, shyndyǵynda baı men kedeıdiń múmkindikteri eki túrli.
Mysaly: Kimniń qarjysy kóp, sonyń adamy da, jarnamasy da kóp. Teginnen-tegin sen úshin kim bir aı boıy bar jumysyn tastap, seniń jalaýyńdy jelbiretip júredi. Myń jerden jaqtasyń bolsa da, onyń da kredıti, bala-shaǵasy bar. Olar tek sol kúni sen úshin senimdi ókil bolyp baqylap berse de shúkirshilik et. Bul - baı men kedeıdiń múmkinshilikterindegi aıyrmashylyǵynyń tek bir qyry ǵana.
Eń mańyzdysy - “Domkomdar” men “Ýlıchkomdardyń” saýdasy qyzatyn shaq. “Aıaqtary alshań”, “qoldary kúzir”. Al, olarmen kim “durystap” sóılese alady?
Árıne baı-baǵlandar! Árbir kandıdattyń eki basaýyrýy bar. Birinshisi - “Qalaı ózime daýys beretinderdi kóbeıtemin?” bolsa, Ekinshisi - “Olardy saılaý ýchastkelerine qalaı aparamyn?” bolady.
Buǵan deıingi eki depýtattyq saılaýdyń ortasynda bolǵan tájirıbemnen aıtatyn bolsam, ár kandıdatqa daýys beretin jaqtastaryn alyp saılaý ýchastkelerine “reıs qýatyn” kólikteri jasaqtalady. Bolmasa, demalys kúni úıinen shyǵyp, saılaý ýchastkesine baryp daýys berip “ýaqytyn joǵaltyp” qaıtqysy keletin saılaýshylardyń sany neken-saıaq. Bul jerde de baı-baǵlannyń múmkindigi ushan-teńiz! Sońynda osyndaı teńsizdikterdiń arqasynda kim depýtat bolatyny aıtpasa da belgili shyǵar?! Odan ári “Baı-baıǵa, saı-saıǵa quıady” degen qazaqtyń sóziniń keri keletini aıtpasada túsinikti shyǵar. Osyndaı “teńdikpen” saılanǵan depýtattarǵa jalpy halyqtyń qanshalyqty senim mandaty bolýy múmkin? El basyna kún týǵan shaqta sondaı “senim mandaty” bar depýtattardyń halyqqa sózi ótedi me? Áı qaıdam?!
Keshegi Qańtar oqıǵasynda bul suraqtardyń tóshkisi qoıyldy dep oılaımyn. “Jan alqymǵa kelgende”, bılik, elge sózi ótetin, el tanıtyn, eldiń ortasynda júrgen azamattardy halyqqa basý aıtqyzýǵa “shammen izdep ketti” emes pe?!
Endi, sol kezeńmen salystyrǵanda “jaıma-shýaq” kún týǵanda, qaıtadan eski súrleýge qaraı eldi súırelesek - jańarýǵa degen talpynysymyz qaıda qalmaq?
3) Bizde shamada 12 mln saılaýshy bar eken. Ár saılaýshyǵa kelip daýys bergeni úshin 5000 teńgeden beretin bolsa, bary 60 mlrd teńge jumsalady eken. Shamada qazirgi 10 mekteptiń quny. Nemese, 27 mln$ shamasynda. Bul memleket úshin sonshalyqty kóp qarjy emes. Ári, ol qarjy aýaǵa ketpeıdi. Halyqqa bir rettik áleýmettik kómek retinde berilip, halyq ol qarjyny kóp bolsa azyq-túligine, salyǵyna sekildi t.b muqtajdyǵyna tóleıdi ǵoı. Ol qarjy aılanyp kelgende qysqa ǵana ýaqytta úkimet qazynasyna qaıtyp keledi. Nemese, sol qarjyny tek qana salyqqa, aıyppulyńdy, kommýnaldyq qyzmetke ǵana tóleı alatyn etýge de bolady. Odan úkimet sonshalyq utylmaıdy.
Ári, bes jylda bir keletin saılaýǵa bary 27 mln$ jumsap, syrtqy kúshter 2 mlrd$ qarjymen eldi tóńkerip jiberý múmkindikterine tosqaýyl bolýǵa úlken sebep bolady.
Esesine halyq saılaýǵa ózi úshin jappaı qatysady. Ár otbasyda keminde úsh-tórt saılaýshy bolsa, demalys kúni kóp bolsa bir saǵatyn jumsap 20 000 teńgeli bolyp “shala baıyp” qalý úshin, óziniń saılaý ýchastkesin tań atpaı betke alatyny daýsyz”, dep jazdy ol.
Rústem Esimhanulynyń aıtýynsha, bul - barlyq tarapqa tek paıda ákeledi.
“Úkimet úshin:
a) Saılaýǵa qatysýshy halyqtyń paıyzy keminde 99,9% bolady. Bul syrtqy kúshterdiń biráz ambıııalaryn basady.
b) Halyq aqyry baryp daýys beretin bolǵan soń, kimge bererin oılanyp, zerdelep baryp beredi daýysyn.
v) Jergilikti Máslıhattar men Májiliske naǵyz halyqtyń ortasyndaǵy azamattarǵa teń múmkindik berilip, saılaý kelgende baılyǵyna senip qolyna jalaýyn alyp shyǵa keletinderdiń baılyǵynyń ról oınamaı qalady. Esesine, halyqqa osyǵan deıingi atqarǵany bar, sózi ótetin azamattar jınalady.
Kandıdattar úshin:
a) Halyqty qalaı saılaý ýchastkesine aparyp daýys bergizemin dep soǵan bar ýaqytyn shyǵyndamaı, tek áleýmettik jeliler men kezdesýler arqyly ózderiniń baǵdarlamalaryn túsindirýmen, ózgelermen salystyrý úshin debattarǵa arnaıdy ýaqytyn.
b) Ol kezde bir-birinen kóshirip alǵan sekildi “ınkýbatorskıı” baǵdarlamalarymen eshkimdi tańqaldyra almaıdy. Tek baılyǵyna sengen, shynaıy qabileti joqtardyń betperdeleri sheshiledi kezdesýler men debattarda.
Al, shynaıy óz talantymen shyqqan dáýletti azamattarǵa eshqandaı qaýip joq. Óziniń talantyn tanytady.
Halyq úshin:
Kezdesýler men debattardy kórý arqyly saıası-ekonomıkalyq saýattylyǵy artady. Óz daýysynyń qunyn bile bastaıdy.
Bul saılaý da óter. Bılikke kimder kelip-ketpegen. Biraq, temirdi qyzýynda soq degendeı, saılaýdyń bel ortasynda júrip kem-ketigi men usynystarymdy der shaǵynda jazyp qoıý - azamattyq mindetim degendikten, óz oıymdy ortaǵa saldym”,- dep jazdy ol.
