Mańǵyttar degenimiz kimder?

4064
Adyrna.kz Telegram

«Mańǵyt» etnonımi XIV ǵasyrdan belgili bola bastaǵanyn bilemiz. Derekterde túrki tildes mańǵyt jurty Qazaqstan terrıtorııasynyń batys aımaǵynda, Oral aýmaǵy, Edil-Jaıyq, Astrahanmen shektesetin aýmaqtarda meken etken. Etnıkalyq-saıası qurylymy  noǵaı taıpalyq tarıhı birlestigimen qatar atalady. Tarıh sahnasynda kóriný kezeńi XIV-XV ǵasyrlar shamasy. Keıbir qujattarda mańǵyt jurtyn shyǵys aımaqtan (monǵol jerinen) kelgen, genelogııalyq jaǵynan monǵoldardan taratady. «Mańǵyt» etnonımin qarastyrǵan ǵalymdar ataýdy monǵoldyq tildik birlikke jatqyzyp jatady. Alaıda, buǵan bizdiń keltirer lıngvıstıkalyq dálel-dáıekterimiz bar.                    

B.Káribaev «Noǵaı» men «Mańǵyt» sózderiniń máni men maǵynasy týraly bylaısha túsindirip ótken. Avtor eki etnonım sózdi termın dep alyp qarastyrǵan. Syrttaı qaraǵanda eki termın sóz sınonım bolyp kórinetindigin aıtady. Biraq, «Noǵaı» men «Mańǵyt» sózderiniń eki túrli máni bar ekenin baıqaýǵa bolady.

«Noǵaı» termıni – birden etnonım nemese halyqtyń ataýy retindegi mánge ıe bolǵan joq. Kisi esiminen halyqtyń ataýyna deıin «Noǵaı» sózi birneshe mánde qoldanylǵan. Birinshiden, Noǵaı, ol – kisi esimi, tarıhı  tulǵa. XIII ǵasyrdyń 70-90-shy jyldarynda sol esimmen ulys jáne ulys adamdary atala bastaǵan. Al XIV ǵasyrdyń sońynda bul ataý – qaıtadan Edil men Jaıyq aralyǵyndaǵy jańa qurylymdaǵy rý-taıpalardyń jalpy jıyntyq ataýy retinde qoldanylyp, etnıkalyq mánge ıe bola bastaǵan. Sóıtip, Noǵaı degen etnonım dúnıege keledi[63. 14-15b].

«Mańǵyt» ataýy da basynda, antroponımdik sóz. Keıinnen, Noǵaı tildik, etnıkalyq arealynda keńinen qoldanylatyn etnonımdik ataýǵa aınalady. Buny ǵalym Zardyhan Qınaıatuly «Mańǵyt» ataýy eń áýeli Noǵaıdyń myńdyqtaryn sıpattaǵan mıng – myń sózi dep túsindiredi[64]. Ǵalym  mıng – myń ataýyn «Mańǵyt» sóziniń formasyna bútindeı jalpylaı kórsetken syńaıly. Negizi, «Mańǵyt» (mań-ǵyt) sózi eki býynnan quralǵany baıqalyp tur. Etnonımniń syryn ashý úshin osy eki býynnyń nendeı uǵym, maǵyna beretinin anyqtaýymyz kerek. Biraq, ǵalym kórsetken mıng – myń formasy shyndyqtan alshaq ketpeıdi, «Mańǵyt» sóziniń túbir ózegi osy bolýy kerek. Qazaq ǵalymy usynǵan «mıng-myń» sózin ataǵan sheteldik ǵalymdar da boldy.

«Mańǵyt» sózi XIV-XVII ǵasyrlarda Shyǵysta noǵaı sóziniń sınonımi retinde jıi qoldanylady, óıtkeni Noǵaı Ordasyndaǵy bıleýshi áýlet mańǵyt taıpasynan shyqqan bolatyn» – dep jazady orys tarıhshysy V.V.Trepavlov. Mańǵyt – túrkilengen monǵol taıpasy, XII ǵasyrda Monǵolııada borjigender men Amýr ózeniniń orta aǵysy boıyndaǵy Týngýs taıpalarynyń aralyǵynda mekendegen. V.V. Trepavlov mańǵyttardyń mańǵyttardyń Monǵolııa jerinen Edil men Jem aralyǵyna kelý múmkindigin kórsetedi. Mańǵyt taıpalarynyń bir bóligi Monǵolııa, Manchjýrııa men Zabaıkaleden batysqa, Maýerennahrǵa kelip qonystanǵan[63.15b].

Osy oraıda, XV ǵasyrdaǵy Deshti Qypshaqtaǵy ómir súrgen («kóshpeli ózbek» nemese «toqsan baýly ózbek» dep toptastyrylyp júrgen) taıpalar arasynda «mıng» degen taıpanyń ataýy bar, osy ataý noǵaılarda da bolǵan eken: V. Trepavlov noǵaılar arasynda mıng, alan-mıng, alshyn-mıng, kazaıakly-mıng, ıaby-mıng, teleý-mıng, toǵaı-mıng sııaqty basqa da 12 (jalpy sany 19) mıng rýynyń atyn ataıdy, soǵan qaraǵanda XIV-XV ǵasyrlarda «myń» dep atalǵan úlken rýdyń bolǵanyn, XV-XVI ǵasyrlarda olardyń jeke toptarynyń basqa rý toptarymen qaýymdasyp qosarlanǵan esimdi jańa rýlardy qalyptastyrǵanyn topshylaýǵa bolady[50.50b].

Etnonımdik tirkesterdiń ekinshi komponentindegi «mıng» formasy negizinen tól túrkilik «myń» sóziniń orys-eýropalyq aıtylý úlgisi. «Myń» sózi kóne túrkilerden kele jatqan eń belsendi forma. Ony san ǵasyrlyq ádebı tilimizden jıi kezdestiremiz. Eń basynda orta azııa túrki tiliniń ejelden kele jatqan «myń» sózi áskerı termın sóz retinde qoldanylsa, keıin bul sózdiń leksıkalyq sheńberi aýqymdalyp «el, halyq, jurt» degen maǵynalardy berip kelgen. Oǵan dálel túrkilerdiń ataqty jylnamashysy Qadyrǵalı Jalaıyrıdiń XVI ǵasyrda jazylǵan «Jamı at-taýarıh» atty eńbeginde «Alach Myńy» degen etnonımdik tirkes kezdesedi. Sonymen birge, eńbektegi «myń aǵasy, myń begi» tirkesteri áskerı basshy laýazym maǵynasyn bildiredi. Al, ALACh MYŃY – qazaq halqy. Qazaq taıpa odaǵynyń jalpy alǵashqy ataýy. Maısara aqým qaým alach myńy erúr... Ámmá alach myńy arasynda uluǵy taraq tamǵaly Jalaıyr bolǵaı[1.325b].

Alash myńy – qazaq taıpalarynyń jıyntyq ataýy, Shoqan Ýálıhanovtyń túsindirýi boıynsha, XIII ǵasyrda qazaq taıpalary alty san alash (mundaǵy san sózi – «on myń» degen maǵynada), al XIV-XVI ǵasyrlarda alty alash, alash myńy, alash qaýymy, alash ulysy dep atalǵan. Qadyrǵalı Jalaıyrıdyń «Taýarıhynda» qazaq, qazaq qaýymy, qazaq handyǵy degen ataýlar joq, bul uǵymdy shejireshi alash myńy dep beredi[2.119b].  Bul jerdegi myń sózi «odaq, qaýym» degen uǵymdy bildiredi, sonda alash myńy – «alash odaǵy» degen sóz. Sirá, o basta myń kóne dáýirlerden belgili túrki monǵol qaýymdarynyń ondyqtarǵa (ondyq, júzdik, myńdyq) bólinetin áskerı ákimshilik júıesiniń bir býynyn ataıtyn sóz bolǵan da «keıin kele nomınatıvtik (týra) maǵynasynan aıyrylyp, «odaq, birlestik, qoǵam» degen uǵymdy bildiretin bolǵan[8.65-68b].

«El, jurt, qaýym, halyq» sózderiniń uǵymy da «odaq, birlestik, qoǵam» maǵynalarymen bir leksıkalyq qatardaǵy tizbekter bolyp tabylady. Bir-birin tolyqtyryp turatyn sınonımdes sózder. Ǵalym S. Qondybaı «Mańǵystaý» («Bınkıshalh ˃ Myńqyshlaq ˃ Mańqyshlaq»)  toponım sózin  zertteı kele «Man» sóziniń «myń» (mıng), «byń» (bıng) túrindegi aıtylý nusqalarynyń bar ekendigin ǵylymı turǵyda dáleldeıdi[50. 45,46b]. Iaǵnı, túrki-qazaqtyq «myń» sózi kóne «man» túp-ózek antroponımdik sóziniń bir formasy. Osy negizde biz «Mańǵyt» etnonım sóziniń tibiri «man» nemese «myń», «man+ǵyt, myń+ǵyt» bolý múmkin dep oılaımyz. «Mańǵyt» sóziniń túbir – birinshi býynynyń bastapqy formasy «man» ne «myń» bolsyn túpki uǵymdary bir negizden bastaý alady. «Mańǵyt» etnonımin tildik turǵydan qarastyrǵan ǵalym G.A.Geıbýllaev kóne túrkilik jáne monǵoldyq etnonım sózderinde jıi kezdestin «mang» komponentin qarastyrady. Osy formamen keletin birneshe túrkilik etnonımderdi mysalǵa alady.

Mangýt (mańǵut) (Shyǵys azııadaǵy mońǵoldardyń bir taıpasynyń ataýy. Batystaǵy túrki halyqtarynyń arasynda da bul taıpanyń aty belgili) – mangı (mańǵy) (Zabaıkale – Prıamýreni mekendeıtin tuńǵus-manchjýrlyq taıpa ataýy); monǵol (manhol); mangas, menke, mıne jáne t.b. «Monǵol» etnonım sózi sonymen qatar, «moǵol» formasynda da jazylý úlgisi tarıhı jazbalardan belgili (ng~g). Al «qanǵlyq» (kangar, kanglyk) etnonıminiń «qańly»  formasynda kelýin kóremiz (ng~n). Erte kezdegi etnonımder de osyndaı fonetıkalyq erekshelikter bar. Ejelgi etnonım sóz «manga» formasy «mangýsh» aıtalýy (mangysh jáne mangash) qyrǵyzdarda; mıýnget (mangattan) hakastarda; mangýsh tývındıkterde[65.140b]. Ǵalym Man sóziniń túrkilik etnonım sózderde kezdesýindegi  formasynyń sóz arty «ng~n» fonemdik úlgileriniń bolý múmkindigin jan-jaqty kórsetken. Mańǵyt etnonım sóziniń túbir formasyn osy negizde de alyp qaraýǵa bolady. Óıtkeni joǵarda atap ótken túrkilik «myń» sóziniń eýropalyq «mıng» atalý formasyn da baıqadyq. Osy negizde Mańǵyt etnonıminiń túbir formasyn anyqtaı alamyz. Eger ǵalym kórsetken «ng» fonemdik formasyn alsaq, «manǵyt ˃ manǵ-yt» (bul jerde ng ˃ ńǵ) sózdegi ekinshi komponent «-yt» fomasynyń maǵynasyn ashý qıynǵa soǵady, ári bul bútindeı sózdi bólip qarastyrýda formalyq turǵydan qısynǵa kelmeıtin sııaqty. Alaıda, bul týrasynda da tildik taldaýymyz bar.

T.I.Gadjıev (Azıarbaıanyn paleoonomastıkasyndan. «Azıarbaıan onomastıkasy problemlıarı, Baky, 1988, s. 131) mana etnonımindegi (Mana – ázirbaıjan tarıhyndaǵy ejelgi túrki tildes taıpa ataýy) «n» fonemasy altaı til semıasyna tán tilarty aıtylatyn valıarly «ng» dybysy bolýy múmkin degen qyzyqty gıpotezasyn usyndy. Biraq, atalmysh dybys birtindep «g» dybysyna aınalyp, nátıjesinde «mang» etnonımi «mag» (ertedegi tarıhı qujattarda) formasy bolyp ózgergen. Ǵalym mana etnonıminiń tarıhı leksıkalyq kezeńderdegi ár túrli formasyn anyqtaı kele, «ng» dybysynyń birde «n», ekinshi bir jaǵdaıda «g» dybysyna aınalýy túrki tilderine tán qasıet» degen tujyrymyn aıtady[65.139b]. Keltirgen teorııaǵa oraı, Manǵyt etnonım sóziniń túbirin «mang» formasynda da alyp kórsek bolady. Mang-ýt (manǵ-yt) mang túbirine jalǵanǵan qosymsha –ýt (-ot, -út, -yt, -ut) formasy kóptegen túrkilik sózderde qoldanylǵan. –ýt affıksi kónetúrkilik jetekshi forma. Kóne túrki kezeńinde etnonım sóz jasaýda belsendi oryn alǵan. Ony alpoýt, mangýt (manǵyt), oırot (oırat) tırkýt (túrkit), ongýt (onǵut) t.b etnonım sózderden kórýge bolady. G.I.Ramstedt t, ut aktıv affıksterin altaı tilderinde eń aldymen túbir sóz qyzmeti baryn, keıin kópshe maǵyna beretin qosymshaly qyzmetine aýysqanyn aıtady[65.173b].

Buǵan qosa biz –ýt (-ot, -út, -yt, -ut) qosymshaly qyzmetimen keletin túrkilik «tańǵut, merkit, shúrshit, turmaýyt, oımaýyt» etnonımderin atar edik. Mańǵyt etnonıminiń dybystyq ereksheligine sáıkes «Mańǵut» aıtylý úlgisi de bar. Ekinshi komponenttegi dybysynyń u –ǵa aınalýy, buny tolyq fonetıkalyq qubylys dep aıta almaımyz. Dybystardyń sóz ishindegi mundaı ózgerisin tek fondyq sáıkestikterge oraı fonetıkalyq turaqty tabıǵı zańdylyqqa jatqyzamyz. Akýstıkalyq erkindik barysynda sóz ishindegi (n-q ˃˃ ń-ǵ) daýyssyz dybystar ózara assımılıaııalanǵan. Mysaly, ǵalymdar «Mańǵystaý» toponımin qarastyrý kezinde sóz túbirin «man» formasy dep tanyǵan. Sol sııaqty biz qazirdiń ózinde «mańǵyt» dep aıtylyp, jazylyp júrgen etnonım sózdiń bastapqy túbir komponentin «man» sózi dep alǵanymyz ábden durys. Oǵan jalǵanǵan ekinshi komponent tolyq leksıkalyq maǵynasy bar «qut» sózi.

Mańǵyt (Mańǵut) etnonım sóziniń túbiri syrttaı qaraǵanda man sózi ekeni anyq kórinedi. Etnonım sóz «man» jáne «qut» leksemalarynyń birigýinen jasalǵan. Man sózi «Mańǵyt» etnonım sóziniń jasalýyna uıytqy bolǵan ýáj forma. Eń áridegi uǵym-máni antroponımdik maǵynany qamtyǵan jeke birlik. Bul sózdiń etnonım sóz sıpatyna kóterilýi kommýnıkatıvtik keńistikte óte aktıv qoldanylýynan. Iaǵnı, birbútin uǵymdy birlik jasaýda «man» sóziniń monoleksıkaldy – kópsalaly múmkinshiliginiń bolýynan.         «Mańǵyt» ˃ «Manqut» formasyndaǵy ekinshi komponentti biriktirip etnonım sóz jasaý turǵysynan «man» sóziniń de «qut» leksemasymen deńgeıles ekenin anqytaı túsedi. Eki sóz de kóne túrkilik tildik qaınardan shyqqandyǵyn ańǵartady. Ony ekinshi komponenttiń uǵym, maǵynasyn taný arqyly kóz jetkizemiz.

Qut leksemasy tól túrki-qazaqtyq uǵym. «Sózdik qorymyzda qutty, qutsyz, qutaıý, qutpan, qutekeı, qutty, quttylyq, quthana, quty qashty, qutty bolsyn, qutty jerine (ornyna) qondyrý, qutty qonaq bolý, qut-bereke degen leksıkalyq birlikter bar. Qazirgi túrki halyqtary tilinde qut (qut) leksemasynyń jalpy semantıkasy bir-birinen alshaq ketpeıdi. Tanymdyq-taǵylymdyq tereń mán-maǵynany boıyna sińirgen tarıhı qut sózi – qazirgi qazaq tiliniń túp-tamyryn XII ǵasyrǵa alyp baratyn bir ǵana tildik birlik» – deıdi B.Batyrhan «Qutadǵý bilik» eskertkishin tildik turǵydan zerdeleý kezinde[66.8-9b]. «Qut» sóziniń semantıkasyna ǵalymdarda kóbine fılosofııalyq kózqaraspen túsindirýshilik beleń alyp keldi. Biraq, bul leksemany lıngvıstıkalyq turǵydan qarastyrýymyzǵa kómektesedi. Fılosofııada «qut» sózi – túrki ontologııasynyń negizgi uǵymy. Onyń ishinde qazaqtardyń dástúrli dúnıetanymynyń semantıkalyq dińgegi «qut» uǵymy bolyp sanalady. Ony «ómirlik kúsh», «órkendeý basy», «ómir potenııasy», sonymen qatar «baqyt», «ıgilik», «úles», «taǵdyr» degen uǵymdarmen sáıkestendirýge bolady. Túrki-qazaqtarda «qut» – rámiz. Bul uǵym ontologııany antropologııany jáne áleýmettik fılosofııany birtutas etip biriktiredi[67. 406b].

«Qut» sózi kóne túrkiler uǵymynda jeke kýlt deńgeıine kóterilmegenmen sakraldi sıpatta qoldanylatyn uǵymnyń biri. Sonyń dáleli Orhon-Enıseı jazba eskertkishterindegi «qut» sóziniń semantıkasyna nazar salsaq: «Qut – ómirlik kúsh-qýat, rýh»: tenri jarylqadun ushin, ozim qutym bar ushun qagan olurtym «Táńiri jary qaǵany úshin, ózimniń qutym bar bolǵany úshin qaǵan (bolyp) otyrdym»; On jasta Umaj teg ogim gatun gutyna, inim Kultegin er at bolty «On jasta, sheshem Ýmaı tektes qatynnyń qutyna inim Kúltegin er atandy». Kóptegen zertteýshiler Umaı men Quttytyǵyz baılanysta qarastyrady. Qazirgi túrki halyqtary tilinde qut leksemasynyń jalpy semantıkasy bir-birinen alshaq ketpeıdi: týva: kuwt «mıf. Jan ómir berýshi kúsh» (TRS, 253); altaı: kuwt «ómirlik kúsh-qýat maǵynasyndaǵy jan; urpaq, baqyt syılaýshy rýh» (Verb. 103); hakas: xuwt «tiri adamnyń jany». Eger ol adamdy tastap ketse adam aýyra bastaıdy, qaıtyp kelmese ómirden ótedi; ózbek: qut «I. as, tamaq; II. baqyt, molshylyq» quwtij ushqyj «qatty qorqý» (ÝzRS, 663); uıǵyr: quwt «baqyt» (ÝRS, 611); qyrǵyz: kuwt 1. «mıf. túndikten qolamtaǵa túsetin kúreń qyzyl tústi zat. Qutty ustap alǵan adamǵa baqyt keledi»; 2. «adam men maldyń qorǵaýshysy»; 3. «kıe (ıdol)»; 4. «ómirlik kúsh-qýat, rýh, jan» (KRS I, 452), tatar., qaraqalpaq, qumyq, bashqurt tilderinde de gut leksemasy «otbasyna jeke adamǵa bereke-baqyt ákeletin kıe» máninde jumsalady, kóne túrki tilinde qut monosıllabynyń «schaste», «blago», «ýdacha», «ýspeh», «schastlıvyı ýdel» maǵynalary tirkelgen (DTS, 471). Zertteýshi L. Potapov «Umaı» men «qutty» sózderin birlikte qarastyryp, sınonımdes uǵymdar dep tanıdy. Sondaı-aq ǵalymnyń pikirinshe, túrkiler tanymynda qut týraly halyqtyq túsinik bılik basyndaǵy arıstokrattyq top tarapynan, memlekettik qurylymdy nyǵaıtý, óz ústemdikterin ornyqtyrý maqsatynda qatardaǵy kóshpelilerge úgit-nasıhat júrgizý úshin týyndaýy múmkin[72. 288-289b]. Keıbir túrki tilderinde «qut» leksemasy sozylyńqylaý aıtylady. Joǵaryda baıqaǵanymyzdaı «kuwt» (kýýt nemese quýt). Qut sóziniń formasy áý bastaǵy eski «qu//qý» men G.I.Ramstedt kórsetkendeı «t, ut» túbirtekteriniń birigýinen «ku+ut// kuw+ut//quut ˃ kuwt, qut, quwt» jasalǵan bolýy múmkin. Oǵan tolyq negiz bar. «t, ut» formanty kóne leksıkalyq túbir sııaqty. Monosıllabtyq varıanttary tilimizde kóp ushyrasady: et (aǵyl: meat) otıt, at, (ót, ut etistikteri), bular eń kóne «t, ut» túbir sóziniń leksıkalyq týyndylary bola bolady. «Qut» sóziniń jasalýyna birinshi eń kóne «qu, ku» ilki túbiri. Dálelimiz, orta ǵasyrlardaǵy qypshaq-poloveterdiń «qýman» sóziniń jasalýyna negiz bolǵan kóne «qý» túbirin zerttegen aqyn O. Súleımenov bul sózdiń ertedegi maǵynasy «aq» (belyı) degen tús(vet) túrin bildiredi eken[75.109b].

«Qut» sóziniń semantıkasy da erteden túrki-qazaqtar uǵymynda «aq» degen bir sózge syıatyn – «aıran, sút, qymyz». Bular ulttyq qundylyq retinde dáriptelip qazaqtar tanymynda «qut» sóziniń ózi osylarǵa qaratyla «aq» túspen beınelenedi. «Aq jol bolý//qutty qadam basý» tirkesteri qazaq tanymynda «qut» pen «aq» sózderiniń semantıkasy parallel uǵynylady. Sonymen, «qut» leksemasynyń túbirtegi kóne «qý» (qu//quw) sózi ekenine kóz jetkizdik dep oılaımyz. Alaıda, «qý» túbirtegi jaıly tolyǵyraq basqa taqyrybymyzda qozǵaımyz.

Qazaq tilinde «qut» sózi «yrys», «baılyq» maǵynalarymen sınonımdes bolyp ta keledi. Kóne túrki jazba eskertkishterinde, ertedegi sózdikte «qut» sóziniń eki maǵynasy kezdesedi. Biri – «baqyt, ıgilik, yrys, sáttilik», ekinshisi – «adam jany, rýhy»[68]. Kóne túrki tilinde kezdesetin osyndaı eki maǵynany ǵalym R. Syzdyqova da kórsete otyryp, qazirgi kezde keń qoldanylatyn «qut(y), quttyqtaý, qut, quty» formalaryna toqtalady. Qut(y) sózi qazaq tilinde qutyn alý, quty túsý degen tirkester quramynda da keledi. Sońǵy tirkesterdegi qut sóziniń maǵynasy basqasharaq: qutyn alý – «qatty qorqytý, shoshytý», quty túsý – «kóńili túsý, kóńili kelý».

Quttyqtaý sóziniń de túp maǵynasy – «baqyt, sáttilik», «tabys tileý». Ózge keıbir túrki tilderinde quttyqtaý sózi qutlaý («qut-baqytqa syı kórsetý, ıaǵnı onyń paıda bolýyn tileý») tulǵasynda keledi (Ahmetıanov, 34). Qazaq tilinde esimnen etistik týdyrýshy –la jurnaǵy qut sózine tikeleı jalǵanbaı, onyń qutlyǵ/qutlyq degen syn esim qalpyna jalǵanyp jasalǵan: quttyqta (qut+lyq+ta) – «baqytty bolýdy qalaý, tileý». Al túsindirme sózdiktiń qut sózine bergen anyqtamasyndaǵy «bereke, baılyq» maǵynalary túp negizindegi «baqyt» maǵynasynan aýysqan: «bereke men baılyq – baqytty quraıtyn, baqyttylyqty bildiretin nátıjeler.

Sóıtip, bul kúnde qut/quty sóziniń ertedegi týra maǵynasy kómeskilenip, odan týǵan aýyspaly maǵynada qoldanylatyn tirkes komponenti jáne týynda sózdiń negizi retinde ǵana saqtalǵan[1.132b]. Sózdikterde de «qut sózi – jan, ómirlik qýat, rýh» degen maǵynalardy beretindigin kórsetken. Jalpy qut sózi kóne túrki tilinen kele jatqan tól aktıv birlik. Ejelgi túrkilerdiń bar bolmysy men is-áreketin tanytatyn erekshe uǵym bolǵan. Kóne túrkilerdiń qaǵandarynyń eń joǵarǵy laýazymdyq ataýy da qut sózimen anyqtalyp otyrǵan. Ony kóne túrki tilderinde kóp kezdesetin «Qutlyq», «Táńirqut», «Idiqut» antroponım sózderinen baıqaımyz. Bul sózder kóne túrki el basshylarynyń joǵary laýazymdyq ataqtaryn kórsetetin saıası-taptyq termındik uǵym. Kóne túrkiler «qut» uǵym-formasy tirkesken sózder arqyly ǵana ózderiniń bıik satydaǵy obektilerin dáriptep otyrǵan. Mysaly «Táńirqut», «Idiqut» antroponım sózderine qazirgi kúnde mynadaı leksıkalyq túsinik berilgen: «Táńirqut»  degenimiz «máńgi jan» degen maǵyna bolýy kerek. Al, «ıdi» - «qasıetti, qudiretti jan» degen maǵynaǵa kelińkireıdi[69.28b]. XVII ǵasyrdaǵy túrki tarıhshysy Ábilǵazy bahadúrdiń shejiresinde: «Idiqut» maǵynasy «halyqqa ómir berýshi» dep kórsetilgen[70.37b].

R. Syzdyqova túsindirgen qutlyǵ/qutlyq (qutty) degen qazirgidegi syn esim qyzmetindegi sóz kóne «qutlyq» uǵymynyń búgingi tildik aıaǵa leksıkalyq sheńberi kishireıip jetken formasy. Kóne túrkilerdiń basshylarynyń barlyq esimi «qutlyq» («Qutluǵ qaǵan, Bilge Qutluǵ qaǵan, Elteris Qutluǵ qaǵan»)sózimen tirkesip aıtylatyn bolǵan. Ony VII-IX ǵasyrlarǵa jatatyn Orhon-Enıseı jazba eskertikishterinen de, odan da kóne jazbalardan kezdestirýge bolady. «Qutlyq» sózi búgindegi «qut» leksemasynyń qazir tilimizde kóp qoldanylatyn «qutty» formasyndaǵydaı syn esimdik qyzmetin emes, termındi qatparly leksıkalyq qabattardan turatyn uǵymdy qamtıtyn zat esim qyzmetinde jumsalǵan. Kóne túrkilerde «Qutlyq» pen oǵan túbir negiz bolyp turǵan «qut» leksemasyn bólek alyp qoldanylýda eki formanyń jumsalý nysanyna baılanysty bolý kerek. Eki sózdiń jumsalý nysanyna baılanysty eki formanyń leksıkalyq kategorııalaryn anyqtap otyrǵan. Kóne túrkilerde «qutlyq» formasy negizi bútindeı antroponımdik nysanǵa qoldanylǵan bolsa, «qut» sózi tabıǵattaǵy tanym-bolmystyq obektilerdiń derekti, dereksiz túrlerin ataıtyn jetekshi birlik bolǵan. Al, ár túrli tarıhı-áleýmettik ózgerister men damý kezeńderinde sózderdiń ózindik tildik etaptary boldy. Sonyń nátıjesinde «Qutlyq», («qutluǵ») formasynyń til arty fondyq «q/ǵ» dybystary joıylyp, sóz «qutly», «qutty» formasynda syn esim qyzmetinde qazirgi tildik kezeńge jetse, odan góri aktıvtengen «qut» leksemasy orta ǵasyrlardaǵy tildik kezeńde onomastıkalyq qabattardy kórsetetin tulǵaǵa aınalǵan. Al, qazirgi kúnde «qut» sózi kórkem mátinderdiń qoldanysynda ǵana bolmasa, qoǵamdyq ashyq tildik keńistikte kóp qoldanylmaıdy. «Qut» leksemasynyń orta ǵasyrlarda antroponımdik, etnonımdik qabattardy ataıtyn dárejege kóterilý sebebi kóne túrkilik «qutlyq» («qutluǵ») sóziniń ornyn sol zamandarda basqa leksıkalyq birlikterdiń ( «hakim – «hakim Ulyqbek myrza», «áz – «Áz Táýke han, Áz Jánibek batyr» , «uly – «uly tulǵa, uly Abaı aqyn» t.b.) aktıv qoldanylý saldarynan. «Qut» leksemasy orta ǵasyrlarda «Mańǵut» («Mańǵyt»), «Tańǵut» etnonımderin tildik keńistikte  qalyptastyrýyna tirek bolǵan. Ekinshi komponentti qosymshaly qyzmeti negizinen túbir leksemasymen tirkesimi kómeski ne eń arǵy etnonımniń túrkilik ekenin jáne sol tildik orta túrki halyqtarynyń etnogenezısi ekenin ańǵartady. Buny tek taǵy da zertteý qajet. «Qut» leksemasy qatysqan budan basqa orta azııa keńistigindegi biz áli kórmeı, bilmeı jatqan kóptegen túrkilik etnonımder men antroponım sózderdiń bary anyq. Qazirge qaraıtynymyz «Mańǵut» («mańǵyt») etnonım sózi, oǵan qosymsha «Tańǵut», dáıekter retinde qosymsha «monǵol» etnonımi.

Ejelden Qazaqstannyń batys aımaǵy tarıhı oshaǵy bolǵan Mańǵuttardyń shyǵý tegin kóptegen derektemelerde shyǵystan – Monǵolııa, manchjýrııa jerinen keldi dep jatady. Tipti, genetıkasyn túrkilik emes, monǵol tektes degen pikirler bar. Tipti B. Qalıev «Mańǵut» pen «Mańǵyt» formalaryn eki túrli, eki tektes taıpalar dep túsindirgen: «Manǵut – mańǵol taıpalarynyń biri (E. Turysov, Temirlan, 159). Mańǵyt – Noǵaı taıpalarynyń burynǵy aty»[78. 407,409b]. Tolyq dáleli joq bundaı aıtýshylar negizi orys tarıhshylary, eýropalyqtar nemese solarǵa súıenip jazyp kelgender. Olardyń túrkilikten alastatyp «mongol» («monǵol») dep atap júrgen etnonımniń jáne sol etnonımdi ıelenýshilerdiń XI-XII-XIII ǵasyrlardaǵy tildik birlikteri men antroponımderin kóne túrkilik birliktermen tym sáıkes, uqsas keletindigin eskermeı keledi. «Monǵol» etnonımi negizinen, «man+qol ˃ myń qol» kóne man sóziniń varıanty, joǵaryda keltirgenimizdeı «el, jurt, halyq» uǵymyn beretin tól túrkilik birlik «myń» sózi, A.Mahmýtov boıynsha ekinshi «qol» sózi de túrkilik «ásker» maǵynasyn beredi. Antroponımdik maǵynalary da kóne túrkilikten beri kele jatyr, mysaly, monǵoldarda (myńqoldarda) «Shyńǵys qaǵan», kóne túrkilerde «Qutlyq Bilge qaǵan», «Móde qaǵan» nemese «Shyńǵys han», túrki-qazaqtyq «Kereı han, Jánibek han» t.b. Bul týraly tolyq taldaıtyn bólek taqyrybymyz bar.

Mańǵuttardyń shyǵys aımaqtan kelýi jónindegi orys-eýropalyq jazbalar (V.V. Trepavlov jáne t.b.) shyndyqqa janaspaıdy. Sebebi, negizinen XII ǵasyrda Onon ózeni boıynda mekendegen mońǵoldyq Mańǵut taıpasynyń qypshaq dalasyna qonys aýdarǵany týraly derekter joq[64]. Buny kelesi tildik taldaýlarymyz da dáleldeıdi.

Ǵalym S.Qondybaı Aral, Kaspıı keńistiginde kómeski «Man» atty halyqtyń óte erteden meken etkendigi jaıynda anyq tildik, tarıhı derekterdi dáleldeıdi[50.46-47b]. Jáne de Kaspıı arealynan batysqa qaraı qazirgi túrki tildes ázirbaıjan ultynyń etnogenezdik etnonımi «Mana» sózi ekeni burynnan moıyndalǵan. Jalpy alǵanda búgingi Aral-Kaspıı-Qara teńiz geo-aımaǵy tym ejelgi túrki tildes «Man» dep atalatyn halyqtyń tól mekeni (shyǵys bóligi Altaı ) bolǵany kórinip tur. Endi, «Mańǵut» etnonıminiń túbiri kóne «man» sózi ekenine kóz jetkizdik. Etnonımniń til arty «ng» fondy «mang» dep atalý formasyn usynǵan G.A.Geıbýllaev ózinen burynǵy orys-eýropalyq sóz tanýshy ǵalymdardyń kóp jerde nusqaǵan úlgilerine súıengeni anyq. Óıtkeni kóne túrkilik sóz formasynyń tabıǵatyn orys-aǵylshyndar ózderiniń orfoepııalyq normasyna saı beıimdep ony tarıhı zertteý ádebıetterine kóptep qoldanylǵan. Mysalǵa, «Mıng» formasy aǵylshyn-saksondyq tilderde «Listening», «Reading» t.b sııaqty «Ming» nemese «Meanig». Qytaı tilinde «Mıng» formasy tilarty fony «ń» nemese «n» dybysymen aıaqtalady: «Mıń», «Mın». Eki tilder tobyndaǵy «Mıng», «Mıń», «Mın» formalary, tól túrkilik «man» sóziniń varıanty «myń» formasynyń shet tilderdegi kórinisi. «Manǵut» etnonımi ózbek tilinde: «Mangʹit» («Manǵıt»), halha mońǵol tilinde: «mıangat», qalmaqtarda «mangıd», «mangyd», túrki tilderiniń keıbir toptarynda «Man(g)qurt» (uıǵyr tili bolýy múmkin) degen aıtylý túrleri bar eken[«Mańǵyttar», «Mangýty» Ýıkıpedııa paraqshasynan]. Atalǵan ár tildegi nusqalar túbir sózdiń «man» formasy ekenin dál kórsetip tur. Al, ekinshi býynyn bólip qaraýda, leksıkasyn ańǵarý qıyn. Múmkin kóne túrki tilindegi «qut» leksemasynyń ár tilde aıtylý orfoepılyq varıanty bolýy kerek. Túrkilik kıeli uǵymdardy bildiretin «qut» sózi aǵylshyn, nemis pen birqatar eýropalyq tilderdegi aktıv birlik «gýd» («good»), «gott» sózimen formalary syrttaı qaraǵanda tym uqsas. Leksıkalyq jaǵynan da jaqyndyǵy bar: «good» jaqsy degen maǵynany bildiredi. Endigi qaraıtyn máselemiz, «man» sózine tirkesip búrbútin etnonım sóz jasaýdaǵy «qut» sóziniń múmkindigi bolýyn oılasaq: b.z.b eki myńjyldyqtar shamasynda eýropa keńistiginde bul sóz dara bútin tildik «GOT» (kóne german taıpalarynyń ataýy «Gottar», shved tilinde:Guta, Gutar) etnonımi bolyp tarıh sahnasyna shyqqan. Nemisterdiń tildik birlikterinde de «qut» sózine formalyq jaǵynan óte jaqyn ártúrli sózder ushyrasady. Mysalǵa, «Gott» sózi german tilinde «qudaı» (bog) degendi bildiredi[43.16b]. Túrkilik «Qudaı»  sóziniń túbiri de «qut» sózinen («Qutty+aı, «Qut+aı – «t/d») jasalǵan. Sonda, nemistik «gott» sózi men túrkilik «qut» sóziniń túp uǵymdary bir. Eýropa-nemisterdiń ejelgi osy «got» taıpalarynyń arǵy genezısi kóne túrkilik altaıdan shyqqan bolýy múmkin. Túrki men germandardyń tildik birlikteriniń uqsastyǵy kóptep kórinedi.  Ony aldaǵy taqyryptarymyzda qozǵaımyz. «Got» etnonımi anyq kóne túrkilik «qut» sóziniń varıanty. Tek, Eýropa keńistiginde etnonımdik sóz dárejesine kóterilgen. Al, «qut» sóziniń etnonım sóz dárejesindegi kórinisin biz orta azııa túrkilik «Manǵut» jáne «Tańǵut», «Ońqut» formalarynan ap-anyq ańǵaryp turmyz.

«Tańǵut» etnonımi túrkilik «tań» jáne «qut» degen eki sózdiń birigýinen jasalǵan. Alaıda, XI ǵasyrdaǵy túrki lıngvıst ǵalymy M. Qashqarıda bul etnonım «TAŃUT» formasynda keledi de, «tańǵut: shyńǵa jaqyn meken tepken, bir taıpa el túrikterdiń aty. Olar arab násilinenbiz dep esepteıdi» dep jazylǵan[77. 487b]. Demek, tarıhı logıkaǵa saı túrki-tańǵuttarǵa arab konepııasy taralý ýaqyty bolý kerek. Ol jóninde bólek áńgimemiz bar. Bizdiń maqsatymyz etnonımniń mánin uǵý bolmaq. Etnonımniń jasalýyna negiz bolǵan «Tań» leksemasy túrkilerdigi «Táńir» («Tań+yr») sóziniń túbiri bolyp ta sanalady. Al, «Tań» sóziniń jasalýyna negiz bolǵan kóne shýmerlik «an» túpki túbiri. «Tań» nemese «tang» sóziniń ózi «ty» jáne «ang» degen túbirlerdiń birigýinen shyqqan. Mundaǵy «t» – prototúrkilik «ómir, tirshilik, qozǵalys» degendi bildiretin praforma[37. 253b]. S. Qondybaıdyń bul dáıegin B. Saǵyndyquly dáleldeı túskendeı: «tarıhqa belgisiz kóne zamanda jekelegen daýyssyz fonemalardyń leksıkalyq maǵyna bergen» deıdi. Ǵalym, S. Qondybaı kórsetken «t//ty» túbirin bir kezde kóptik uǵymdy bergen *t (s/sh) – gıpotezalyq kúrdeli affrıkat qataryna jatqyzyp, dálel retinde orhon-enıseı, orta ǵasyr eskertkishterindegi tarqa+t, tegı+t (jekeshesi tarqa+ı, tegı+n) sózderin buǵan tolyq aıǵaqtaıdy[76. 163b]. Eski «an» túbir sózi ejelgi shýmerlerdiń tilinde «qudaı», «táńir» (aspan qudaıy) uǵymdarymen qosa «keńistik» degendi bildirgen[18.12-13b]. Tań sóziniń kóne túrki tilinen saqtalyp kele jatqan (qazirgi túrki-qazaq tilderinde de osylaı) «kún, jaryq» maǵynalary, áý bastaǵy uǵymy da ejelgi túrkilerdiń kúnge tabyný ǵurpynan qalyptasqan. Qazirgi qytaı tilinde kúnsózi: ( oqylýy: Tiān), ıaǵnı «tıan» jaryq, kún, (shuǵyla, sáýle) maǵynalaryn beredi. Osy kúngi «Tıan Shan» taýynyń ataýyn da qytaı tiliniń sózi dep qaraıdy. Aıtýshylar boıynsha qytaı tilinde «Tıan Shan» toponımi «Táńir taýy» degen maǵynany beredi eken. Buǵan aıtar qarsy ýájimiz bar. Birinshi «Tıan» -  taza kóne túrkilik «Tań» sózi Batys túrik qaǵanatymen tyǵyz tarıhı qarym-qatynasta bolǵan kezdegi qytaı tiline túrki tilinen engen. Tipti, etnonım sóz dárejesine kóterilip túrkiler negizin qalaǵan «Tań patshalyǵy» tarıh sahnasynda qazirgi ortalyq-shyǵys qytaı jerinde VII-X ǵasyrlar aralyǵynda ómir súrgen. Sol kezeńniń ózinde búkil shyǵys pen batysty jalǵap, tildik aýdıtorııasy keń, múmkindigi joǵary kóne túrki tili qytaı tiline óz yqpalyn tıgizdi, ıaǵnı tildik tranzıt proesi bolǵan. «Tań» sóziniń túrkilik leksıkasy qalaı qalyptasty qytaı tiline de solaı formalyq, leksıkalyq jaǵynan da solaı kirikken. Ekinshi komponenti «Shan» sózin túsindire ketsek: shan formasy «tań» formasyndaǵydaı eń kóne shýmer-túrkilik «an» ilki túbirinen jasalǵan. «Tań» men «shan» sózderi leksıkalyq jaǵynan da jýyqtas. Shan//sham//shyń, shan men sham bir leksıkalyq qatardaǵy uǵymdar, tek aıyrmashylyǵy artqy n//m sáıkestikteri ǵana. Parsy tilinde «kún» sózin «sham» dep atasa, aǵylshyn tilindegi kórinisi «sun». Shan//sham sonymen, shan bul da kún, jaryq uǵymdaryn tanytady. Pikirimizdi áıgili ǵalym B. Saǵyndyquly da qoldaıdy: shan (kún jaryǵy) formasy til-tilde belsendilik kórsetip, «kún» uǵymyn berip ketken, al bul ejelde qalyptasqan aýyspaly maǵyna[76.161b]. Shan//shyń sáıkestikterin aıtýǵa bolady. Shyń sózi kóne túrki tilinde bıik, joǵary nárselerge qaratyla aıtylatyn bolǵan. Shyń men shan fonomorfologııalyq jaǵynan alǵanda birtúbirdiń fonetıkalyq varıanttary a ≈ y (n,m//ń) bolyp sanalady. Sonymen, «shan» sóziniń «bıiktikti» de bildiretin uǵymy bar. Qytaı tiliniń sál ǵana fondyq orfoepııalyq normasymen aıtylatyn túrkilik «Tıan shan» sózi «Tań shyńy ˃ Táńir shyńy (Táńir kún)˃ Táńir taýy» degen maǵynalardy bildiredi. Túrkilik «tań» sózi de, «man» sózi de eń ejelgi «an» ilki túbirinen jasalǵan.

Qazirgi qazaq rý-taıpalar quramynda da osy kóne túrkilik «tań» sózimen keletin («tańat», «tańbı») mıkroetnonımder de kezdesedi. Jalpy alǵanda, «tań» sózi kóne túrkide «táńir», «qudaı» uǵymdaryn berse, oǵan jalǵanǵan «qut» sózi de joǵaryda atap ótkenimizdeı osy maǵynalardy kórsetedi.  Tarıhta atalatan Tańǵuttar týraly qytaı derekteri bul halyqty mońǵol, kóne tıbet tildes degen derekterin osyndaı tildik taldaý dálelderimizben joqqa shyǵarýymyzǵa bolady. «Qutlyq» atalǵan kóne túrkiler keıin bútin halyq bolyp tarıh sahnasynda kóringen tamyry bir taıpa-rýlaryn da osy sózben «qut» dep atap otyrǵan. Sonyń nátıjesi, tarıh betterine «mańǵut», «tańǵut», «ońǵut» deıtin etnonımderin qalyptastyrdy. «Ońqut» («Onqut») etnonımi jaıly Ábilǵazynyń eńbeginen kezdestiremiz. «Ońqut» etnonıminiń maǵynasy, qytaı tilinde «onký» –  qaqpa degendi bildiredi. Sóz aıaǵyna jalǵanǵan «t» semasynyń maǵynasy túrik tilindegi kásiptik, qyzmettik maǵyna jasaýshy «shy» -men deńgeıles. Sonda, «ońqut» sózi «qaqpashy» degendi bildiredi[70.41-42b]. Ábilǵazyda atalǵan  etnonımniń bundaı etımologııasy túrkilik sózdiń qytaı tilinde atalý formasyn avtor ózindik pikirine arqaý etken bolý kerek. Birjaǵynan tarıhshynyń halyqtyq etımologııaǵa súıengeni baıqalady. «Ońqut» etnonımi, bizdińshe túrkilik «oń», «on» jáne «qut» leksemalarynan quralǵan. Bastapqy, túbir sózdiń rolin atqaryp turǵan «oń», «on» formasy taza túrkilik, áýel bastaǵy etnonım sóz. «On» sóziniń bir varıanty «oń». Erte túrkide «On oq bodýn» tirkesi «on oq halyq» degen maǵynany bergen. Nemese keıingi tildik kezeńinde «on san noǵaı», «on san alash»bulardaǵy «on» sózi túrkidegi dástúrli tandem sıpat. «On» sózi erteden kele jatqan aktıv forma. Qazirgi Monǵolııa jerindegi ejelden qalyptasqan «Onon» men «Boldoń» toponımderi de kóne túrkilik «on» sózinen jasalǵan.  «Onon» toponımi eki ret qaıtalanýdan. Bul toponımder týraly tolyq deregimiz joq bolǵandyqtan, osylaı toqtaı turýǵa májbúrmiz. Jalpy, jańa túrki tilderi dáýirinde túrki-qazaqtyq etnonımder men toponımderdi jasaýǵa jetekshi birlik bolyp jumsalǵan.

Joǵarydaǵy keltirilgen dáıekterimiz ben taldaýlarymyzǵa nysan bolǵan «man» / «myń», «tań», «qut», «on» leksemalary, búkil túrki bolmysyn ashatyn, túrki tanymyna tereń kodtalǵan uǵymdar. Osy bir túbirli monosıllabtar ejelgi, orta, keıingi, jańa túrki tili, túrki tilderi etaptarynda agglıýtınatıvtik aspekti boıynsha kóptegen sózderdiń jasalyp shyǵýyna sebepshi aktıv ýáj formalar. Tildegi ár túrli kórinisin áli de zertteı túsý qajet.

Qortyndylaı kelgende, árqandaı etnonım men toponımniń ózindik shyǵý arnasy, ýaqyt mejesi bolady. Etnonım sóz teginnen tegin jasalyp shyqpaıdy. Ataý sóz bolǵandyqtan ol sol eldiń, rý-taıpanyń, halyqtyń tarıhymen, bolmysymen túpkilikti sabaqtasyp jatady. «Man» sóziniń etnonım bolýyn S. Qondybaı qazaq jeriniń kóptegen geo-aımaqtarynan, tarıhı derek, tildik faktilerden kóp qarastyrǵan. Jazba derekterde tam-tumdap kezdesip qalǵany bolmasa, tushymdy naqty dúnıe tapqan joq. Al, kóbine jergilikti jerde óte erteden saqtalǵan ańyz-áfsanalar men jyrlardan toponım sózderdi zerttedi. Tildik faktilerden birshama dúnıelerdi kórgendeı boldy. Biraq, tolyq zertteýdi  qajet etedi. «Mańǵyt» etnonıminiń tildik fakti retinde tarıhta tanylýy ári degende XII-XIII ǵasyr, kóptegen jazbalarda XIV ǵasyr dep belgilengen. Bul etnonım Orhon-Enıseı jazba eskertkishterinde kezdespeıdi. Kezdespeýi qalypty jaǵdaı, óıtkeni mańǵyttardyń ejelden atamekeni Oral, Edil-Jaıyq, Astrahan keńistigi. Odan burynǵy oshaǵy qazirgi Shyǵys Túrkistan, Jetisý, Sýıab, Ońtústik Qazaqstan aımaqtary (Mankentke jaqyn) bolsa kerek. Ǵundardyń shyǵystan batysqa uly kóshi barysynda Batys aımaqtarǵa turaqtap «Manqut//Mańǵyt» etnonımimen tarıh sahnasyna tanylyp shyqqan. Olardyń artta qalyp qalǵan juraǵattary Manqý, manǵylar ataýlarymen qazirgi Batys Monǵolııa, Ońtústik Sibir aımaqtaryndaǵy keıin tarıhta belgili qalmaq, oırat taıpalaramen sińisip ketken. Manquttardyń taǵy bir etnıkalyq bólshegi merkit taıpalary bolýy múmkin. Manqut etnonıminiń qalyptasýyna negiz bolǵan eń arydaǵy Man taıpasy. «Man» atalatyn taıpanynyń bolǵanydyǵyn qazaq jerindegi toponımderden de baıqaımyz. Ońtústiktegi Mankent, Manqur, Mańǵystaý jerindegi Manǵyr/Manqyr («mannyń qyry»), ólketanýshy ǵalym S. Qondybaı kóptegen man túbirli toponımderdi zerttegen. Bulardyń barlyǵy ǵundardyń uly qonys aýdarý kezindegi nemese kómeski tarıh betterindegi úsh-bes myń jyl burynǵy prototúrkilerdiń júrip ótken jolyndaǵy Man jurtynyń izderi bolýy kerek dep boljaımyz.

Ekinshi komponent túrkilik bolmysty sıpattaıtyn «qut» sóziniń oǵan jalǵanyp «Manqut ˃ Manǵyt» atalýy onyń, kóne túrkiler arasynda ertede bıleýshi orta, etnıkalyq yqpaly kúshti «Man» taıpasynyń ne rýynyń bolǵandyǵy. Erekshe mánge ıe «qut» sózi túrkilerde kez-kelgen esimge, ataýǵa tirkestirilmeıdi. Qoǵamdyq ortada bet-bedeli zor, laýazymdy tulǵaǵa nemese rýǵa ǵana «qut» sózi qosylyp aıtylady. Demek, orta ǵasyrlarda arabtardyń bútindeı konepııasy órshigen ýaqytta kóneden kele jatqan «Man» jurty týraly aqparlar tasada, bolmasa bizge múldem belgisiz saıası súrginge ushyrap bizge tek betki jarqyraǵan qalpy jetken. Bul aıtqanymyz tek boljam ǵana, ony zertteı túsýimiz kerek. «Manquttar» sonymen ejelden túrkilerdiń bıleýshi ne zııaly toptyń urpaqtary bolý kerek. Ony joǵaryda zertteýshi L. Potapovtyń qut sózine bergen túsiniktemesi de dáleldeıdi. Taǵy da zerttep, zerdelep shyndyqqa qol jetkizý úshin biz aldymen Man negizdi etnonımderdi izdep shyqsaq, álem tarıhy men geokeńistiginen Manchjýrııa, «Manqol», ázirbaıjandardyń ata-babalary Mana elin keziktiremiz.

Yqylas Ádilet

"Adyrna" ulttyq portaly 

Pikirler