Öz qazaǧymyz orys synybyn aşudy talap etıp, qazaq tılıne qarsy şyǧady – Säken Esırkep

NEGE QAZAQ TILI MÄSELESI ÄLI KÜNGE DEIIN ŞEŞIMIN TAPPAI KELEDI? 

Qazaqtıldılerdıŋ arasynda auyzbırşılık joq...

Ülken mäselenıŋ bırı – tıl janaşyrlarynyŋ basy bırıkpei, ärqaisynyŋ jeke batyr bolyp jürgenı... Tılge qatysty mäselede qazaqtıldılerdıŋ auyzbırşılıgı joq. Ana tılımız özıne laiyqty tördegı ornyn aluy üşın bızge bırlık auadai qajet. Künı keşe tıl janaşyrlarymen kezdesıp, ülken jinalys ötkızdım. Tılge qatysty mäselelerdı köterıp jürgen adamdardy tıl janaşyry jäne tıl belsendısı dep ekıge böluge bolady. Tıl janaşyry degenımız qazaq tılınıŋ mäselesın köterıp, jazady. Al tıl belsendısı sol mäselenı aiaǧyna deiın jetkızıp, äreket etıp, adamdarǧa baryp tüsındıredı. Mysaly, bır ǧana keis aitaiyn. Byltyr jaŋadan aşylǧan bır mektepte orys synyptaryn aşu jönınde şu boldy. Sol jerge tıl belsendılerı baryp, tüsınderme jūmystaryn jürgızıp edı. Alaida qazaq 5-6 kelınşek könbei, qarsylyq tanytyp, tūryp aldy. Osy kezdesuden keiın sol kelınşekter 200 adamnyŋ qolyn qoiǧyzyp, Prezidenttıŋ atyna «Bızdıŋ qūqyǧymyz taptaldy. Orys synyptaryn aşudy talap etemız» dep hat jazypty. Keiın bız sol 200 adamǧa jeke-jeke habarlasyp, «Sız şynymen özıŋız qol qoidyŋyz ba? Şynymen orys synybynyŋ aşyluyn qalaisyz ba? dep sūrap şyqtyq. Barlyǧy «İä, orys synyby aşyluy kerek, orys tılı bızge qajet» dep jauap berdı. Eŋ ökınıştısı, sol qarsy bolǧandardyŋ köbısı qazaq. Sol 5-6 kelınşek bırıgıp, ülken jasaq jinap, özınıŋ talaptaryn qoia bıldı.

Öz qazaǧymyz öz tılımızge qarsy 

Al nege bız qazaqtıldıler tılge qatysty mäselede osylai bırıge almaimyz? Bır-bırımızdı qoldaudyŋ ornyna jan-jaqqa tartyp, basymyz bırıkpeidı. Ülken oi-pıkırdıŋ auditoriiasyn qalyptastyru kerek. Eger bız bırıgıp, bır-bırımızdı qoldap, talabymyzdy qoia bılsek, tılge qatysty köptegen mäseleler bylai da şeşımın tabar edı. Bıreu qazaqşa söile dese, ekınşısı ündemeidı. Şyndap kelgende, qazaq tılı qazaqtyŋ özıne ǧana qajet emes pe?! Mäselen, osydan 2 jyl būryn Saryarqa audany äkımdıgınde Päter ielerı kooperativı basşylarymen kezdestık. Öitkenı köpqabatty üilerde habarlandyru, jarnama köbınese orysşa ılınıp tūrady. Üi ielerınıŋ chattary bolady. Ol jerde de aqparat orysşa taratylady. «Barlyǧy memlekettık tılde jazylsyn, zaŋ bärımızge ortaq. Qajet bolsa ǧana orys tılıŋde qosymşa aityŋyzdar. Qazaq tılın kemsıtpeŋızder» dep aitqanbyz. Sol PİK basşylarynyŋ şamamen 70 paiyzy qazaq, 30 paiyzy ǧana özge etnos ökılderı boldy. Ökınıştısı, bızdıŋ osy talabymyzǧa tek özımızdıŋ qazaqtar qarsy şyqty. 7-8 qazaq äielı bırıgıp «Sender aldymen özderıŋ joǧarydan bastaŋdar, şeneunıkterdı qazaqşa söiletıŋder, bızde şarualaryŋ bolmasyn» dep baibalam saldy. Al özge etnos ökılderı bolsa, bırauyz pıkır bıldırmei, tynyş otyrdy. Ūiat jaǧdai. Osyǧan qalai ışıŋ aşymaidy? Olarǧa jeke şyǧyp taǧy tüsındırdık. Keibır qazaqtar tüsındı. Öz qazaǧyŋ nege öz tılıŋe qarsy şyǧady? Tüsınbeimın...

Bızde "orysşa bolsa dūrys, orys bolsa ädıl bolady" degen tüsınık basym

- Bız tıl normasynyŋ oryndaluyn eşqaşan radikal ädıspen talap etpeimız. Barynşa tüsınısuge, uaqyt böluge, öz tarapymyzdan tegın ädıstemelık kömek körsetuge tyrysamyz. Sauda oryndarynda tılge qatysty zaŋbūzuşylyqtar oryn alǧan jaǧdaida, eger sol jerdıŋ iesı nemese jauapty adam orys nemese özge etnostan bolsa köbınese tüsınıstıkpen qaraidy. Al qarsy şyǧatyn sol baiaǧy özımızdıŋ qazekeŋder... «Sen nege keldıŋ? Qai tıl maǧan yŋǧaily sol tılde men jazamyn. Elde şeşetın närse onsyz da köp, bırınşı sony rettep alyŋyzdar, bızge sosyn kelesızder» dep köbıne qazaqtar aitady. Men täjıribemen rastalǧan närsenı aityp otyrmyn. Zaŋdy bılmeu. Qūldyq sana. Nemqūrailylyq. Öz tılın mensınbeu. Mäselen, osydan 1 apta būryn qyzdarymdy «Avatardyŋ» qazaqşa nūsqasyna alyp bardym. 18:50-de kıretın boldyq. Zaldyŋ jartysy bos tūr. Däl bır saǧattan keiın orysşa seansy bastalady, bıraq zal lyq toly, oryn joq. Kassada menıŋ janymda bır qazaq otbasy balalaryn orys seansyna kırgızgısı kelıp, keiıngı seanstan oryn tappai «qinalyp» jatyr. Men «Nege qazaqşa seansqa kırmeisızder? Qazır oryn bar ǧoi qazaqşa seansta» desem «Joq. Qazaqşa tüsınıksız audarady. Bız orysşa köremız, sebebı dūrys audarylady. Sapaly» deidı. Kördıŋız be. Bızde «orysşa bolsa dūrys, orys bolsa ädıl bolady» degen qatyp qalǧan tüsınık bar. Qazaqtyŋ köbı öz tılıne senbeidı, tittei bolsyn jany aşymaidy degen närse osy...

JAHANDANU DÄUIRINDE  ŪLTYMYZDY SAQTAP QALU ÜŞIN QAITPEK KEREK? 

"Tılı joǧalǧan jūrttyŋ özı de joǧalady"

Örkeniettı qoǧamda  älemnıŋ özge elderımen qarym-qatynasta damimyn degen memleket özge örkenietpen, mädenietpen integrasiiaǧa tüsedı. Jahandanu üderısınıŋ bastauy tereŋderge ketedı. Bıraq onyŋ qatty qarqyn alǧan uaqyty soŋǧy 30 jyldyŋ kölemınde baiqaldy. Ärkım būǧan özınşe tūjyrym aitady. Toqsanynşy jyldary amerikalyq sosiolog, saiasattanuşy – Semiuel Hantington «Örkenietter qaqtyǧysy» degen maqala jazyp, saiasi ǧylymda ülken oi töŋkerısıne sebep boldy. Ol älemdegı toǧyz ırı örkeniettıŋ bolaşaqta özara qaqtyǧysyp, soŋynda bır ǧana örkeniet qalady dep säuegeilık jasaidy. Al Frensis Fukuiama degen taǧy bır teoretik «Tarihtyŋ soŋy jäne soŋǧy adam» degen eŋbegınde adamzattyŋ qym-qiǧaş tarihynyŋ soŋy jaqyndaǧanyn, soŋǧy adam tek liberal qūndylyqtardy boiǧa sıŋırgen älem azamaty bolatynyn alǧa tartady. Jalpy soŋǧy uaqytta jahandanu onsyz da talai kışı ūlttardy, olardyŋ tılderın joiyp jatyr ǧoi. Ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynūly «Tılı joǧalǧan jūrttyŋ özı de joǧalady» degen emes pe?Jaŋa qūndylyqtar paida boluda. Būl internettıŋ, türlı kommunikasiia qūraldarynyŋ damuymen eselene tüstı. Futurologtardyŋ boljamyna qarasaq jahandanudyŋ bolaşaǧyn elestetudıŋ özı qorqynyşty...

Ūlttyq qūndylyǧymyzdy mensınbei, älem azamaty boludy kökseitınder köp...

Ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ barlyǧy tılımız arqyly jetken. Tıl arqyly ūlttyq sanamyz, özındık bolmysymyz qalyptasady. Bügınde balalarymyz iutub, ǧalamtor arqyly özge tılde susyndap jatyr. Tılderı orysşa, aǧylşynşa şyǧyp, özge elderdıŋ qūndylyǧyn boilaryna sıŋırıp jatyr. Būl qoǧamdaǧy öte özektı taqyryp. Terıs tendensiia. Aramyzda da älem azamaty boludy kökseitınder, ūlttyq qūndylyqtarǧa şekesınen qaraityndar az emes. Bıraq men üşın bır närse anyq. Älemdegı jaqsy qūndylyqtardy, jaŋaşyl oilardy sıŋırgen, üirengen jaqsy. Adam retınde. Öitkenı bız de adamzattyŋ bır bölşegımız. Bıraq öz ūltyŋnyŋ qūndylyǧyn moiyndamau, mensınbeu, aiaq asty etu, ūmytu astamşylyq. Qazaqtyŋ da eşkımde kezdespeitın jaqsy qasietterı köp. Sol qasietterdıŋ jıbın üzbei, ozyq dästürdı ūstanyp, tozyǧyn tarihtyŋ küresıne qaldyruǧa bolady ǧoi. Tym konservativ bolu da bügıngı zaman aǧymynda jaraspas. Adamdy süiu, ötırık aitpau, ötkenge qūrmetpen qarau, eşkımnıŋ ala jıbın attamau, bıreudıŋ aqysyn jemeu, ata-anany syilau, ainalaǧa qamqor bolu, jomart, qonaqjai bolu siiaqty tolyp jatqan gumanistık ızgı ıster qazaqtyŋ qanynda bar ǧasyrlyq qūndylyqtar. Olai bolsa osyndai igı dästürımızdı saqtap ta älemnıŋ bır azamaty boluǧa ne kedergı?

Tıl problemasyn tuǧyzatyn özımız

 Qazaq tılıne qatysty azamattardyŋ belsendılıgı jaily bır ǧana mysal aitaiyn. Bır joly Şymkentten kele jatqan edım. Qaraǧandydan şyǧa berıste janarmai qūiu beketıne toqtadym. Kassada orys qyz eken. «Alty myŋ teŋgenı besınşı kolonkaǧa qūiyp jıberıŋızşı» dep edım. Bärın tüsındı. Özımnen qaitalap sūrap aldy. Bıraq maǧan qarap «Ömırımde osy jasqa kelgenşe maǧan qazaqşa söilep tūrǧan bırınşı adamsyz. Eşkım menımen qazaqşa söilemeidı» dedı ol. Astanada janarmai qūiu beketterıne barǧan uaqytta barlyǧyn qazaqşa sūraimyn. Maşina aidap jürgenıme toǧyz jylǧa juyqtady. Künı bügınge deiın bırde-bır adam menı tüsınbei, problema tuyndaǧan emes. Demek, özımız qazaqşa sūramaimyz. Tıl problemasyn tuǧyzatyn özımız eken. Öitkenı öz tılımızde sūramaimyz, öz tılımızde söilemeimız. Nege qazaqtar kinonyŋ orys seanstaryna barady? Öz tılderıne nemqūrailylyq tanytady. Sosyn kelıp memleket nege rettemeidı, memleket nege qazaqşa söilemeidı dep bır-bırınen köredı. Azamattyq qoǧam men bilık ışınde ekı jaqtan azyn-aulaq adamdar ǧana jūmys ısteidı. Qalǧan bölıgı nemqūrailylyq tanytyp, älı ūiyqtap jatyr. Atamyz qazaq «Sen salar da men salar, atqa jemdı kım salar?» demei me. Memlekettık organdar «Azamattar özderı talap etpeidı, qajettılık joq» dese, azamattar «Memlekettık organdar tıldı tiıstı tūǧyryna qondyrmai otyr» dep aiyptaidy.

BIZGE TILDERDI DAMYTU JÄNE ARHİV ISI BASQARMASY QAJET PE? 

Ana tılımızdıŋ märtebesı köterılıp, tıl basqarmalary jabylsa, quanar edım 

Bügıngı memlekettık tıldıŋ jai-küiıne qarasaq, Tıl basqarmasy boluy kerek dep sanaimyn. Ärine, ana tılımızdıŋ barlyq mäselesı oŋdy şeşılıp, märtebesı köterılıp, tıl basqarmalary jabylsa, eŋ bırınşı quanar edım. Tıl janaşyrlarynyŋ eŋ basty missiiasy – qazaq tılın tūǧyryna qondyru. Bızde kelesıdei qyzyq jaǧdai oryn alǧan. Keibır mäseleler standartty türde qabyldanady. Mysaly, Tıl basqarmasy barlyq jerde boluy kerek degen siiaqty... Bıraq, tıl mäselesı keibır soltüstık, ortalyq oblystardaǧydai ötkır bolmaityn oŋtüstık oblystarǧa tıl basqarmasy qajet bolmuy mümkın. Osy mäselede öŋırlerge taldau jasap, kerektı jerlerge Tıl basqarmasynyŋ ştatyn köbeitıp, kerek emes jerlerde azaitsa dūrys bolady. Barlyǧy naqty talap-tılekke bailanysty bolsa degen oi.  Tıl basqarmasy qajet, tek osyndai mäselelerge basa nazar audarylsa...

"TILDERDI DAMYTU" DEGENDI QALAI TÜSINEMIZ? 

Tek orys tılıne ǧana bailanyp qalsaŋ, oi-sanaŋda bır ǧana ideologiia qalyptasady 

Tılderdı damytu degenımız – halyq arasynda tıl qoldanysyn keŋeitu. Iаǧni, būl jerde basqarmanyŋ missiiasy – eŋ äuel ana tılımızdıŋ kösegesın kögertu, tılge qatysty qandai da bır problemalar tuyndap jatsa, solardyŋ şeşımın tabu. Degenmen problema qazaq tılınıŋ bolaşaǧyna qatysty ekenın barlyǧymyz bılemız. Maqsatymyz da qazaq tılın märtebesın köteru. Öitkenı tituldy qazaq ūltynyŋ sany bügınde 70 paiyzdan asty. Kün sanap memlekettık tılge qatysty köptegen mäseleler köterılude. Sondyqtan jūmystyŋ köp boluy da zaŋdy.  Mysaly, aǧylşyn tılın damytu boiynşa da jūmys jürgızılıp jatyr. Älemde bolyp jatqan oqiǧalardy  bılsın, körsın, zaman köşınen qalyp qoimasyn degen maqsatta memlekettık qyzmetşılerge aǧylşyn tılın oqytamyz. Aǧylşyn tılınde söilesu klubtaryn ūiymdastyramyz. Bız eŋ aldymen ana tılımızdı bıluımız kerek. Tek sodan keiın ǧana şet tılderın meŋgeruge bolady. Tek orys tılıne ǧana bailanyp qalsaŋ, oi-sanaŋda bır ǧana közqaras, bır ǧana ideologiia qalyptasady. Aǧylşyn tılın bılu arqyly älemdık aqparatqa qol jetkızesıŋ, balama oi-pıkır oqisyŋ. Älemdegı ülken ǧylymi jurnaldar, basylymdar, gazetterdegı qyzyqty derekterdı oquǧa mümkındık alasyŋ. Solardyŋ aqparatyn tüpnūsqada oqi alsaŋ keremet emes pe?! Sondyqtan aǧylşyn, fransuz, nemıs, qytai tılderın üirengen de artyq emes.

Memlekettık qyzmetke baratyndar mındettı türde qazaq tılın bılsın degen talap kerek

Bızdegı ülken mäselenıŋ bırı – baǧalau jüiesındegı solqyldaqtyq. Mysaly 11 jyl boiy mektepte balaǧa qazaq tılı oqytylady. Oǧan ūstazdary tiıstı baǧasyn qoiady. Bıraq mekteptı üzdık baǧaǧa oqyǧan orys tıldı mekteptıŋ balalary qazaqşa bılıp şyǧuy tiıs emes pe? Bıraq olai emes. Sebebı talap joq, qazaq tılı pänın öz deŋgeiınde oqymasa da oǧan kötermelep baǧa qoia beredı. Bylai qarap tūrsaq nonsens qoi. Memlekettık qyzmetke qabyldanarda däl sondai jaǧdai. Bırneşe zaŋnan test tapsyryp, qajettı ūpai jinau mındet. Eger qandai da bır zaŋnan şektık körsetkışten tömen ball alsaŋyz memlekettık qyzmetke bara almaisyz. Sol testtıŋ basynda qazaq tılınen de 20 sūraq bolady. Bıraq sol jiyrma sūraqtyŋ tek bıreuıne dūrys jauap berıp, qalǧanynan qatelesseŋız de eşteŋe şeşpeidı. Ūiat jaǧdai. Osynyŋ bärın retteu kerek. Mysaly Bolaşaq baǧdarlamasyna qūjat tapsyrarda Qaztest sertifikaty talap etıledı. Bolaşaqqa tapsyrǧysy keletın tanystarym qazaq tılın oqyp, üirenıp jür. Özı üşın. Eger Qaztestten öte almasa şetelde oqi almaidy. Osyndai naqty talaptar boluy qajet.

QAZAQ ELINIŊ AZAMATY RETINDE QOǦAMDA QANDAI MÄSELE ALAŊDATADY? 

Bız mäsele tıke özımızge taqalǧanda ǧana oianamyz 

Tūrmystyq zorlyq-zombylyq, soǧys, dıni radikalizm, ekologiia, qūrǧaqşylyq, tehnogendı apattar, jūmyssyzdyq, demografiialyq disbalans syndy qauıp-qaterler Qazaqstanǧa da qatysty. Mūnyŋ ärqaisysy jer şarynyŋ taǧdyryna, Qazaqstannyŋ ömırıne äser etedı. Būl qaterlermen küres jönınde BŪŪ deŋgeiınde arnaiy baǧdarlamalar qabyldanǧan. Mūny eseptemegende qazaq ūltynyŋ ökılı, täuelsız Qazaqstannyŋ azamaty retınde alaŋdaityn jekelegen mäseleler de bar. Häkım Abai «Bırıŋdı qazaq bırıŋ dos, körmeseŋ ıstıŋ bärı bos» degen edı. Ol ösiettı oryndap jatqanymyz şamaly siiaqty. Ūlttyŋ, tıldıŋ, mäselesın köterıp bır qazaq şyqsa qalǧandary jaibaraqat, sol küiı küibeŋ tırşılıgımen ainalysyp jüre beredı. Bız mäsele tıke özımızge taqalǧanda ǧana oianamyz. Tūrmystyq mäselelerde de sol jaǧdai. Būl azamattyq qoǧamnyŋ qalyptaspaǧanyn körsetedı.

Ūlttyq müddege kelgende bırıgıp, bır-bırımızdı bauyr tūtuymyz az...

Halyqtyŋ auyzbırşılıgı, ūlttyq müddege kelgende bırıguı, bırın bırı bauyr tūtuy az. Sızge mysal retınde mynadai bır ömırlık oqiǧany aityp bereiın. 2008 jyly Stambul universitetıne magistratura oquǧa bardym. Ülken megapolis. Eldı, qazaqtardy saǧynasyŋ. Qazaq körsek tuysymyzdy körgendei quanamyz. Aqsarai, Lalelı degen jerge käsıpker qazaqtar keledı. Sauda jasauǧa, zattar aluǧa. Bızdıŋ universitet sol jerge tiıp tūr. Bırınşı kezde käsıpker qazaq körsek qūşaqtap amandasqymyz keletın. Bıraq türımızge salqyn qarap, amandaspai ötıp ketetın. «Myna student aqşa sūrap basty qatyrady» deidı-au, basqa sebebın tappadym. Sosyn osyndai jaǧdai bırneşe ret qaitalanǧasyn köŋılımız qaldy, bız de män bermeitın boldyq... Osy siiaqty mäseleler köp aita bersek...

Äŋgımelesken Zarina Äşırbek,

"Adyrna" ūlttyq portaly