"Tilge qatysty máselede qazaqtildilerdiń aýyzbirshiligi joq. Óz qazaǵymyz orys synybyn ashýdy talap etip, qazaq tiline qarsy shyǵady. Biz eń aldymen ana tilimizdi bilýimiz kerek. Tek orys tiline ǵana baılanyp qalsań, oı-sanańda bir ǵana kózqaras, bir ǵana ıdeologııa qalyptasady. Aramyzda da álem azamaty bolýdy kókseıtinder, ulttyq qundylyqtarǵa shekesinen qaraıtyndar az emes. Óz ultyńnyń qundylyǵyn moıyndamaý, mensinbeý, aıaq asty etý, umytý astamshylyq". Bul pikirdi Astana qalalyq Tilderdi damytý jáne arhıv isi basqarmasynyń basshysy Sáken Esirkep Adyrna.kz portalyna bergen suhbatynda aıtty.
NEGE QAZAQ TILI MÁSELESI ÁLI KÚNGE DEIIN ShEShIMIN TAPPAI KELEDI?
Qazaqtildilerdiń arasynda aýyzbirshilik joq...
Úlken máseleniń biri – til janashyrlarynyń basy birikpeı, árqaısynyń jeke batyr bolyp júrgeni... Tilge qatysty máselede qazaqtildilerdiń aýyzbirshiligi joq. Ana tilimiz ózine laıyqty tórdegi ornyn alýy úshin bizge birlik aýadaı qajet. Kúni keshe til janashyrlarymen kezdesip, úlken jınalys ótkizdim. Tilge qatysty máselelerdi kóterip júrgen adamdardy til janashyry jáne til belsendisi dep ekige bólýge bolady. Til janashyry degenimiz qazaq tiliniń máselesin kóterip, jazady. Al til belsendisi sol máseleni aıaǵyna deıin jetkizip, áreket etip, adamdarǵa baryp túsindiredi. Mysaly, bir ǵana keıs aıtaıyn. Byltyr jańadan ashylǵan bir mektepte orys synyptaryn ashý jóninde shý boldy. Sol jerge til belsendileri baryp, túsinderme jumystaryn júrgizip edi. Alaıda qazaq 5-6 kelinshek kónbeı, qarsylyq tanytyp, turyp aldy. Osy kezdesýden keıin sol kelinshekter 200 adamnyń qolyn qoıǵyzyp, Prezıdenttiń atyna «Bizdiń quqyǵymyz taptaldy. Orys synyptaryn ashýdy talap etemiz» dep hat jazypty. Keıin biz sol 200 adamǵa jeke-jeke habarlasyp, «Siz shynymen ózińiz qol qoıdyńyz ba? Shynymen orys synybynyń ashylýyn qalaısyz ba? dep surap shyqtyq. Barlyǵy «Iá, orys synyby ashylýy kerek, orys tili bizge qajet» dep jaýap berdi. Eń ókinishtisi, sol qarsy bolǵandardyń kóbisi qazaq. Sol 5-6 kelinshek birigip, úlken jasaq jınap, óziniń talaptaryn qoıa bildi.
Óz qazaǵymyz óz tilimizge qarsy
Al nege biz qazaqtildiler tilge qatysty máselede osylaı birige almaımyz? Bir-birimizdi qoldaýdyń ornyna jan-jaqqa tartyp, basymyz birikpeıdi. Úlken oı-pikirdiń aýdıtorııasyn qalyptastyrý kerek. Eger biz birigip, bir-birimizdi qoldap, talabymyzdy qoıa bilsek, tilge qatysty kóptegen máseleler bylaı da sheshimin tabar edi. Bireý qazaqsha sóıle dese, ekinshisi úndemeıdi. Shyndap kelgende, qazaq tili qazaqtyń ózine ǵana qajet emes pe?! Máselen, osydan 2 jyl buryn Saryarqa aýdany ákimdiginde Páter ıeleri kooperatıvi basshylarymen kezdestik. Óıtkeni kópqabatty úılerde habarlandyrý, jarnama kóbinese oryssha ilinip turady. Úı ıeleriniń chattary bolady. Ol jerde de aqparat oryssha taratylady. «Barlyǵy memlekettik tilde jazylsyn, zań bárimizge ortaq. Qajet bolsa ǵana orys tilińde qosymsha aıtyńyzdar. Qazaq tilin kemsitpeńizder» dep aıtqanbyz. Sol PIK basshylarynyń shamamen 70 paıyzy qazaq, 30 paıyzy ǵana ózge etnos ókilderi boldy. Ókinishtisi, bizdiń osy talabymyzǵa tek ózimizdiń qazaqtar qarsy shyqty. 7-8 qazaq áıeli birigip «Sender aldymen ózderiń joǵarydan bastańdar, sheneýnikterdi qazaqsha sóıletińder, bizde sharýalaryń bolmasyn» dep baıbalam saldy. Al ózge etnos ókilderi bolsa, biraýyz pikir bildirmeı, tynysh otyrdy. Uıat jaǵdaı. Osyǵan qalaı ishiń ashymaıdy? Olarǵa jeke shyǵyp taǵy túsindirdik. Keıbir qazaqtar túsindi. Óz qazaǵyń nege óz tilińe qarsy shyǵady? Túsinbeımin...
Bizde "oryssha bolsa durys, orys bolsa ádil bolady" degen túsinik basym
- Biz til normasynyń oryndalýyn eshqashan radıkal ádispen talap etpeımiz. Barynsha túsinisýge, ýaqyt bólýge, óz tarapymyzdan tegin ádistemelik kómek kórsetýge tyrysamyz. Saýda oryndarynda tilge qatysty zańbuzýshylyqtar oryn alǵan jaǵdaıda, eger sol jerdiń ıesi nemese jaýapty adam orys nemese ózge etnostan bolsa kóbinese túsinistikpen qaraıdy. Al qarsy shyǵatyn sol baıaǵy ózimizdiń qazekeńder... «Sen nege keldiń? Qaı til maǵan yńǵaıly sol tilde men jazamyn. Elde sheshetin nárse onsyz da kóp, birinshi sony rettep alyńyzdar, bizge sosyn kelesizder» dep kóbine qazaqtar aıtady. Men tájirıbemen rastalǵan nárseni aıtyp otyrmyn. Zańdy bilmeý. Quldyq sana. Nemquraılylyq. Óz tilin mensinbeý. Máselen, osydan 1 apta buryn qyzdarymdy «Avatardyń» qazaqsha nusqasyna alyp bardym. 18:50-de kiretin boldyq. Zaldyń jartysy bos tur. Dál bir saǵattan keıin oryssha seansy bastalady, biraq zal lyq toly, oryn joq. Kassada meniń janymda bir qazaq otbasy balalaryn orys seansyna kirgizgisi kelip, keıingi seanstan oryn tappaı «qınalyp» jatyr. Men «Nege qazaqsha seansqa kirmeısizder? Qazir oryn bar ǵoı qazaqsha seansta» desem «Joq. Qazaqsha túsiniksiz aýdarady. Biz oryssha kóremiz, sebebi durys aýdarylady. Sapaly» deıdi. Kórdińiz be. Bizde «oryssha bolsa durys, orys bolsa ádil bolady» degen qatyp qalǵan túsinik bar. Qazaqtyń kóbi óz tiline senbeıdi, tıtteı bolsyn jany ashymaıdy degen nárse osy...
JAHANDANÝ DÁÝIRINDE ULTYMYZDY SAQTAP QALÝ ÚShIN QAITPEK KEREK?
"Tili joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalady"
Órkenıetti qoǵamda álemniń ózge elderimen qarym-qatynasta damımyn degen memleket ózge órkenıetpen, mádenıetpen ıntegraııaǵa túsedi. Jahandaný úderisiniń bastaýy tereńderge ketedi. Biraq onyń qatty qarqyn alǵan ýaqyty sońǵy 30 jyldyń kóleminde baıqaldy. Árkim buǵan ózinshe tujyrym aıtady. Toqsanynshy jyldary amerıkalyq soıolog, saıasattanýshy – Semıýel Hantıngton «Órkenıetter qaqtyǵysy» degen maqala jazyp, saıası ǵylymda úlken oı tóńkerisine sebep boldy. Ol álemdegi toǵyz iri órkenıettiń bolashaqta ózara qaqtyǵysyp, sońynda bir ǵana órkenıet qalady dep sáýegeılik jasaıdy. Al Frensıs Fýkýıama degen taǵy bir teoretık «Tarıhtyń sońy jáne sońǵy adam» degen eńbeginde adamzattyń qym-qıǵash tarıhynyń sońy jaqyndaǵanyn, sońǵy adam tek lıberal qundylyqtardy boıǵa sińirgen álem azamaty bolatynyn alǵa tartady. Jalpy sońǵy ýaqytta jahandaný onsyz da talaı kishi ulttardy, olardyń tilderin joıyp jatyr ǵoı. Ult ustazy Ahmet Baıtursynuly «Tili joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalady» degen emes pe?Jańa qundylyqtar paıda bolýda. Bul ınternettiń, túrli kommýnıkaııa quraldarynyń damýymen eselene tústi. Fýtýrologtardyń boljamyna qarasaq jahandanýdyń bolashaǵyn elestetýdiń ózi qorqynyshty...
Ulttyq qundylyǵymyzdy mensinbeı, álem azamaty bolýdy kókseıtinder kóp...
Ulttyq qundylyqtarymyzdyń barlyǵy tilimiz arqyly jetken. Til arqyly ulttyq sanamyz, ózindik bolmysymyz qalyptasady. Búginde balalarymyz ıýtýb, ǵalamtor arqyly ózge tilde sýsyndap jatyr. Tilderi oryssha, aǵylshynsha shyǵyp, ózge elderdiń qundylyǵyn boılaryna sińirip jatyr. Bul qoǵamdaǵy óte ózekti taqyryp. Teris tendenııa. Aramyzda da álem azamaty bolýdy kókseıtinder, ulttyq qundylyqtarǵa shekesinen qaraıtyndar az emes. Biraq men úshin bir nárse anyq. Álemdegi jaqsy qundylyqtardy, jańashyl oılardy sińirgen, úırengen jaqsy. Adam retinde. Óıtkeni biz de adamzattyń bir bólshegimiz. Biraq óz ultyńnyń qundylyǵyn moıyndamaý, mensinbeý, aıaq asty etý, umytý astamshylyq. Qazaqtyń da eshkimde kezdespeıtin jaqsy qasıetteri kóp. Sol qasıetterdiń jibin úzbeı, ozyq dástúrdi ustanyp, tozyǵyn tarıhtyń kúresine qaldyrýǵa bolady ǵoı. Tym konservatıv bolý da búgingi zaman aǵymynda jaraspas. Adamdy súıý, ótirik aıtpaý, ótkenge qurmetpen qaraý, eshkimniń ala jibin attamaý, bireýdiń aqysyn jemeý, ata-anany syılaý, aınalaǵa qamqor bolý, jomart, qonaqjaı bolý sııaqty tolyp jatqan gýmanıstik izgi ister qazaqtyń qanynda bar ǵasyrlyq qundylyqtar. Olaı bolsa osyndaı ıgi dástúrimizdi saqtap ta álemniń bir azamaty bolýǵa ne kedergi?
Til problemasyn týǵyzatyn ózimiz
Qazaq tiline qatysty azamattardyń belsendiligi jaıly bir ǵana mysal aıtaıyn. Bir joly Shymkentten kele jatqan edim. Qaraǵandydan shyǵa beriste janarmaı quıý beketine toqtadym. Kassada orys qyz eken. «Alty myń teńgeni besinshi kolonkaǵa quıyp jiberińizshi» dep edim. Bárin túsindi. Ózimnen qaıtalap surap aldy. Biraq maǵan qarap «Ómirimde osy jasqa kelgenshe maǵan qazaqsha sóılep turǵan birinshi adamsyz. Eshkim menimen qazaqsha sóılemeıdi» dedi ol. Astanada janarmaı quıý beketterine barǵan ýaqytta barlyǵyn qazaqsha suraımyn. Mashına aıdap júrgenime toǵyz jylǵa jýyqtady. Kúni búginge deıin birde-bir adam meni túsinbeı, problema týyndaǵan emes. Demek, ózimiz qazaqsha suramaımyz. Til problemasyn týǵyzatyn ózimiz eken. Óıtkeni óz tilimizde suramaımyz, óz tilimizde sóılemeımiz. Nege qazaqtar kınonyń orys seanstaryna barady? Óz tilderine nemquraılylyq tanytady. Sosyn kelip memleket nege rettemeıdi, memleket nege qazaqsha sóılemeıdi dep bir-birinen kóredi. Azamattyq qoǵam men bılik ishinde eki jaqtan azyn-aýlaq adamdar ǵana jumys isteıdi. Qalǵan bóligi nemquraılylyq tanytyp, áli uıyqtap jatyr. Atamyz qazaq «Sen salar da men salar, atqa jemdi kim salar?» demeı me. Memlekettik organdar «Azamattar ózderi talap etpeıdi, qajettilik joq» dese, azamattar «Memlekettik organdar tildi tıisti tuǵyryna qondyrmaı otyr» dep aıyptaıdy.
BIZGE TILDERDI DAMYTÝ JÁNE ARHIV ISI BASQARMASY QAJET PE?
Ana tilimizdiń mártebesi kóterilip, til basqarmalary jabylsa, qýanar edim
Búgingi memlekettik tildiń jaı-kúıine qarasaq, Til basqarmasy bolýy kerek dep sanaımyn. Árıne, ana tilimizdiń barlyq máselesi ońdy sheshilip, mártebesi kóterilip, til basqarmalary jabylsa, eń birinshi qýanar edim. Til janashyrlarynyń eń basty mıssııasy – qazaq tilin tuǵyryna qondyrý. Bizde kelesideı qyzyq jaǵdaı oryn alǵan. Keıbir máseleler standartty túrde qabyldanady. Mysaly, Til basqarmasy barlyq jerde bolýy kerek degen sııaqty... Biraq, til máselesi keıbir soltústik, ortalyq oblystardaǵydaı ótkir bolmaıtyn ońtústik oblystarǵa til basqarmasy qajet bolmýy múmkin. Osy máselede óńirlerge taldaý jasap, kerekti jerlerge Til basqarmasynyń shtatyn kóbeıtip, kerek emes jerlerde azaıtsa durys bolady. Barlyǵy naqty talap-tilekke baılanysty bolsa degen oı. Til basqarmasy qajet, tek osyndaı máselelerge basa nazar aýdarylsa...
"TILDERDI DAMYTÝ" DEGENDI QALAI TÚSINEMIZ?
Tek orys tiline ǵana baılanyp qalsań, oı-sanańda bir ǵana ıdeologııa qalyptasady
Tilderdi damytý degenimiz – halyq arasynda til qoldanysyn keńeıtý. Iaǵnı, bul jerde basqarmanyń mıssııasy – eń áýel ana tilimizdiń kósegesin kógertý, tilge qatysty qandaı da bir problemalar týyndap jatsa, solardyń sheshimin tabý. Degenmen problema qazaq tiliniń bolashaǵyna qatysty ekenin barlyǵymyz bilemiz. Maqsatymyz da qazaq tilin mártebesin kóterý. Óıtkeni tıtýldy qazaq ultynyń sany búginde 70 paıyzdan asty. Kún sanap memlekettik tilge qatysty kóptegen máseleler kóterilýde. Sondyqtan jumystyń kóp bolýy da zańdy. Mysaly, aǵylshyn tilin damytý boıynsha da jumys júrgizilip jatyr. Álemde bolyp jatqan oqıǵalardy bilsin, kórsin, zaman kóshinen qalyp qoımasyn degen maqsatta memlekettik qyzmetshilerge aǵylshyn tilin oqytamyz. Aǵylshyn tilinde sóılesý klýbtaryn uıymdastyramyz. Biz eń aldymen ana tilimizdi bilýimiz kerek. Tek sodan keıin ǵana shet tilderin meńgerýge bolady. Tek orys tiline ǵana baılanyp qalsań, oı-sanańda bir ǵana kózqaras, bir ǵana ıdeologııa qalyptasady. Aǵylshyn tilin bilý arqyly álemdik aqparatqa qol jetkizesiń, balama oı-pikir oqısyń. Álemdegi úlken ǵylymı jýrnaldar, basylymdar, gazetterdegi qyzyqty derekterdi oqýǵa múmkindik alasyń. Solardyń aqparatyn túpnusqada oqı alsań keremet emes pe?! Sondyqtan aǵylshyn, franýz, nemis, qytaı tilderin úırengen de artyq emes.
Memlekettik qyzmetke baratyndar mindetti túrde qazaq tilin bilsin degen talap kerek
Bizdegi úlken máseleniń biri – baǵalaý júıesindegi solqyldaqtyq. Mysaly 11 jyl boıy mektepte balaǵa qazaq tili oqytylady. Oǵan ustazdary tıisti baǵasyn qoıady. Biraq mektepti úzdik baǵaǵa oqyǵan orys tildi mekteptiń balalary qazaqsha bilip shyǵýy tıis emes pe? Biraq olaı emes. Sebebi talap joq, qazaq tili pánin óz deńgeıinde oqymasa da oǵan kótermelep baǵa qoıa beredi. Bylaı qarap tursaq nonsens qoı. Memlekettik qyzmetke qabyldanarda dál sondaı jaǵdaı. Birneshe zańnan test tapsyryp, qajetti upaı jınaý mindet. Eger qandaı da bir zańnan shektik kórsetkishten tómen ball alsańyz memlekettik qyzmetke bara almaısyz. Sol testtiń basynda qazaq tilinen de 20 suraq bolady. Biraq sol jıyrma suraqtyń tek bireýine durys jaýap berip, qalǵanynan qatelesseńiz de eshteńe sheshpeıdi. Uıat jaǵdaı. Osynyń bárin retteý kerek. Mysaly Bolashaq baǵdarlamasyna qujat tapsyrarda Qaztest sertıfıkaty talap etiledi. Bolashaqqa tapsyrǵysy keletin tanystarym qazaq tilin oqyp, úırenip júr. Ózi úshin. Eger Qaztestten óte almasa shetelde oqı almaıdy. Osyndaı naqty talaptar bolýy qajet.
QAZAQ ELINIŃ AZAMATY RETINDE QOǴAMDA QANDAI MÁSELE ALAŃDATADY?
Biz másele tike ózimizge taqalǵanda ǵana oıanamyz
Turmystyq zorlyq-zombylyq, soǵys, dinı radıkalızm, ekologııa, qurǵaqshylyq, tehnogendi apattar, jumyssyzdyq, demografııalyq dısbalans syndy qaýip-qaterler Qazaqstanǵa da qatysty. Munyń árqaısysy jer sharynyń taǵdyryna, Qazaqstannyń ómirine áser etedi. Bul qaterlermen kúres jóninde BUU deńgeıinde arnaıy baǵdarlamalar qabyldanǵan. Muny eseptemegende qazaq ultynyń ókili, táýelsiz Qazaqstannyń azamaty retinde alańdaıtyn jekelegen máseleler de bar. Hákim Abaı «Birińdi qazaq biriń dos, kórmeseń istiń bári bos» degen edi. Ol ósıetti oryndap jatqanymyz shamaly sııaqty. Ulttyń, tildiń, máselesin kóterip bir qazaq shyqsa qalǵandary jaıbaraqat, sol kúıi kúıbeń tirshiligimen aınalysyp júre beredi. Biz másele tike ózimizge taqalǵanda ǵana oıanamyz. Turmystyq máselelerde de sol jaǵdaı. Bul azamattyq qoǵamnyń qalyptaspaǵanyn kórsetedi.
Ulttyq múddege kelgende birigip, bir-birimizdi baýyr tutýymyz az...
Halyqtyń aýyzbirshiligi, ulttyq múddege kelgende birigýi, birin biri baýyr tutýy az. Sizge mysal retinde mynadaı bir ómirlik oqıǵany aıtyp bereıin. 2008 jyly Stambýl ýnıversıtetine magıstratýra oqýǵa bardym. Úlken megapolıs. Eldi, qazaqtardy saǵynasyń. Qazaq kórsek týysymyzdy kórgendeı qýanamyz. Aqsaraı, Laleli degen jerge kásipker qazaqtar keledi. Saýda jasaýǵa, zattar alýǵa. Bizdiń ýnıversıtet sol jerge tıip tur. Birinshi kezde kásipker qazaq kórsek qushaqtap amandasqymyz keletin. Biraq túrimizge salqyn qarap, amandaspaı ótip ketetin. «Myna stýdent aqsha surap basty qatyrady» deıdi-aý, basqa sebebin tappadym. Sosyn osyndaı jaǵdaı birneshe ret qaıtalanǵasyn kóńilimiz qaldy, biz de mán bermeıtin boldyq... Osy sııaqty máseleler kóp aıta bersek...
Áńgimelesken Zarına Áshirbek,
"Adyrna" ulttyq portaly
