QAZAQ TILINDEGI SURAQQA QAZAQ TILINDE JAÝAP BERÝ KEREK! - Nyǵmatýlın.
Budan 20 jyl burynǵy tildiń jaıyn jazǵan maqalamyz áli kúnge kúshinde eken?!.
Keshe Májiliste taǵy bir memlekettik tilde sóıleı almaıtyn mınıstrge kýá boldyq. Ol Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstardyń sý jańa mınıstri Serikǵalı Amanǵalıuly Brekeshov.
Kaspıı teńizin lastanýdan qorǵaýǵa qatysty zań jobasyn talqylaýda aldyn ala jazylǵan depýtattar birinen soń biri mınıstrge suraqtaryn qoıyp jatty. Basym bóligi suraqty qazaqsha qoıdy. Al mınıstr bolsa, alǵashqy qazaqsha suraqqa “Ruqsat bolsa orys tilinde jaýap bereıin” dep aldy da, keıingilerden ruqsat ta suramaı Reseı tilinde sýdyratyp jaýap berip tura berdi minbede. Parlamentte, Qazaq Parlamenti minbesinde emes, Reseı Dýmasynda turǵandaı memlekettik tildi taptap, oryssha zýyldata berdi…
Jazylǵan suraq qoıýshylardyń ishinde bul mınıstrdiń esine memlekettik tildi salatyn bireý bar ma eken, bolmasa tótennen ózimiz kiriseıik dep zorǵa shydap otyrǵanbyz. Memlekettik tilde suraq qoıǵan depýtattardyń eshqaısysy da ózge tilde jaýap berip jatqan mınıstrge qarsylyq tanytpaı jatqanda, Janarbek Áshimjanov jarady. Ol suraq qoıǵan soń aldyn ala mınıstrge: “Sizden ótinish, memlekettik tilde qoıylǵan suraqqa memlekettik tilde jaýap berseńiz?”-degende ǵana ıyǵymyzdan aýyr júk túskendeı boldy.
Negizi “ótinish” demeı, “talap etemin” deý kerek edi depýtat. Halyq saılaǵan depýtattyń taǵaıyndalǵan mınıstrden halyq tilegin talap etýge haqysy bar. Talap bolǵasyn ony oryndaýǵa tyrysady, al ótinishti ózi biledi. Ózi de solaı boldy…
Bizdiń mınıstrimiz qazaq tilinde jaýap bere almaıtynyn qazaq tilinde qınalyp turyp aıtty: “Memlekettik tilde ózimniń oıymdy jetkizýge… Ol qazaq tilin bilmegendik emes, men ózimniń oıymdy jetkizýge orys tilinde jaýap berýge ruqsat etińiz”-dedi sý jańa mınıstr moıynyna sý ketip.
Baıaǵydan beri sabyr saqtap shydap otyrǵan Májilis tóraǵasy Nurlan Nyǵmatýlın minbedegi mınıstrge buryla qadalyp:
“Siz endi birinshi ret kelip tursyz bizge. Depýtattyń qoıǵan suraǵy kúrdeli másele. Siz parlamentke kelip otyrsyz! Bul memlekettik til! Qazaq tilinde qoıylǵan suraqqa qazaq tilinde jaýap berilýi kerek. Shetelde oqydyńyz. Aǵylshynsha tilderdi bilesiz. Týǵan elde júrgende, bildeı mınıstrlik jumysta júrgende qazaq tilinde sóıleý kerek! Kelistik pe?-dedi.
-Túsinikti! Mindetti túrde!-dedi mınıstr. Sóıtip, talaı mınıstrdi táýbasyna keltirgen Májilis tóraǵasy jańa mınıstrdiiń de ýádesin aldy.
Ótkende jazǵanymdaı, bıyl 3 aqpanda «Memlekettik tildiń mártebesin anyqtaıtyn ýaqyt jetti» atty «Aq jol» frakııasynyń depýtattyq saýalyn jarııalaıtyn jalpy otyrysta Ulttyq ekonomıka mınıstri Áset Erǵalıev te depýtattardyń qazaqsha suraqtaryna oryssha jaýap berip jatqanda, depýtat Berik Dúısembıev eskertý jasap, men sol kezdegi depýtattyq saýalyma qosyp synap, aqjoldyqtardyń attanymen zorǵa toqtatqan edik...
Bizdiń Úkimet músheleri Parlamentke kele jatqanda qaı eldiń Parlamentine kele jatqandaryn bile me eken?
Jazda Parlament Májilisinde ótken densaýlyq salasyn ıfrlandyrý jaıly jıynda Densaýlyq saqtaý vıe-mınıstri J.Búrkitbaevqa suraq qoıǵanda aıtyp edim: “Memlekettik tilde jaýap berýińizdi talap etemin. Óıtkeni, osynda jasalǵan onshaqty baıandamanyń eshqaısysy da qazaqsha bolǵan joq. Sizderdiń mınıstrliktiń aty – Qazaqstan Respýblıkasynyń Densaýlyq saqtaý mınıstrligi. Kele jatqanda adreske qaraǵan shyǵarsyzdar, kelip otyrǵan Parlament – Qazaqstan Respýblıkasynyń Parlamenti. ”-dep.
Osy bizde úkimetke, mınıstrlikterge qazaq tilin bilmeıtin qazaqtardy tańdap alatyn sekildi. Shetterinen shetel tilinde sóıleıdi, ózderiniń ana tilinde sóıleýge saýattary jetpeıdi.
Meniń osydan týra 20 jyl burynǵy oqıǵaǵa baılanysty on jyl buryn jazylǵan
“MEMLEKETTIK TILGE MIY JETPEGENDER QALAI MINISTR BOLADY?..”-degen maqalam bar.
“Qazaq úni” saıtyndaǵy “Eń kóp oqylǵandar” aıdarynda tur - 351 myńnan astam adam oqyp, 300-deı pikir jazylǵan.
Onda bylaı jazylǵan:
“On bes jylda aıý da qazaqsha úırenip alar edi...”-dedi Elbasy Nursultan Nazarbaev.
«Áleýmettik lıngvıstıka» ǵylymynyń zańy boıynsha tildi úırensem degen kez kelgen, tipti naǵyz topas adam, ózi sol ortada ómir súrmese de, 3 jyldyń ishinde úırenip alýǵa shamasy jetedi.Bul ǵylymı dáleldengen zańdylyq.»-deıdi saıasattanýshy Dos Kóshim.
Al sonda 2001 jyly ózimizdiń óz ana tili men memlekettik tilin bilmeıtin jáne bilgisi kelmeı :«Eslı vy mne ne pomenıaıte moı mozgı, mne kazahskıı ıazyk ne vyýchıt!» dep anaý-mynaý emes, parlamenttiń aldynda málimdeıtin mınıstr Erlan
Ydyrysovtardy qaıtemiz? Onda olar eki ese “topas” bolǵany ma? Osyndaı „topas” mınıstrlerge, bizdiń parlament: „qazaq tiline mıyń jetpese, qalaı qazaq mınıstri bolasyń, ornyńdy bosat!?” dep aıta alǵan joq. Óıtkeni, parlamentte de óz ana tili men memlekettik tilin bilmeıtin topastar men memlekettik tili týraly zań qabyldanyp ketýine qarsy Tasbaılar az emes… Mysal kerek pe, jetedi...”-degen edim.
Sol “memlekettik tilge mıym jetpeıdi” degen Ydyrysov sodan beri eki ret mınıstr boldy. Ekinshi ret Ulybrıtanııada elshi qazir. Memleketiniń memlekettik tilin eshkim suramaıtyn jerde…
Sol maqalamyzdy odan ári oqıyq, qyzyq málimet bar eken:
“Byltyr, 2010 jyly Qazaqstan Úkimeti 2020 jyly ǵana, ıaǵnı Til týraly zań qabyldanǵanyna 31 jyl, Táýelsizdigimizge 30 jyldaı tolǵan soń ǵana qazaq tilinde sóıleımiz dep málimdedi!.. Al eń topas adamnyń ózine til úırenýge 3 jyl jetedi eken… Sonda biz on ese topaspyz ba?.. Sondyqtan da men byltyr úkimet osy málimdemeni jasaǵanda: „Qojanasyr esegin de 30 jyldan soń sóıletemin dep edi, biz sol Qojekeńniń keıipkerinen de keıin bolyppyz ǵoı… Bul EQYU-ǵa tóraǵa, 50 elge enip kele jatqan eldiń azamattaryn qorlaý emes pe?”- dep jazdym… Al jalpy álemde memlekettik qyzmetkerleri memlekettik tildi bilmeýge quqy bar memleket bola ma?!. Biz baıǵustardan basqa...”-dep jazyppyn… Osydan on jyl buryn!,.
Sol 2001 jylǵy memlekettik tildiń jaǵdaıyn jazǵan maqala áli sol kúıi kúshinde eken! Eshnárse ózgermepti!
Al qazir 2020 jyldan da asyp ketti - 2021 jyl! Táýelsizdikke 30 jyl! Qazaq úkimeti endi qashan qazaqsha sóılemek?!.
Álde, ana tilinde sóıleýge saýattary jetpeıtin kileń topastardy baıqaý arqyly jınap alý jalǵasa bere me?
Mysaly, bir úmittenerligi mınıstr Brekeshov kezindegi “memlekettik tilge mıym jetpeıdi” degen mınıstr Ydyrysov sekildi “qazaqsha sóılemeımin” dep turǵan joq. Nege qazaqsha jaýap bere almaıtynyn qazaqsha qınalsa da túsindirip tur. Daýysynyń boıaýy da qazaqy. Tek buryn-sońdy bul azamattan mınıstr bolǵansha, parlamentke kelgenshe eshkim qazaq tilinde sóıleýdi talap etpegen. Óıtkeni, Memlekettik til týraly zań joq bizde.
Aıtpaqshy, bul mınıstr parlamenttiń jalpy otyrysyna birinshi ret qatysqanmen, bunyń aldynda Májilistiń ekologııa komıtetine keldi ǵoı…. Mınıstr bolyp taǵaıyndalarda depýtattardyń kelisimin alýǵa. Sonda ekologııa komıtetinde oǵan bir aýyz qazaqsha suraq qoıdy ma eken bizdiń áriptesterimiz…
Bul joǵaryda osydan on jyl buryn jazylǵan maqalamda keltirgendeı, “Óıtkeni, parlamentte de óz ana tili men memlekettik tilin bilmeıtin, memlekettik tili týraly zań qabyldanyp ketýine qarsylar az emes” bolyp tur ǵoı áli kúnge ókinishke oraı…
Biraq depýtattar mınıstrdi taǵaıyndarda qazaqsha talap etkenmen, úkimet bizde memlekettik qyzmetkerlerge memlekettik tildi mindetteıtin Memlekettik til týraly zań joqtyǵyn alǵa tartyp, Konstıtýııanyń 7-baby, 2-tarmaǵyna súıenedi.
Sondyqtan da men ótken aptada ádettegideı kezekti ret bir vıe-mınıstr orys tilinde sóılegende: “MEN PARLAMENTTE TÚRIKShE SÓILESEM QALAI BOLADY?”-dep jazǵanym.
Qazir úkimettiń qazaqsha sóılemegenine “ózderiń taǵaıyndaýǵa kelisim berdińder” dep parlamentti kinálap jatqandar da bar.
Olardyń sózderiniń de jany bar. Tipti olardyń ishinde 2019 jyly Ulttyq keńestiń birinshi otyrysynda men
Qazaqstan Prezıdenti Q.Toqaevtyń aldynda Konstıtýııanyń 7-baby, 2-tarmaǵyn alyp tastap, memlekettik tildi mindetteıtin Memlekettik til týraly zań qabyldaý kerektigi týraly baıandamamda aıtqanymda maǵan qarsy “qazaq tiliniń qamqorshysy bolyp qapty” dep qarsy shyqqandar da júr… Endi ózderiniń esebine týra kelgesin qazaq tiline “qamqor bola qalypty”.
Al Memlekettik til týraly zań Tujyrymdamasy jobasy Premer-Mınıstr A.Mamınniń tartpasynda jatqanyna bir jyldan asyp ketti… Joǵalyp ketken bul zań jobasyna izdeý salyp “Aq jol” frakııasy Úkimet basshysyna eki ret depýtattyq saýal joldady.
Elbasy Nursultan Nazarbaev 2018 jyly : “Parlament pen Úkimettiń jumysy tek memlekettik tilde ǵana júrgizilýi tıis!”-dep naqty tapsyrma berdi.
Qazaqstan Prezıdenti Q. Toqaev 2020 jyly jazda:
“Memlekettik qyzmetke, onyń ishinde, halyqpen tyǵyz jumys isteıtin laýazymǵa taǵaıyndaý kezinde kásibı biliktiligine qosa, qazaq tilin jaqsy biletin azamattarǵa basymdyq berý kerek. Parlamentte nemese baspasóz máslıhattarynda memlekettik tilde sóılep, pikir almasa almaıtyn memlekettik qyzmetker uǵymy, eń aldymen, qazaq azamattarynyń arasynda - anahronızmge aınalýǵa tıis”-dep atap aıtty.
Sonda Elbasy men Prezıdenttiń tapsyrmalary qaıda qaldy?!,
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev 2019 jylǵy Qazaqstan halqyna alǵashqy Joldaýynda «Qazaq tili – ultaralyq qatynas tiline aınalýy kerek», dep atap kórsetti.
Qazaq tili Ultaralyq qatynas tili bolmaq túgili ózimizdiń úkimet pen parlamenttiń tiline aınala almaı jatqan joq pa eki prezıdent tapsyrsa da?!.
Biraq, Táýelsizdik alǵan on bes odaqtas elderdiń ishinde 30 jyldan beri Memlekettik til týraly zań qabyldaı almaı kele jatqan jalǵyz elden ne suraısyń?
Talaı jazǵanymyzdaı, «Aq jol» partııasy frakııasy 2012 jyldan beri kóterip kele jatqan, byltyr «Qazaq úni» ulttyq portalynda Qazaqstan Prezıdentine jazylǵan Ashyq hattaǵy bir aıda 126 myń adam talap etip, qol qoıǵan Memlekettik til týraly zań qabyldanbaı jaǵdaı osylaı kúnnen-kúnge qıyndaı beredi!?.
Endi 50 jyl ótse de, kórgen kúnimiz osy bolady.
Qazybek ISA,
QR Parlamenti Májilisi depýtaty
