Ǧylymi joba qorǧau barysynda abailyq 10 synyp oquşysy Alaşorda qairatkerı, alǧaşqy därıgerlerdıŋ bırı Ahmetjan Qozybaǧarovtyŋ 100 jyl būryn saldyrǧan auruhanasyn zerttep, videoǧa tüsırdı. Oquşy qairatkerdıŋ arhivtegı qūjattarymen de tanysyp, köşırmelerın alǧan. Būl zertteuşıler men tarihşy, ölketanuşylar nazaryn audaratyn derekter boluy mümkın.
Abai oblysy Abai audanynyŋ ortalyǧy Qarauyl auylyndaǧy Abai atyndaǧy mamandandyrylǧan mektep-gimnaziianyŋ 10 synyp oquşysy Diana Amangeldina respublikalyq ǧylymi zertteu jobalary konkursynyŋ oblystyq kezeŋınde Alaşorda qairatkerı turaly taqyryppen ekınşı oryn aldy. Būl konkursty ǧylymi-ädıstemelık «Daryn» ortalyǧy ūiymdastyryp otyr.
Alaş qairatkerı 1957 jyly aqtalǧan. Semeidegı qazırgı zaman tarihyn qūjattandyru ortalyǧynda saqtalǧan taǧy bır qūjat osy turaly derekten habar beredı. Türkıstan äskeri okrugı äskeri tribunalynyŋ anyqtamasynda Ahmetjan Qozybaǧarovqa qatysty qozǧalǧan ıstıŋ toqtatylyp, 1957 jyldyŋ qaraşasynda onyŋ aqtalǧany turaly aitylǧan. Būl qūjatta qairatkerdıŋ 1937 jyly 26 tamyzda ūstalyp, sol jylǧy 9 qazanda ükım şyqqany jaily atap ötılgen.
Arhiv qūjattarynyŋ bırı – Alaşorda jetekşısı Älihan Bökeihanovtyŋ Ahmetjan Qozybaǧarovqa milisiia otriadyn qūryp, ony atpen jabdyqtau turaly orys tılınde jazǧan haty. Osy hattyŋ töte jazumen jazylǧan qazaqşa ülgısı būryn da jariialanǧan. Ekeuı de mazmūn jaǧynan ūqsas jäne datasy da bır künge tura keledı.
1918 jyldyŋ 12 mausymynda jazylǧan būl hatta Ahmetjan Qozybaǧarovtyŋ qyzmetı Semei uezdık zemstvo basqarmasynyŋ basşysy dep körsetılgen. Onda Alaşorda töraǧasy Älihan Bökeihanov Qozybaǧarovqa dereu är bolystan 30 adamdy milisiia otriady qūramyna aludy jäne olardy jetkılıktı mölşerde atpen jabdyqtaudy tapsyrǧan. Hat «şūǧyl» degen grifpen taŋbalanǧan.
Keiın de uezd aumaǧynda qyzmet atqarǧan Alaş qairatkerınıŋ eŋbek kıtapşasynda 1930 jyldan bastap, Almaty oblysynyŋ Qaratal jäne Eŋbekşı-qazaq audandarynyŋ ataulary ūşyrasa bastaidy. Sondai-aq būl qūjatta onyŋ Almaty qalasynda jäne sol kezdegı Oŋtüstık Qazaqstan oblysy Talas audanynda därıgerlık punkt meŋgeruşısı bolǧanyn köremız. Soŋǧy jūmys oryny retınde Eŋbekşı-qazaq audany Türgen qoi sovhozynyŋ därıgerlık punktı men auruhanasynyŋ meŋgeruşısı bolǧany aitylady.
Alaş qairatkerınıŋ arhivtegı taǧy bır qūjaty – onyŋ sotyna bailanysty jazǧan ötınışı. Ahmetjan Qozybaǧarovtyŋ 1927 jyly 9 qaraşada Semei guberniialyq sotyna maşinkamen jazǧan hatynda ol aǧa tergeuşıden äldebır tızımdelgen kıtaptardy qaitaru jäne sotqa kuäger retınde Agripina Podnebesnaiany şaqyrtu turaly ötınışın bıldırgen.
Būl qūjatta onyŋ sol kezdegı qylmystyq kodekstıŋ 128 jäne 129 babtaryna bailanysty aiyptalǧany aitylady. «Şaruaşylyq qylmysyna» jatatyn būl baptardyŋ alǧaşqysy memlekettık nemese qoǧamdyq mekeme basşylyǧyndaǧy adamdardyŋ tapsyrylǧan ıske salaq qarauynan tuyndaǧan ūqypsyzdyqty qamtysa, soŋǧysy atalǧan mekeme basşylyǧynyŋ tiımsız kelısım-şarttar arqyly qoǧam mülkın talan-tarajǧa saluy turaly aiyptardy qamtidy.
10 synyp oquşysy Diana Amangeldina ǧylymi joba qorǧau kezınde kezıkken Alaş qairatkerı Ahmetjan Qozybaǧarov turaly būl derekter ǧalymdar, tarihşylar jäne ölketanuşylardyŋ nazaryn audaruy mümkın. Bar ǧūmyryn densaulyq saqtau salasyna baǧyttaǧan Alaşorda qairatkerı bır ǧasyr būryn saldyrtqan auruhana da tarihtyŋ bır jädıgerı bola alady.
QABYRǦASY QŪLASA DA ORNY QALǦAN ǦİMARAT
Diana Amangeldina «Ahmetjan Qozybaǧarov – ūlt müddesınıŋ qairatkerı» taqyryby aiasynda özınşe ızdenuge tyrysqan. Ol köneköz qariialarmen kezdesıp, derekter jazyp alǧan. Mūrajailar men mūraǧattarǧa sūrau salǧan.
«Alaş qozǧalysy qazaq dalasynda demokratiiaǧa jol aşty. Būl kezeŋnıŋ elımızdıŋ tarihynda alatyn orny erekşe. Jalpy Alaş degende esıŋızge qai ziialy tüsedı? Menıŋşe, Älihan Bökeihan, Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatūly dep tüsıner edım. Menıŋ esıme öz ölkemnıŋ ardaqty tūlǧasy Ahmetjan Qozybaǧarov tüsedı» dep jazǧan Diana özınıŋ qairatker turaly essesınde.Ahmetjan Qozybaǧarov – Şyŋǧystau öŋırınıŋ tumasy. Onyŋ ömırı men qyzmetı de Semeide jariialanǧan Alaşorda ükımetımen bailanysty örbıgen. Alaş ideiasyna berıktıgı sondai – Ahmetjan özınıŋ tūŋǧyşyna Alaş dep at qoiady. Alaşorda kösemı Älihan Bökeihanovpen bırge bır maqsat aiasyna jūmylǧan ol Alaşorda milisiiasynyŋ qūryluyna da üles qosqan. Alaşorda qūramynda bolǧany üşın, keiın Ahmetjan Qozybaǧarov ekı ret sotqa tartylǧanymen, ekeuınde de aqtalyp şyǧady. Al üşınşı ret ūstalǧan kezınde onyŋ atu jazasyna kesılgenı aitylady. Ahmetjan Qozybaǧarov eldegı alǧaşqy maman därıgerlerdıŋ bırı bolǧan. Onyŋ därıger retınde qarapaiym adamdarǧa köp septıgı tigen. Osydan 100 jyl būryn Şyŋǧystau ölkesınde, Arhat auylynda ol aşqan alǧaşqy auruhana qairatker eŋbegınıŋ ülgısı ıspettı. Şyŋǧystau halqynan jinalǧan aqşaǧa salynǧan būl auruhananyŋ qaŋqasy ötken ǧasyrdyŋ eluınşı-alpysynşy jyldaryna deiın saqtalǧan eken. Bügınde tek orny ǧana jatyr. Sol auruhananyŋ qūrylysy men jūmysyn ūiymdastyruda Ahmetjan Qozybaǧarovtyŋ rolı turaly ǧalymdardyŋ zertteu eŋbekterınde aitylǧan. 10 synyp oquşysy Diana Amangeldina Alaş qairatkerı turaly derektermen tanysqan soŋ 1921-22 jyldary salynǧan auruhananyŋ ornyn ızdep tabuǧa qyzyǧady. Ol ata-anasynyŋ kömegımen Arhat auylynyŋ qariialary Tūrǧazy Mūsaǧaliev pen Mädeniet Qasymjanovpen jolyǧyp, auruhananyŋ ornyn ızdep tabady. Soŋynan dronmen 100 jyldyq auruhana ornynyŋ äue-körınısın tüsırıp alady. Auruhana ornynyŋ körınısı zertteuşıler eŋbegınde aitylǧan sipatpen säikes keledı. Onda 16 bölmenıŋ orny anyq körınedı. Mädeniet Qasymjanovtyŋ äkesınen estıgenı boiynşa, auruhananyŋ janynda bölek salynǧan ekı bölmelı därıhana da bolǧan. Aqsaqal oquşyǧa därıhananyŋ da ornyn körsetken.
QŪJATTAǦY QAIŞYLYQ JÄNE ALAŞORDADAǦY QYZMET
Al Semeidegı oblystyq qazırgı zaman tarihyn qūjattandyru ortalyǧyndaǧy jūmys barysynda Diana Amangeldina qairatkerdıŋ qyzmetı, soty jäne ölımıne qatysty bırneşe qūjatpen tanysqan. Oquşy ızdenısıne onyŋ jetekşısı Ǧaliia Qapanova järdemdesıp, ata-anasy da qoldau körsetıp, kömektesken. Diana jergılıktı jazuşy, ölketanuşy Äset Myrzaqasymovpen de jolyǧyp, özın qyzyqtarǧan saualdarǧa jauap ızdegen. Ol qairatker turaly arhiv derekterımen tanysu kezınde bırneşe qūjatqa kezıgıp, köşırmelerın tüsırıp alady. Alaş qairatkerı Ahmetjan Qozybaǧarovtyŋ qazırgı zaman tarihyn qūjattandyru ortalyǧynda saqtalǧan qūjattarynyŋ bırı – onyŋ ölımı turaly kuälıgı. Būl qūjatta qairatkerdıŋ 1946 jyly gipertoniiadan Semeide qaitys bolǧany körsetılgen. Al ölımı turaly qūjat 1956 jyly toltyrylǧan. Ädette, Ahmetjan Qozybaǧarov turaly derekterde onyŋ 1937 jyly, ūstalyp atylǧany jaiynda aitylatyn...
Alaş qairatkerı 1957 jyly aqtalǧan. Semeidegı qazırgı zaman tarihyn qūjattandyru ortalyǧynda saqtalǧan taǧy bır qūjat osy turaly derekten habar beredı. Türkıstan äskeri okrugı äskeri tribunalynyŋ anyqtamasynda Ahmetjan Qozybaǧarovqa qatysty qozǧalǧan ıstıŋ toqtatylyp, 1957 jyldyŋ qaraşasynda onyŋ aqtalǧany turaly aitylǧan. Būl qūjatta qairatkerdıŋ 1937 jyly 26 tamyzda ūstalyp, sol jylǧy 9 qazanda ükım şyqqany jaily atap ötılgen.
Arhiv qūjattarynyŋ bırı – Alaşorda jetekşısı Älihan Bökeihanovtyŋ Ahmetjan Qozybaǧarovqa milisiia otriadyn qūryp, ony atpen jabdyqtau turaly orys tılınde jazǧan haty. Osy hattyŋ töte jazumen jazylǧan qazaqşa ülgısı būryn da jariialanǧan. Ekeuı de mazmūn jaǧynan ūqsas jäne datasy da bır künge tura keledı.
1918 jyldyŋ 12 mausymynda jazylǧan būl hatta Ahmetjan Qozybaǧarovtyŋ qyzmetı Semei uezdık zemstvo basqarmasynyŋ basşysy dep körsetılgen. Onda Alaşorda töraǧasy Älihan Bökeihanov Qozybaǧarovqa dereu är bolystan 30 adamdy milisiia otriady qūramyna aludy jäne olardy jetkılıktı mölşerde atpen jabdyqtaudy tapsyrǧan. Hat «şūǧyl» degen grifpen taŋbalanǧan.
ARHATTAN TÜRGENGE DEIINGI ǦŪMYR
Diana Amangeldina tanysqan qūjattyŋ bırı – Ahmetjan Qozybaǧarovtyŋ eŋbek kıtapşasy. Onda qairatkerdıŋ eŋbek jolyn 1900 jyly Semei uezındegı 4 medisinalyq bölımşede bastaǧanyn baiqauǧa bolady. Odan keiın ol 1902-1906 jyldary Ombydaǧy medisinalyq mektep ortalyǧynda oqyp, feldşer mamandyǧyn alǧany körsetılgen. 1906 jyldan bastap Ahmetjan Qozybaǧarov Semei uezınde feldşer bolyp qyzmet atqarady. Al 1917-1922 jyldar aralyǧynda Arhat därıgerlık punktın basqarǧan. Onyŋ Arhatta auruhana saldyrtatyny da osy kez.
Keiın de uezd aumaǧynda qyzmet atqarǧan Alaş qairatkerınıŋ eŋbek kıtapşasynda 1930 jyldan bastap, Almaty oblysynyŋ Qaratal jäne Eŋbekşı-qazaq audandarynyŋ ataulary ūşyrasa bastaidy. Sondai-aq būl qūjatta onyŋ Almaty qalasynda jäne sol kezdegı Oŋtüstık Qazaqstan oblysy Talas audanynda därıgerlık punkt meŋgeruşısı bolǧanyn köremız. Soŋǧy jūmys oryny retınde Eŋbekşı-qazaq audany Türgen qoi sovhozynyŋ därıgerlık punktı men auruhanasynyŋ meŋgeruşısı bolǧany aitylady.
Alaş qairatkerınıŋ arhivtegı taǧy bır qūjaty – onyŋ sotyna bailanysty jazǧan ötınışı. Ahmetjan Qozybaǧarovtyŋ 1927 jyly 9 qaraşada Semei guberniialyq sotyna maşinkamen jazǧan hatynda ol aǧa tergeuşıden äldebır tızımdelgen kıtaptardy qaitaru jäne sotqa kuäger retınde Agripina Podnebesnaiany şaqyrtu turaly ötınışın bıldırgen.
Būl qūjatta onyŋ sol kezdegı qylmystyq kodekstıŋ 128 jäne 129 babtaryna bailanysty aiyptalǧany aitylady. «Şaruaşylyq qylmysyna» jatatyn būl baptardyŋ alǧaşqysy memlekettık nemese qoǧamdyq mekeme basşylyǧyndaǧy adamdardyŋ tapsyrylǧan ıske salaq qarauynan tuyndaǧan ūqypsyzdyqty qamtysa, soŋǧysy atalǧan mekeme basşylyǧynyŋ tiımsız kelısım-şarttar arqyly qoǧam mülkın talan-tarajǧa saluy turaly aiyptardy qamtidy.
10 synyp oquşysy Diana Amangeldina ǧylymi joba qorǧau kezınde kezıkken Alaş qairatkerı Ahmetjan Qozybaǧarov turaly būl derekter ǧalymdar, tarihşylar jäne ölketanuşylardyŋ nazaryn audaruy mümkın. Bar ǧūmyryn densaulyq saqtau salasyna baǧyttaǧan Alaşorda qairatkerı bır ǧasyr būryn saldyrtqan auruhana da tarihtyŋ bır jädıgerı bola alady.
Nazar Bekmyrza
Ūqsas jaŋalyqtar
