Ǵylymı joba qorǵaý barysynda abaılyq 10 synyp oqýshysy Alashorda qaıratkeri, alǵashqy dárigerlerdiń biri Ahmetjan Qozybaǵarovtyń 100 jyl buryn saldyrǵan aýrýhanasyn zerttep, vıdeoǵa túsirdi. Oqýshy qaıratkerdiń arhıvtegi qujattarymen de tanysyp, kóshirmelerin alǵan. Bul zertteýshiler men tarıhshy, ólketanýshylar nazaryn aýdaratyn derekter bolýy múmkin.
Abaı oblysy Abaı aýdanynyń ortalyǵy Qaraýyl aýylyndaǵy Abaı atyndaǵy mamandandyrylǵan mektep-gımnazııanyń 10 synyp oqýshysy Dıana Amangeldına respýblıkalyq ǵylymı zertteý jobalary konkýrsynyń oblystyq kezeńinde Alashorda qaıratkeri týraly taqyryppen ekinshi oryn aldy. Bul konkýrsty ǵylymı-ádistemelik «Daryn» ortalyǵy uıymdastyryp otyr.
QABYRǴASY QULASA DA ORNY QALǴAN ǴIMARAT
Dıana Amangeldına «Ahmetjan Qozybaǵarov – ult múddesiniń qaıratkeri» taqyryby aıasynda ózinshe izdenýge tyrysqan. Ol kónekóz qarııalarmen kezdesip, derekter jazyp alǵan. Murajaılar men muraǵattarǵa suraý salǵan.
«Alash qozǵalysy qazaq dalasynda demokratııaǵa jol ashty. Bul kezeńniń elimizdiń tarıhynda alatyn orny erekshe. Jalpy Alash degende esińizge qaı zııaly túsedi? Menińshe, Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly dep túsiner edim. Meniń esime óz ólkemniń ardaqty tulǵasy Ahmetjan Qozybaǵarov túsedi» dep jazǵan Dıana óziniń qaıratker týraly essesinde.
Ahmetjan Qozybaǵarov – Shyńǵystaý óńiriniń týmasy. Onyń ómiri men qyzmeti de Semeıde jarııalanǵan Alashorda úkimetimen baılanysty órbigen. Alash ıdeıasyna beriktigi sondaı – Ahmetjan óziniń tuńǵyshyna Alash dep at qoıady. Alashorda kósemi Álıhan Bókeıhanovpen birge bir maqsat aıasyna jumylǵan ol Alashorda mılıııasynyń qurylýyna da úles qosqan. Alashorda quramynda bolǵany úshin, keıin Ahmetjan Qozybaǵarov eki ret sotqa tartylǵanymen, ekeýinde de aqtalyp shyǵady. Al úshinshi ret ustalǵan kezinde onyń atý jazasyna kesilgeni aıtylady.
Ahmetjan Qozybaǵarov eldegi alǵashqy maman dárigerlerdiń biri bolǵan. Onyń dáriger retinde qarapaıym adamdarǵa kóp septigi tıgen. Osydan 100 jyl buryn Shyńǵystaý ólkesinde, Arhat aýylynda ol ashqan alǵashqy aýrýhana qaıratker eńbeginiń úlgisi ispetti. Shyńǵystaý halqynan jınalǵan aqshaǵa salynǵan bul aýrýhananyń qańqasy ótken ǵasyrdyń elýinshi-alpysynshy jyldaryna deıin saqtalǵan eken. Búginde tek orny ǵana jatyr. Sol aýrýhananyń qurylysy men jumysyn uıymdastyrýda Ahmetjan Qozybaǵarovtyń roli týraly ǵalymdardyń zertteý eńbekterinde aıtylǵan.
10 synyp oqýshysy Dıana Amangeldına Alash qaıratkeri týraly derektermen tanysqan soń 1921-22 jyldary salynǵan aýrýhananyń ornyn izdep tabýǵa qyzyǵady. Ol ata-anasynyń kómegimen Arhat aýylynyń qarııalary Turǵazy Musaǵalıev pen Mádenıet Qasymjanovpen jolyǵyp, aýrýhananyń ornyn izdep tabady. Sońynan dronmen 100 jyldyq aýrýhana ornynyń áýe-kórinisin túsirip alady. Aýrýhana ornynyń kórinisi zertteýshiler eńbeginde aıtylǵan sıpatpen sáıkes keledi. Onda 16 bólmeniń orny anyq kórinedi. Mádenıet Qasymjanovtyń ákesinen estigeni boıynsha, aýrýhananyń janynda bólek salynǵan eki bólmeli dárihana da bolǵan. Aqsaqal oqýshyǵa dárihananyń da ornyn kórsetken.
QUJATTAǴY QAIShYLYQ JÁNE ALAShORDADAǴY QYZMET
Al Semeıdegi oblystyq qazirgi zaman tarıhyn qujattandyrý ortalyǵyndaǵy jumys barysynda Dıana Amangeldına qaıratkerdiń qyzmeti, soty jáne ólimine qatysty birneshe qujatpen tanysqan. Oqýshy izdenisine onyń jetekshisi Ǵalııa Qapanova járdemdesip, ata-anasy da qoldaý kórsetip, kómektesken. Dıana jergilikti jazýshy, ólketanýshy Áset Myrzaqasymovpen de jolyǵyp, ózin qyzyqtarǵan saýaldarǵa jaýap izdegen.
Ol qaıratker týraly arhıv derekterimen tanysý kezinde birneshe qujatqa kezigip, kóshirmelerin túsirip alady.
Alash qaıratkeri Ahmetjan Qozybaǵarovtyń qazirgi zaman tarıhyn qujattandyrý ortalyǵynda saqtalǵan qujattarynyń biri – onyń ólimi týraly kýáligi. Bul qujatta qaıratkerdiń 1946 jyly gıpertonııadan Semeıde qaıtys bolǵany kórsetilgen. Al ólimi týraly qujat 1956 jyly toltyrylǵan. Ádette, Ahmetjan Qozybaǵarov týraly derekterde onyń 1937 jyly, ustalyp atylǵany jaıynda aıtylatyn...
Alash qaıratkeri 1957 jyly aqtalǵan. Semeıdegi qazirgi zaman tarıhyn qujattandyrý ortalyǵynda saqtalǵan taǵy bir qujat osy týraly derekten habar beredi. Túrkistan áskerı okrýgi áskerı trıbýnalynyń anyqtamasynda Ahmetjan Qozybaǵarovqa qatysty qozǵalǵan istiń toqtatylyp, 1957 jyldyń qarashasynda onyń aqtalǵany týraly aıtylǵan. Bul qujatta qaıratkerdiń 1937 jyly 26 tamyzda ustalyp, sol jylǵy 9 qazanda úkim shyqqany jaıly atap ótilgen.
Arhıv qujattarynyń biri – Alashorda jetekshisi Álıhan Bókeıhanovtyń Ahmetjan Qozybaǵarovqa mılıııa otrıadyn quryp, ony atpen jabdyqtaý týraly orys tilinde jazǵan haty. Osy hattyń tóte jazýmen jazylǵan qazaqsha úlgisi buryn da jarııalanǵan. Ekeýi de mazmun jaǵynan uqsas jáne datasy da bir kúnge týra keledi.
1918 jyldyń 12 maýsymynda jazylǵan bul hatta Ahmetjan Qozybaǵarovtyń qyzmeti Semeı ýezdik zemstvo basqarmasynyń basshysy dep kórsetilgen. Onda Alashorda tóraǵasy Álıhan Bókeıhanov Qozybaǵarovqa dereý ár bolystan 30 adamdy mılıııa otrıady quramyna alýdy jáne olardy jetkilikti mólsherde atpen jabdyqtaýdy tapsyrǵan. Hat «shuǵyl» degen grıfpen tańbalanǵan.
ARHATTAN TÚRGENGE DEIINGI ǴUMYR
Dıana Amangeldına tanysqan qujattyń biri – Ahmetjan Qozybaǵarovtyń eńbek kitapshasy. Onda qaıratkerdiń eńbek jolyn 1900 jyly Semeı ýezindegi 4 medıınalyq bólimshede bastaǵanyn baıqaýǵa bolady. Odan keıin ol 1902-1906 jyldary Ombydaǵy medıınalyq mektep ortalyǵynda oqyp, feldsher mamandyǵyn alǵany kórsetilgen. 1906 jyldan bastap Ahmetjan Qozybaǵarov Semeı ýezinde feldsher bolyp qyzmet atqarady. Al 1917-1922 jyldar aralyǵynda Arhat dárigerlik pýnktin basqarǵan. Onyń Arhatta aýrýhana saldyrtatyny da osy kez.
Keıin de ýezd aýmaǵynda qyzmet atqarǵan Alash qaıratkeriniń eńbek kitapshasynda 1930 jyldan bastap, Almaty oblysynyń Qaratal jáne Eńbekshi-qazaq aýdandarynyń ataýlary ushyrasa bastaıdy. Sondaı-aq bul qujatta onyń Almaty qalasynda jáne sol kezdegi Ońtústik Qazaqstan oblysy Talas aýdanynda dárigerlik pýnkt meńgerýshisi bolǵanyn kóremiz. Sońǵy jumys oryny retinde Eńbekshi-qazaq aýdany Túrgen qoı sovhozynyń dárigerlik pýnkti men aýrýhanasynyń meńgerýshisi bolǵany aıtylady.
Alash qaıratkeriniń arhıvtegi taǵy bir qujaty – onyń sotyna baılanysty jazǵan ótinishi. Ahmetjan Qozybaǵarovtyń 1927 jyly 9 qarashada Semeı gýbernııalyq sotyna mashınkamen jazǵan hatynda ol aǵa tergeýshiden áldebir tizimdelgen kitaptardy qaıtarý jáne sotqa kýáger retinde Agrıpına Podnebesnaıany shaqyrtý týraly ótinishin bildirgen.
Bul qujatta onyń sol kezdegi qylmystyq kodekstiń 128 jáne 129 babtaryna baılanysty aıyptalǵany aıtylady. «Sharýashylyq qylmysyna» jatatyn bul baptardyń alǵashqysy memlekettik nemese qoǵamdyq mekeme basshylyǵyndaǵy adamdardyń tapsyrylǵan iske salaq qaraýynan týyndaǵan uqypsyzdyqty qamtysa, sońǵysy atalǵan mekeme basshylyǵynyń tıimsiz kelisim-sharttar arqyly qoǵam múlkin talan-tarajǵa salýy týraly aıyptardy qamtıdy.
10 synyp oqýshysy Dıana Amangeldına ǵylymı joba qorǵaý kezinde kezikken Alash qaıratkeri Ahmetjan Qozybaǵarov týraly bul derekter ǵalymdar, tarıhshylar jáne ólketanýshylardyń nazaryn aýdarýy múmkin. Bar ǵumyryn densaýlyq saqtaý salasyna baǵyttaǵan Alashorda qaıratkeri bir ǵasyr buryn saldyrtqan aýrýhana da tarıhtyń bir jádigeri bola alady.
Nazar Bekmyrza
