Amerıkandyq ónertapqysh. «The Gillette Company» korporaııasynyń alǵashqy qojaıyny. Jer shary halqyn qaýipsiz, qolaıly ustaramen qamtamasyz ete otyryp, ózi mol tabysqa kenelgen kásipker. 46 jasynda kásiporyn ashyp, 49 jasynda mıllıoner bolǵan azamat.
Kıng Kemp Jıllett 1855 jyly 5-qańtarda Vıskonsın shtatyndaǵy Fon-dıý-Lak qalashyǵyndaǵy shved otbasynda dúnıege keledi. Kıng 4 jasqa tolǵanda olardyń otbasy úlken qaladan úlken múmkindik izdep, Chıkagoǵa kóship keledi.
Ata-anasy on saýsaǵynan óner tamǵan sheber, isker jandar edi. Ákesi Djordj Jıllett qolyna túsken zatty jonyp jetildirip úırengendikten, temirden jasalǵan buıymdar satatyn dúkenniń ıesi boldy. Taǵamnyń túr-túrin daıyndaıtyn anasy Lemıra Kemp Jıllettiń reeptisi qazirgi zamanǵa deıin AQSh ashanalarynda qoldanylyp júr.
Jańa qonystaǵy sharýalary dóńgelegenmen, 1871 jyly Chıkago qalasynda tarıhta aty qalǵan áıgili órt bolyp, ákesiniń dúkeni órtenip ketedi. Dúkenniń kúlge aınalýy januıanyń turmysyna aýyr tıedi.
Kóp uzamaı Djordj myrza patent ortalyǵyna qyzmetke alynady, 17 jasar Kıng jergilikti kásiporyndardyń birine kommıvoıajer (fırmanyń saýda ókili) bolyp jumysqa turady. Lemıra hanymnyń «Aq úıdiń aspaz kitaby» atty eńbegi jaryq kórip, kitaptyń mol satylymy otbasynyń turmysyn qaıta túzeıdi. Osy kezden bastap Kıng Kemp Jıllettiń aldaǵy otyz jyly kommıvoıajer qyzmetinde ótedi. Tis shuqyǵyshtan sabynǵa deıingi sharýashylyq buıymdarynyń bárin satýmen aınalysqan Kıng tek AQSh-tyń túkpir-túkpirin ǵana emes, Eýropanyń biraz elderin de aralap, ysylǵan, ıneniń kózinen ótetin maman bolyp pisip jetiledi.
Ómirdegi jeke jetistikterine kóńili tolmaǵan Kıng Kemp Jıllett óndiristik-ǵylymı jańalyqtar ashyp, birneshe patent ıelendi. Porshen ispetti sý qubyrynyń shúmegin biteıtin tyǵyn, rezeńkeden jasalǵan ventıl, eki elektr ótkizgishin oılap tapqanymen, ol jańalyqtar Jıllettiń qolyn qyrýar aqshaǵa da, bıik abyroıǵa da jetkizbedi. Ol 1891 jyly jumysyn shtopor men bótelke tyǵynyn óndiretin «Baltimore Seal Company» fırmasyna aýystyrady. Fırma qojaıyny Ýılıam Poınter jańa qyzmetkerdiń eńbekqorlyǵyn, izdenisin, tapqyrlyǵyn joǵary baǵalady. Qoǵamǵa asa qajetti dúnıeni ómirge ákelýge qumar Kıng Jıllettke jańa jumys ornynyń tynys-tirshiligi kóp oı saldy. Myna kásiporyn bir ret ǵana qoldanylatyn tyǵyn óndirip jatyr! Bótelkege kıgizilgen tyǵyn bótelke ashylǵan soń jaramsyz bolyp, qoqysqa laqtyrylady. Biraq sonda da tyǵynsyz bótelkeniń de, myna fırmanyń da ajary kirmeıdi. Tyǵyn bir sáttik buıym bolsa da kompanııa men turmystyń ajyramas bóligine aınalǵan. Eldiń qolaıyna jaǵý úshin máńgilik generator oılap tabam dep tyrashtanýdyń qajeti joq eken. Bir márte bolsa da adamǵa abyroıly qyzmet kórsetip ótetin taýar taýyp shyǵarsaq jetkilikti! Osy oı onyń basynda 1895 jylǵa deıin qaınap júrdi.
1895 jyly tańerteń aınanyń aldyna kelgen Kıng Jıllett kúndelikti paıdalanyp júrgen ustarasynyń júzi muqalǵanyn baıqaıdy. Kıng qolyndaǵy ustarasyna bajaılap qarap, oǵan ómirinde birinshi ret shyn yqylaspen nazaryn aýdarady. Jalǵyz júzdi ótkir pyshaǵynyń túbi sapqa bekitilipti. Ustaranyń qymbat saby ádemi órnektermen, maıda áshekeı tastarmen bezendirilgen demeseń ejelgi Mysyrda qoldanylǵan kóne ustaralardyń formasynan esh aıyrmashylyǵy joq. Júzi muqalǵan saıyn jóndeý ortalyqtaryndaǵy sharyqshylarǵa aparyp, aqsha tólep qaıratyp júrgeniń... Ebedeısiz ustaramen qyrynam dep betin tilip alyp júrgender qanshama... «Men bir sekýndta ózime qoıylǵan onshaqty suraqtyń barlyǵyna sol sátte birden jaýap taýyp úlgerdim, – dep eske alady keıinnen Kıng Kemp Jıllett, – Meniń kóz aldyma bolashaq ustaranyń sulbasy elesteı bastady. Bul raıonaldy oılaýdan emes, qushtarlyqtan týǵan jańalyq edi».
Jıllett kóp oıǵa berilmesten qııalyndaǵy josparyn dereý iske asyrýǵa kiristi. Aldyn ala syzylǵan syzbanyń jelisi boıynsha eki jıegi qaıralǵan juqa bolat taspanyń kesindisin (lezvisi) qos plastıktiń ortasyna salyp jabystyra qystyrady. Kelesi kezekte bul úsh bólshek suq saýsaqtyń kólemindeı kishkentaı tutqaǵa bekitiledi. Nátıjesinde T árpi pishindes ustara dúnıege keldi. Endi ustaranyń lezvisi muqalsa, kirlese ony qaıramaı-aq, tazalaımaı-aq alyp tastap, basqasyn aýystyra salýǵa bolady. Kıng Jıllett jańa týyndysyn kórgende arqasynan júk túskendeı «ýh» dep bir dem aldy. Alaıda jumysy oıdaǵydaı tolyq oryndalmapty. Lezvini daıyndaý qıynnyń qıyny eken. Lezvi ustaranyń almaly-salmaly usaq bólshegi bolǵandyqtan, onyń ózindik quny tómen, baǵasy arzan bolý kerek. Juqa, názik, berik, sonymen qatar quny arzan bolat temirge qajettilik týdy. Óz úıinde kúni-túni tájirıbe júrgizip, 25 myń dollaryn izdeniske shyǵyndaıdy. Dáldikpen jasalynbaǵan eńbek jemisin bermedi.
Kıng Jıllett tehnıka salasynyń mamany bolmaǵandyqtan, sol salada júrgenderdiń aqyl-keńesine júginýge májbúr boldy. Ol esigin qaqqan tehnıkalyq mamandar mundaı jup-juqa bolat temir osy ýaqytqa deıin óndirilmegenin, ondaıdy daıyndaý múmkin emestigin de aıtyp, oǵan bul jumysty tastaýǵa keńes beredi. Eger Kıng Kemp Jıllett tehnıkalyq mamandyqtyń ıesi bolǵanda, bastaǵan sharýasyn aıaqsyz qaldyryp keter edi, biraq ol bul iske áý basta raıonaldy oılaýmen emes, ıdeıalyq shabytpen kelgen edi. Sondyqtan ustarasynyń syzbasy syzylǵan qaǵazdary men ustarasynyń qoldan qurastyrǵan úlgisin arqalap, izdenisin jalǵastyra berdi.
Talaı ǵylymı ınstıtýttar men óndiris oshaqtarynyń tabaldyryǵyn tozdyryp, qoldaýshy tappaǵan Kıng jergilikti aqyly zertteý ınstıtýttarynyń birine baryp, ustaraǵa lezvi bolýǵa jaraıtyn názik bolat temirge laboratorııalyq test júrgizýdi suraıdy. Ondaǵylar testtiń aqysy retinde 250 myń dollar talap etkende Jıllettiń kóńili sý sepkendeı basylady. Boston men Nıý-Iorktegi arnaıy dúkender men metall sharyqtaıtyn jóndeý ortalyqtary da úmitti aqtamady. Onyń názik bolat temirdi qalaı berik etýge bolady, bolat temir qandaı temperatýrada shyńdalady, lezvi maıyrylyp qalmas úshin qandaı sharalardy qolǵa alý kerek degen saýaldary jaýapsyz qaldy. Massachýsets tehnologııalyq ınstıtýtyna barǵanda ondaǵy sarapshylar Kıng Jıllettiń suraǵyna únsiz ǵana bastaryn shaıqap ıshara jasady.
6 jylǵa sozylǵan sandalystan soń, oǵan Ýılıam Nıkerson esimdi jas hımık kezigedi. Alǵashqyda Nıkerson nemquraılylyq tanytqanymen, birlesip jasaǵan birneshe tájirıbeden soń, onyń qyzyǵýshylyǵy oıanady. Ne kerek, osy kúni ár taly eki qabat qaǵazǵa oralyp, on taly kip-kishkentaı qorapqa syıyp ketip, dúkenderde satylyp jatqan ótkir lezviniń alǵashqy úlgisi eki aıdyń ishinde daıyndalyp shyǵarylady. Bul 1901 jyl edi. Patentke qol jetkizgen soń, sol jyly 28-qyrkúıekte «American Safety Razor Company» kásipornyn tirkeýden ótkizip, óndiriske qarjy quıatyn ınvestor izdeýge kóshedi. Óıtkeni ekeýi de aqshasyz bolatyn. 1902 jyly kompanııa aty «Gillette Safety Razor Company» bolyp ózgeredi. Saýda ókili retinde 30 jyldyq jumys tájirıbesi bar Kıng Jıllett birneshe ınvestorlardan azyn-aýlaq ınvestıııa alyp salǵanymen, onysy tez túgesiledi. Oǵan kompanııasynyń 40% akııasyn satyp, ınvestıııa tartýǵa týra keldi. Akııa satýdan túsken aqsha 5000 dollardy ǵana quraǵandyqtan, Kıng Jıllett jergilikti iri syra zaýytynyń dırektory Djon Djoısty 60 000 dollar ınvestıııa quıýǵa kóndiredi.
«Gillette» dep at berilgen ustaralar 1903 jyldan bastap 5 dollarlyq baǵamen naryqqa jol tartty. Ol zamanda amerıkandyqtardyń ortasha jalaqysy 60 dollarǵa teń edi. Ustara men lezvi salynǵan qoraptyń syrtyna Kıng Kemp Jıllettiń sýreti basylady. Ustara men lezviler óte kóp mólsherde shyǵarylǵanymen, jarnama jumystary nashar júrgizilgendikten, sol jyly bar-joǵy 51 ustara men 168 lezvi ǵana satylady. Investorlar arasynda degbirsizdik týdy. Al Kıngtiń ózi turmysy qıyndaǵandyqtan, baıaǵy fırmasyna saýda ókili bolyp baryp, eski jumysyna qaıta jegiledi.
Issaparmen Anglııaǵa attanar aldynda ol jeke kompanııasynyń taǵdyryn sheshetin bir keleli isti tyndyrady: qoımada satylmaı qalǵan ustaralar men lezvilerdiń jartysyn turǵyndarǵa tegin taratyp tastaıdy. Keıin Anglııadan oralǵanda jóńkilip ustara men lezvi izdep júrgen tutynýshylardy kóredi. Sóıtse tegin úlestirilgen taýarlardy paıdalanyp kórgennen soń, halyqtyń buǵan deıin beıtanys bolyp kelgen ustaraǵa degen kózqarasy kúrt jaqsarypty. Jańa ónimdi elden el estip, Jıllettiń qysyltaıań shaqta jasaǵan jomarttyǵy ózine de, basqaǵa da ıgiligin syılady. «Gillette Safety Razor Company» kásiporny 1904 jyly 90 000 ustara jáne 123 000 lezvi satyp ótkizedi. Kompanııanyń satý kólemi 13 mıllıon dollarǵa jýyqtaıdy. Aınaldyrǵan úsh jyldyń ishinde mıllıoner bolyp shyǵa kelgen Kıng Kemp Jıllett marketıngtik saıasatqa basa kóńil bóldi. Máselen, ustaralardy tegin taratyp, lezvini óte mol kóp qylyp óndiredi. Qoldaryna tegin ustara tıgen tutynýshylar ony paıdalaný úshin dúkenderdegi lezvilerdi jappaı satyp alyp jatty.
Kommerııalyq mamandar «Ilmek pen jem» (qarmaqtyń ushyna qatysty aıtylǵan) dep at qoıǵan bul marketıngtik ádis-tásil búgingi kúni jıi qoldanylady. «Sony» korporaııasy «Play Station» oıyn baǵdarlamalaryn ózindik qunynan tómen baǵada satqanymen, oıynǵa lıenzııa satý arqyly shyǵyndy artyǵymen ótep alady. Prınter men kóshirme mashınalaryn óndirýshi korporaııalardyń tabysynyń negizgi bóligi kartrıdj ben boıaý satýdan túsip otyrǵany belgili. Bir ret ǵana paıdalanylatyn negizgi taýardy tegin nemese óte arzan baǵaǵa ótkizý arqyly kóp ret qoldanylatyn qosymsha taýardy qymbatyraq etip molynan naryqqa shyǵarý Kıng Jılletten qalǵan dástúr bolatyn. Kıng myrzanyń ózi aıtpaqshy «rynokty satyp alýǵa aqshany aıamaý kerek». Sonymen birge ol patentiniń merzimin taǵy 17 jylǵa sozdyrady. Ustara naryǵyna tolyq monopolııa ornatyp, patentin ruqsatsyz paıdalanǵandardy zańmen qýdalaıdy. Jıllettiń kompanııasy 1906 jyly Germanııa arqyly Eýropa rynogyna jol ashady.
Birinshi dúnıejúzilik soǵys tusynda Kıng Jıllettiń kompanııasynyń jumysy jandandy. 1914 jyly AQSh Qarýly Kúshteriniń bas shtabymen arnaıy kommerııalyq kelisimshart jasap, jyl saıyn 1 mıllıon ustara men 32 mıllıon lezvini maıdanǵa jóneltip otyrdy. 1917 jyly bul kórsetkish eselep ósip, 3,5 mıllıon ustara men 120 mıllıon lezvige ulǵaıdy. Soǵys aıaqtalǵan soń elge oralǵan jaýyngerler «Gillette» ustarasyn erjúrek azamattyń gıgıenalyq aspaby retinde baǵalap, kompanııanyń ustaralaryna qurmetpen qarap júrdi.
O basta patent bıýrosymen jasalǵan kelisim boıynsha 1921 jyly Kıng Kemp Jıllettiń patentiniń 20 jylǵa belgilengen merzimi aıaqtalatyn edi. Onyń patentiniń merzimi aıaqtalǵan kúnniń ertesinde, basqa básekelesteri Jıllettiń ustarasy men lezvisin óndirip, naryqqa satýǵa quqyly boldy. Ol merzimniń aıaqtalýyna alty aı qalǵanda ustaranyń jańa úlgisin daıyndap, onyn baǵasyn 1 dollar etip belgilep (burynǵy úlgidegi ustaranyń baǵasy 5 dollar bolatyn), naryqqa taratyp tastaıdy. Jańa ári arzan ustaramen qaýyshqan tutynýshylar Kıng Jıllettiń kompanııasyna rekordtyq paıda túsirdi. Patent mezgiliniń túgesilýin asyǵa kútken básekelester Jıllettikinen arzan ustara shyǵara almaıtynyn sezip, onymen jarysqa túsýge júreksindi. Brendke aınalyp úlgergen Kıng Jıllett baǵa belgileýdi de óz paıdasyna sheship, yryqtandyryp aldy.
Kıng Kemp Jıllettiń kásipkerlikten bólek taǵy bir qyry boldy. Ol adamzat qoǵamyn gúldendirýdi qııaldady. Osy taqyrypta 1894 jyly «Adamzat tendenııasy» dep atalatyn kitap jazady (Ol budan basqa taǵy eki kitaptyń avtory). Amerıka kóshelerindegi yǵy-jyǵy halyqtan, beı-bereket júrgen kólikterden, qala ishindegi qıqy-jıqy salynǵan óndiris oshaqtarynan, ekologııalyq las ortalardan sharshaǵan Kıng myrza kitabynda álemdi basqarýdyń jańa júıesin usynady. Onyń oıynsha Amerıka halqy Uly Ózender mańaıynda salynǵan iri qalalar kesheninde – Metropolıste ómir súrýi kerek. Mıllıondaǵan turǵyndarǵa arnap kóp qabatty úıler salynady jáne ol úıler Nıagara sarqyramasynan óndirilgen energııamen qamtamasyz etilmek. Qorshaǵan ortany lastaýshylar zań júzinde jazalanyp, al áleýmettik saıasat akıonerlik qoǵam túrinde júrgiziledi. Qoǵamnyń músheleri bir-birimen básekege túspeı, teńdeı dıvıdent alyp otyrady. Bir sózben aıtqanda, Kıng Kemp Jıllett ýtopııalyq-ýrbanızaııalyq soıalızmge shaldyqqan adam boldy. Ol armanyndaǵy Metropolısti Arızona shtatyna ornatýǵa nıettendi. Ol 1910 jyly Amerıka prezıdenti Teodor Rýzveltke 1 mıllıon dollarlyq aılyq usynyp, ony Arızona shtatynda turǵyzylatyn Metropolıske prezıdent bolýǵa shaqyrady. Teodor Rýzvelttiń oǵan bergen jaýaby áli kúnge deıin tarıhta aıtylǵan tapqyr sóz bolyp esepteledi: «Usynysyńyzǵa qarsy emespin, biraq men jurtqa ustara satyp, ózi murtyn almaıtyn adamdardyń sózine senińkireı bermeımin» dep sózdiń aıaǵyn qaljyńǵa aınaldyryp jiberipti. Odan soń eks-prezıdent Ýılıam Taftqa qolqa salady. Biraq ol da usynystan bas tartady. Avtomobıl magnaty Genrı Fordqa usynysyn jetkizgende, suhbattyń arty kıkiljińge ulasyp, eki bıznesmen renjisip tarqaıdy.
Kıng Jıllett bala kúninde boıyna sińgen adamgershiligin qartaıǵansha joǵaltpady. Ómiriniń sońyna deıin súıgen jaryna adal bolyp ótti. Jalǵyz balasyn kompanııanyń dırektorlar keńesiniń múshesi etip bekitedi. At jarysy, ıahta saıysy sekildi oıyn túrlerine de qyzyǵýshylyǵy bolmady. Ishimdik iship, qyz-qyrqyn qýatyn ádetten aýlaq júrdi. Álem elderine saıahattaý onyń súıikti isi boldy. Korporaııanyń 25 jyldyq merekesinde «Norvegııanyń soltústiginen Saharaǵa deıingi aýmaqta «Gillette» ustarasynyń jıi kezdesetinin» aıtyp aǵynan jarylady. Shynynda da, Kıng myrzanyń sýreti basylǵan ustara qoraptary onyń tiri kúninde-aq Antarktıdadan basqa qurlyqtardyń bárine taraǵan. Ol Arızona shtatynan Metropolıs turǵyzam dep qulshynyp júrgen tusta, onyń jeke baılyǵy 200 mıllıon dollarǵa jetken edi. Qolyndaǵy qarjynyń birazyn korporaııa akııalaryn ınvestorlarǵa satýdan túsirdi. Kompanııadaǵy úlesiniń azaıýyna baılanysty basshylyq quramnan da birtindep shettetiledi. Áıtkenmen, formaldy túrde korporaııanyń qojaıyny bolyp sanaldy.
AQSh basshylyǵy men áriptesterin jańasha tirshilik formasyn qurýǵa ılandyra almaǵan Kıng Jıllett endi ol ıdeıany óziniń jeke ómirinde iske asyrýǵa bel baılaıdy. Kalıfornııa shtatynan apelsın alqabyn satyp alyp, arnaıy sáýletshi jaldap, ol jerge záýlim úı men saıabaq turǵyzady.
Onyń ómiriniń sońǵy kezeńi uly depressııa jyldarymen tuspa-tus keledi. Kıng Kemp Jıllettiń joqtyǵyn paıdalanyp, dırektorlar keńesi men menedjerler quıturqy saıasat uıymdastyryp, ony kompanııadaǵy qalǵan akııalarynan aıyrady. Qolyndaǵy qarajatyn jyljymaıtyn múlik naryǵyna sátsiz quıyp, qarjysy ekonomıkalyq daǵdarys jyldarynda túgel kúıip ketedi. Kıng Jıllett myrza 1932 jyly 9-shildede apelsın alqabyndaǵy úıinde 77 jasqa jetip qaıtys bolady.
Túıin
Eger júz jyl buryn shyǵarylǵan avtomobıl men osy kúni shyǵarylǵan avtomobıldi jáne alǵashqy telefon úlgisi men qazir qoldanysta júrgen telefondy qatar qoıyp salystyrar bolsańyz, aıyrmashylyq jer men kókteı. Al pishini T árpine uqsas ustaralardyń alǵashqy nusqasy men sońǵy nusqasyn salystyrsaq kóp ózgeshelik taba almaımyz. Kompıýterızaııa men elektronıka damyp, qyryný quraldary jan-jaqty jetildirilse de, tokpen jumys isteıtin ustaralar kóptep shyqsa da, olar Kıng Kemp Jıllett usynǵan úlgidegi ustaralardy naryqtan áli yǵystyra almaı otyr.
Asyl Abaı
"Adyrna" ulttyq portaly
