Baýyrjan OMARULYNA
Sabaqtan kelsem, úı-ishi Almatydan jaısyz habar alyp otyr eken. Meńdekesh naǵashym qapııada qazaǵa ushyrapty.
Óz ata týysymdy bilmedim, al jazý óneri maǵan naǵashy tegimnen aýysqandaı bolady da turady. Meńdekesh pen oǵan nemere (eki-úsh atadan qosylady) apam ókili bolyp sanalatyn jemeneı adaıdyń aldasaı taqtasynyń atyna shyqqan Adyrnaly Aldasaı zamanynda ańyzǵa aınalǵan adam eken. Aıtqany bolmasa, eshkimge qaırylmaı, taý- tasty kezip, arqar qýyp, kisi kıikke aınalyp, alapat qaısarlyǵymen dańdy bolǵan saıaq er. Ańshybaı, Qambar sııaqty ańshy-batyrlardyń obrazy. Jaıdan-jaı syrtoraı ketpegen - qalmaqqa joryqta oljaǵa túsken alǵynshysy Aqsuqsyr sulýdyń asqar taýdy meńzeıtin ashyq minezi kúzgi baqtaı tomsarǵan minezine jaqpaı, bir kúni talaq aıtyp, quladúzge tartyp otyrypty. Ishte balasy qalǵan eken. Odan taraǵan aldasaılar Aqsuqsyr sońyra ámeńgerlik jolmen tıgen qaınysy Shylymnan týǵan Aqbotanyń saıasynda ósken az tuqym. Ataqonystary Jemniń ortańǵy aǵysyndaǵy Aqkıiztoǵaı mańy.
Meńdekesh Satybaldıevtiń tuqym-tuqııanyn tektep, taratyp jazyp otyratyn jer bul jer bolmas. Áıteýir, ańǵarǵanym, Aldekeńniń minez-qulyq juǵyny urpaqtarynyń boıynda silem bolyp, nyshan tastap turatyny. Meńdekesh aqyn bir hatynda " Meniń eń jaqyn týystarym Jolboldy, Saıym" deıdi ǵoı. Osyndaǵy Jolboldy degen kisiniń atyn bala kezimde kóp estıtinmin. "Jolboldy qusaǵan baqa bolǵyr!" dep ursatyn meni apam. Sóıtsem, Jolboldy taǵashym da kóp jınalǵan jerge jolamaı, ylǵı saıaqtaý júredi eken. Men sııaqty. Nemese men ol sııaqtymyn : qarsy kelgen úlkenge basymdy kóterip sálem berý degendi bilmeımin. Kisi syılamaıtyn kisápirligimnen emes, "jeti jasyrym jerge búgilip" uıalamyn. Bir kertartpa kúsh adamǵa, kópke jaqyndatpaıdy. "Jas kezimde men óte uıalshaq, ımenshek boldym. Kóp adamnyń meni jaqsy kórgen darqan qasıetin paıdalana almadym" deıtini bar ǵoı Qadekeńniń ( Qadyr Myrzalıevtyń), meniki dál sol minez. Saıaq deýge kelmes, saıaq dep óz aldyna bólek jaıylatyn, týsyǵan, boıdaq maldy aıtady ǵoı, bizdiki - kópti tosyrqaǵysh, syrtqary, syrtoraı júrer minez. Búgingi ǵylym babymen aıtqanda, antrofobııa.
Jo-joq, ilhám kelip, shabyt ashylǵanda bir kisideı áńgime shertisýge bapandaımyz, biraq deıinshi, bazbireýler qusap adammen odan ári tonnyń ishki baýyndaı aralasyp-quralasyp ketý baqyty bizge buıyrylmaǵan. Shaqyrysyp, shurqyrasý degen jaqsy nárse qonbaǵan. Meńdekesh te bala kezinen ustamdy, minezge baı, kóńildi kezinde bolmasa basqa ýaqytta tuıyq, kóp sóılemeıdi eken. Tustastarynyń aıtýynsha, ońashada birdeńe jazyp otyrǵanda ústinen shyqsań, jalma-jan dápterin jaba qoıatyn kórinedi. Jasyraq ýaǵymda, endi qalam jasaqtaı bastaǵanymda men de solaı etetinmin. Naǵashymdy kóre almaı qaldym ǵoı, kórgende bar ǵoı, ózimdegi budan basqa da minez erekshelikterin, aıtalyq, topty adammen jolyqqanymnyń sońynda silem quryp sharshaıtynymdy, keıde jurttyń aǵyl- tegil kóńilin kótere almaı qalatynymdy aıaýly taǵashymnyń da boıynan kezdestirer me edim, kim biledi.
Keıin baıyrqalasam, onyń aqyndyǵy jýrnalıstigin , esseshildigin kóptiń kózinen kólegeılep, kórsetpeı tastaǵandaı eken. Meńdekesh Satybaldıevtiń jan-jaqty jetilgen júırik jýrnalıst bolǵanyna jeńgemiz Rýzııa Ánesqyzy qurastyrǵan "Móldir aspan" deıtin ocherkter men shalqymalar jınaǵy dálel. Meniń de on eki jasymda jýrnalıstıkanyń jalyna jarmasqanym tegin bolmasa kerek. Besinshi klastan ekpettep alyp birdeńe jazyp jatatynymnan jáne de ekpettep uıyqtaıtynymnan (qazaq ondaı balany oıshy bolady degen eken ǵoı) dáme etti me eken, áıteýir tátem men apam Almatydaǵy tileýqor naǵashy jurty erteń men oqý bitirip, úlken qalanyń jýrfagina barǵanymda jel jaǵyna pana bolady degen zor úmitpen júrse kerek, áıteýir 1973-tiń jazynda "Meńdekesh óldi" degen habardy alǵanda ekeýi qatty moıyp qaldy.
* * *
Araǵa úsh jyl salyp, onynshyny bitirgen jazda apam men tátem meni KazGÝ- diń jýrfagine ózderi alyp keldi. Sol kezdegi "Durys adam týmasyn umyta ma?" degen uǵym boıynsha Meńdekesh taǵashymnyń úıine tústik.
Kókbazardyń janyndaǵy "Túrkistan" deıtin qonaq úıdiń ústindegi páter. Úsh bólimdi sekııa - qorjynbasty eki jáne bólek úlkendeý bir bólme. Ol kúnde úlkeni Erbolat sáýlet-qurylys ınstıtýtynda stýdent - soıyp qaptap qoıǵan ákesi, qońyr qozy, shash degen tasbuıra. Odan keıingi Rasýl kóbirek sheshesine tartyp ketken , mektepte, toǵyz oqıdy. Erbolat estııar da baýyrmal , Rasýl bolsa bóten kisige ıt kórgen eshkideı sostıyńqyrap qaraıdy -- bu qan degendi qoısaıshy !
Meńkeń de zady kópshil, qonaqshyl bolmasa kerek -- " Azyraq bolyp ortańda , kóńilińde júrsem kóbirek " dep keletin joly osy kúndelikti ómirdegi kredosy bolý kerek. Sóıte tura , taǵy bir jerde " Meniń jarym bolǵan sen , / Men joqta da qabyldaı ber qonaqty , / Qonaǵasyń dáıim bolsyn qomaqty" deıdi ǵoı. Rýzııa jeńgeı teginde osy ýásıetti ustansa kerek, áıteýir meniń kózime kópshil, qoǵamshyldaý kórindi. Biz kelgesin kóp ýaqyt ótpeı zalda dastarqan jaıylyp, biraz adam keldi. Ózim syrttaı biletin , kitaptaryn oqyp júretin zııalı kisiler, esimde qalǵany - Farıza apaı , Meńkeńniń janshyǵar dosy Qabıbolla Sydıqov pen Qabekeń úıindegi Gúlsim jeńgeı.
Tátem men apam da otyrysta - tastamaı ishterine alǵan. Men bolsam naǵashymnyń kabınet-bólmesindemin. Bizdiń aýyldyń sýsyndaýyna jetetin kitaphanasyn armansyz qarap shyqtym. Shamy sámsiregen bólmede janyn kelige salyp , qalamynyń ushynan sáýle shashyrap óleń jazǵan jetim ústeli... Aıaqtalmaı qalǵan, jalǵyzdyqpen dos qylǵan "Qyzǵysh qusynyń" paraǵy aýdarylǵan qoljazbasy... Keıin, "Órden oıǵa balaq túrip, /Ózen nege tasıdy eken ?/ Oıdan órge qarap turyp , /Adam nege jasıdy eken..." deıtin shýmaǵyn oqyǵanymda jetpis altynyń jazyndaǵy sol sýret, sol kabınet kóz aldyma keldi. Sodan bermen Meńkeń jaıynda tustas , qalamdas , talanttastarynyń jazǵandaryn qalt jibermeı oqyp kelemin ǵoı , Marjan ( Ershý) qaryndasymyzdyń dıssertaııalyq eńbegimen de kafedrada alǵashqylardyń biri bolyp tanystym , solardyń barlyǵyna álgi alǵashqy áserlerimdi qosqanda túıiler túıin: quzǵyn da Qyzyl kitapqa enip alǵan zamanda naǵashym aıqaılamaı shyǵatyn Aı men Kún sııaqty, óleń-ómirin qaq-soqsyz, jarııa- jarnamasyz ótkizgen, ataq-mansaptyń aýylyna ádeıilep at baılamaǵan adam bolypty. Bul jaıdy "Men dańqqa jaqyndaman bir taban , / Ánim artyq esh dańqsyz shyrqaǵan" dep ózi de aıtady. Sol sııaqty dúnıe tirshiliginde de jaýlasqanmen julyspaı, daýlasqanmen uryspaı, aq úı de tikpeı, kúrkege de kirmeı, adymyn baıqap ashyp, aıaǵyn yqsham basyp, bir sózben aıtqanda, belortada birtoǵa tirlik keshipti. Sypaıy-synyq minez, tuıyq, jabyq, sezimshil, adal - naǵyz chehovtyq bitim. " Adamnyń bir minezi týǵan jerine tartady " degen sóz negizinde ras bolý kerek , nege deseńiz, Taıyr Jarokov ta "Múmkin bul myqty minim , / Myqtymyn deı almaımyn . /Bálkim ol myqtylyǵym , / Myqtymyn deı almaımyn..." dep ketken ǵoı.
Tosyn antıteza-egizdeý : myqty min. Al shyndyǵynda, shyn ómirde myqty bola turyp myqtymyn demeý - myqtylyq pa, myqty min be? Kúres-ómirde alǵa umsynbaý, kımelemeý qanshalyqty durys? "Qazaqtyń aqyldylary qarapaıym. Solarǵa azdap tasyrlyq berse qazaq jaqsaryp keter edi,"- dep nege jazǵan Ilııas Omarov. Aqyndyq qan qyzýy alapat anadaı talantymen ulttyq tanymaldylyqqa jete almaı qalǵan , shashyrandylaý ómir súrgen, sóıtip óz taǵdyrlaryna ózderi jolbasshylyq jasaǵan meńdekeshterdi meńzegeni me? Meńkeń nebári úsh múshel jasady ǵoı, ágárkı ǵumyr jasy uzaqtaý berilgende "Ózim bir óz bop ótpesem, óleńge berip ózimshe óń" tujyrymynyń aǵala týyn qaıta qarar ma edi, álde...
*. *. *
-- Jýrfakqa túsý úshin talant kerek qoı ...
Rýzııa Ánesqyzynyń kókınániń jaqtaý taqtaıyna súıenip turyp Maqsat Ánesulyna baǵyttaǵan sózi ǵoı. Qalada bizge bas asyp qoıǵan kim bar deısiń - keshe qonaqtan qalǵan jylytpany iship otyrǵam. Tamaq jep bolǵan soń ydysty jalap qoıatyn ádetim bar-dy. Myna jerde onymdy jasamadym. Qala ǵoı... Sosyn jeńeshemniń álgi sózi oı saldy bilem. Shyǵarmashylyq konkýrsqa mindetti maqalalarym azańdaý bolyp qalyp, tátemniń aýdandyq "Munaıshy" gazetine, Tájmaǵambet Tekeevtiń ózine kirip, bireýlerdiń shyǵyp bara jatqan qıqym- sıqym habarlarynyń sońyna famılııamdy mingestirip, qara kóbeıtkeni esime tústi.
Birneshe kúnnen keıin tátem men apam "Iá , qudaı , balaǵa oń jolyńdy bere gór" dep, elge qaıtyp ketti. Men jataqhanaǵa shyqtym. Biraq ol jyly túse almadym, keler jyly da jolym bolmady, aqyry jýrfaktyń esigi úshinshi tyqyldatqanymda baryp áreń ashyldy. Oqýdy bitirip, jýrnalıstik, odan jazýshylyq jolǵa tústim, azdy-kópti kitaptarym shyqty. Dáme etken jerinen kóringenimdi dáleldep, Rýzııa jeńgeme tóbe kórseter jerim edi. Bara almadym.
Sońyra, belgili aqynnyń nemere qyzyna úılengen Erbolattyń otbasylyq ómirde joly bolmaı, aqyry qaıtys bolyp ketkenin estidim. Bara almadym.
Odan keıin Rýzııa jeńgeıdiń ózi de baqılyq boldy. Bara almadym.
Qaratastyń qalaýyn tabatyn , adamdardan jyly sózin aıamaıtyn, adam men adamnyń tabysýyn uzaqqa ustap turýdy óner dárejesine kótergen Baýyrjan inimniń jazǵandaryn oqyp otyrǵanda basqa keletin oı ǵoı...
15 - 16. 11. 2022
Qaskeleń shatqaly, Sarqora
Maqsat TÁJ-MURAT
